Η Υγεία στην Αρχαία Μεσσήνη
Ο θεσμός της δημόσιας υγείας
Ο θεσμός της δημόσιας υγείας δεν είναι τόσο νέος όσο θεωρείται γενικά. Επίσημη κρατική μέριμνα για τους πολίτες υπήρχε οπωσδήποτε στον αρχαίο ελληνικό κόσμο και συνεχίστηκε κατά την περίοδο της ρωμαιοκρατίας, καθώς και στο Βυζάντιο. Το Εθνικό Σύστημα Υγείας του 20ού αιώνα δεν είναι βέβαιο ότι είχε ως πρότυπό του το ελληνορωμαϊκό, πάντως οι πρώτες μελέτες για τη δημόσια υγεία στην αρχαία Ελλάδα είδαν το φως της δημοσιότητας μεταξύ 1880 και 1905, και δεν είναι δυνατό να διέφυγαν της προσοχής των εμπνευστών του σύγχρονου θεσμικού πλαισίου που έκανε την εμφάνισή του στη Μεγάλη Βρετανία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες.
Παράλληλα με τους ιδιώτες μαρτυρούνται τουλάχιστον από τον -5ο αι. δημόσιοι ιατροί στην αρχαία Ελλάδα, οι οποίοι αμείβονταν από την Πολιτεία για να θεραπεύουν ασθενείς δωρεάν. Στο Ιπποκρατικό Corpus σώζεται το αντίγραφο ενός αθηναϊκού ψηφίσματος, όπου προτείνεται η απόδοση τιμών στον μέγιστο των ιατρών Ιπποκράτη (-460/ -377) για τις υπηρεσίες που πρόσφερε στην πόλη των Αθηνών κατά τη διάρκεια του μεγάλου λοιμού στα πρώτα χρόνια του Πελοποννησιακού πολέμου, μολονότι είναι γνωστό ότι ο Ιπποκράτης δεν υπηρέτησε ποτέ ως δημόσιος ιατρός.
Ιατρικός συνδικαλισμός
Δημόσιοι ιατροί της πόλης των Αθηνών, συνήθως μέτοικοι, συγκροτούσαν ένα είδος σωματείου με κέντρο το ιερό του Ασκληπιού, στη νότια πλαγιά της Ακρόπολης, και δυο φορές το χρόνο θυσίαζαν στο βωμό του θεραπευτή θεού και της Υγείας.
Σε σωματεία (collegia medicorum) ήταν οργανωμένοι επίσης οι γιατροί της αρχαίας Ρώμης.
Στους μύθους του Αισώπου πάντως, η εικόνα των γιατρών γενικώς δεν είναι κολακευτική: Στηλιτεύονται ως πλεονέκτες, απαίδευτοι, αμαθείς και μεγαλορρήμονες, χωρίς βέβαια να σημαίνει ότι αυτός ήταν ο κανόνας.
Δίκτυα υγείας και συνταγογράφησης
Στο νησί της Κω, όπου λειτουργούσε ακμαία σχολή ιατρών, υπηρετούσε από ένας γιατρός σε κάθε δήμο.
Αριστα οργανωμένο ήταν το σύστημα της δημόσιας υγείας ειδικά στην Πτολεμαϊκή Αίγυπτο. Σύμφωνα με τον Διόδωρο Σικελιώτη, οι γιατροί χορηγούσαν φάρμακα συμβουλευόμενοι επίσημο γραπτό συνταγολόγιο και ελέγχονταν από ειδικό αξιωματούχο «επί των ιατρών». Στην Αίγυπτο και σε άλλες περιοχές του ελληνικού κόσμου μαρτυρείται ότι είχε επιβληθεί και ειδικός ιατρικός φόρος, το «ιατρικόν», που υπολογιζόταν σε δύο μετρητές σιτηρών ή έναν αμφορέα κρασιού για κάθε οικογένεια.
Το 1989 εντοπίστηκε ανοιχτά της Τοσκάνης ένα ναυάγιο του -130 και ερευνήθηκε από Αμερικανούς ειδικούς του Ινστιτούτου Smithsonian. Περιελάμβανε μεταξύ άλλων ένα φαρμακευτικό μείγμα από δέκα διαφορετικά εκχυλίσματα φυτών, ένα είδος χαπιών.
Φαίνεται τελικά ότι οι κάτοικοι της Ελλάδας και της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στη συνέχεια, απολάμβαναν ιατρική φροντίδα σε οποιοδήποτε σημείο του τότε κόσμου και αν βρίσκονταν.
Γιατροί απέναντι σε... κόλακες και πόρνες
Οι ιδιώτες ιατροί αμείβονταν ανάλογα με τις δυνατότητες και τον πληθυσμό της πόλης όπου ασκούσαν το επάγγελμά τους, και ανάλογα με τη φήμη τους. Βέβαια και στην αρχαιότητα, όπως και σήμερα δυστυχώς, οι πνευματικοί άνθρωποι και οι μορφωμένοι και συνεπείς επαγγελματίες δεν αμείβονταν ανάλογα. Χαρακτηριστικοί είναι οι στίχοι του Κράτη, ενός ποιητή της ελληνιστικής εποχής από τη Θήβα, ο οποίος με τους ιάμβους του διαλαλεί την κυνική του βιοθεωρία, υποβαθμίζοντας σκωπτικά την αξία των φιλοσόφων και των γιατρών, και ανεβάζοντας στα ύψη την αμοιβή του μάγειρα, του κόλακα και της πόρνης.
Μεσσήνιοι Ήρωες Γιατροί- Πολεμιστές
Οι γιατροί που ακολουθούσαν το στράτευμα απαλλάσσονταν από την υποχρέωση να λαμβάνουν μέρος στις μάχες προκειμένου να φροντίζουν τα τραύματα των πληγωμένων. Η παράδοση αυτή ξεκινάει από τους Μεσσήνιους γιατρούς ήρωες-πολεμιστές της Ιλιάδας, Μαχάονα και Ποδαλείριο, γιους του θεραπευτή θεού Ασκληπιού, οι οποίοι έχαιραν ιδιαίτερης λατρείας στο ιερό τους στη Γερήνια της Μεσσηνίας.
Η ίδρυση της Μεσσήνης με υψηλή τεχνογνωσία
Tα τεχνολογικά επιτεύγματα των αρχαίων Eλλήνων, από τα αρχαϊκά κυρίως χρόνια και εξής, δεν περιορίζονται απλώς στην επινόηση και την κατασκευή σύνθετων μηχανών και οργάνων μέτρησης και υπολογισμού, αλλά επεκτείνονται σε πολλούς και ποικίλους τομείς των δραστηριοτήτων της πόλης. Mια πόλη όπως η αρχαία Μεσσήνη, που ιδρύθηκε με συγκεκριμένο πρόγραμμα και στόχους στις αρχές του 4ου αιώνα (το -369) από τον μεγάλο Θηβαίο στρατηγό Eπαμεινώνδα (ο οποίος είχε ταυτόχρονα τη φήμη του φιλόσοφου και του αστρονόμου, “ανδρός ενδόξου επί παιδείαι καί φιλοσοφίαι” κατά τον καίριο χαρακτηρισμό του Πλουτάρχου), δεν μπορεί παρά να είχε οικοδομηθεί με βάση τις πλέον σύγχρονες για την εποχή εκείνη τεχνικές, τεχνολογικές γνώσεις και ιατρικές γνώσεις περί κλίματος και δημόσιας υγείας, γνωστές κυρίως από την Ιπποκράτεια Συλλογή. Αυτό αποδεικνύεται από τα ίδια τα πράγματα, από τα ίδια δηλαδή τα σωζόμενα υλικά κατάλοιπα της αρχαίας μεσσηνιακής πρωτεύουσας που έχουν έλθει στο φως με τις ανασκαφές.
Ολα τα οικοδομήματα της Mεσσήνης έχουν τον ίδιο προσανατολισμό και εντάσσονται μέσα στον κάναβο που δημιουργείται από οριζόντιους και κάθετους δρόμους, ελαφρώς λοξά τοποθετημένους ως προς τον μαγνητικό βορρά, για λόγους υγιεινής διαβίωσης των κατοίκων και αποφυγής των δυσάρεστων ανέμων, σύμφωνα με τις ισχύουσες τότε αρχές που αναφέρει στο σύγγραμμά του ο Βιτρούβιος, ο γνωστός αρχιτέκτων των χρόνων του αυτοκράτορα Αυγούστου.
Το Ιπποδάμειο Δημοκρατικό σχέδιο
Η Μεσσήνη αποτελεί σημαντικό και μοναδικό για την Πελοπόννησο παράδειγμα ύστερης κλασικής - ελληνιστικής πόλης με κανονικό πολεοδομικό, όπου κάθε νησίδα έχει διαστάσεις 99Χ 36μ. και περιλαμβάνει 14 οικίες, οργανωμένες ανά επτά σε δύο παράλληλες σειρές με κατεύθυνση από βορρά προς νότον. Κάθε κατοικία έχει διαστάσεις 14,14Χ 18μ. ήτοι 255 μ2. H θέση της πόλης είναι υψηλή, ηλιόλουστη και υγιεινή, το πολεοδομικό της σύστημα είναι το λεγόμενο “ιπποδάμειον” που πήρε το όνομά του από τον πρώτο εμπνευστή και δημιουργό του, τον αρχιτέκτονα, πολεοδόμο, γεωμέτρη και αστρονόμο του -5ου αιώνα Iππόδαμο από τη Mίλητο.
Το προκαθορισμένο αυτό ιπποδάμειο σχήμα, που εμπνέεται από τις αρχές της ισονομίας, της ισοπολιτείας και της ισομοιρίας -τις αρετές δηλαδή του δημοκρατικού πολιτεύματος- και χαρακτηρίζεται από ακραίο γεωμετρισμό από κάθετους και οριζόντιους άξονες, προσαρμοζόταν κάθε φορά στις ειδικές γεωμορφολογικές και κλιματολογικές συνθήκες του τόπου και ήταν αρμονικά ενταγμένο στο φυσικό περιβάλλον. Βασική ιδέα του πολεοδομικού αυτού σχεδίου είναι, όλοι οι πολίτες να έχουν ισομεγέθη και εξίσου κατάλληλα οικόπεδα και άμεση πρόσβαση στα δημόσια και ιερά οικοδομήματα, τους κοινόχρηστους δηλαδή χώρους, οι οποίοι επιβάλλονται με τη δεσπόζουσα θέση τους στο κέντρο της πόλης.
Πάνω σε αυτές ακριβώς τις αρχές και με βάση προσχέδιο που χαράχθηκε με ακρίβεια πάνω σε έδαφος εντόνως επικλινές και βραχώδες, από ικανούς γεωμέτρες και πολεοδόμους της εποχής, οικοδομήθηκε το -369 η νέα πρωτεύουσα της αυτόνομης Mεσσηνίας. Aκόμη και οικοδομήματα όπως δύο ιερά σκαρφαλωμένα στη νότια πλαγιά της Iθώμης, εντός των τειχών αλλά απομονωμένα και έξω από τον οικιστικό πυρήνα, είναι ενταγμένα στον ευρύτερο πολεοδομικό ιπποδάμειο ιστό και έχουν τον ίδιο προσανατολισμό με τα οικοδομήματα πολιτικού και θρησκευτικού χαρακτήρα του κέντρου της πόλης.
Τεχνολογία και ποιότητα ζωής
Ενας τέτοιος σχεδιασμός προϋποθέτει βαθιά γνώση της τεχνολογίας και των επιστημών, συμπεριλαμβανομένης της ιατρικής, όπως υπογραμμίσαμε παραπάνω. Η τεχνολογία είναι άξονας εξέλιξης και βελτίωσης της ποιότητας ζωής των ανθρώπων, σημαντικός παράγοντας κοινωνικής και οικονομικής ανάπτυξης και επικοινωνίας των λαών. Ο άνθρωπος ενισχύει τα φυσικά του μέσα με τεχνητές εφευρέσεις, αξιοποιώντας υλικά και δυνάμεις του περιβάλλοντος, προκειμένου να επιτύχει συγκεκριμένους σκοπούς στον καθημερινό του αγώνα για επιβίωση και να δημιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες υγιεινής και ευχάριστης διαβίωσης.
Αυτό έπραξαν οι Μεσσήνιοι με τη βοήθεια των Θηβαίων επιστημόνων που ακολούθησε το στράτευμα του Επαμεινώνδα, όπως συνέβη αργότερα και με το στράτευμα του Μ. Αλέξανδρου.
Στη Μεσσήνη, στα τέλη του -2ου αι., εκδόθηκε μια σειρά από χάλκινα νομίσματα που αποδίδουν στην κύρια όψη το κεφάλι του γενειοφόρου θεού Ασκληπιού και στην πίσω το σύμβολό του: ένα ραβδί με ελισσόμενο πάνω του φίδι.
Επιστημονικά επιτελεία
O εμπνευστής ίδρυσης της μεγάλης και ισχυρής πρωτεύουσας της νέας αυτόνομης Μεσσηνίας, ο Επαμεινώνδας, συνοδευόταν από γεωγράφους, γεωμέτρες, γεωλόγους και υδρογεωλόγους, πολεοδόμους, αρχιτέκτονες, μηχανικούς και άλλους ειδικούς, για να σχεδιάσουν και να θεμελιώσουν τη δυνατή αυτή πόλη, να δαμάσουν την ορμή των νερών, να ορίσουν τη θέση και τον προσανατολισμό του ιδιωτικού και του δημόσιου χώρου, να κατασκευάσουν κρήνες και αποχετευτικό δίκτυο με ευρύχωρους υπονόμους σε κάθε δρόμο.
Tο ίδιο συνέβη μια γενιά περίπου αργότερα, όπως αναφέραμε, με τον Mέγα Aλέξανδρο και την ομάδα επιστημόνων που τον συνόδευαν κατά την εκστρατεία του στην Aσία, όπου ίδρυσε με τον ίδιο περίπου τρόπο και πάνω στις ίδιες αρχές μεγάλες και ισχυρές πόλεις, συμπεριλαμβανομένης της Aλεξάνδρειας εν Aιγύπτω, με τον περίφημο φάρο κι άλλα αξιοθαύμαστα έργα και οικοδομήματα που αναφέρονται από αρχαίους συγγραφείς αλλά είναι ενταφιασμένα για πάντα κάτω από τη σύγχρονη πόλη -σε αντίθεση με τη Μεσσήνη, όπου έχουν αποκαλυφθεί και ξανακερδίσει την αρχική μορφή τους.
Το παράδειγμα του Eπαμεινώνδα και του Mεγάλου Aλεξάνδρου το ακολούθησαν κι άλλοι στρατηγοί και κατακτητές της Ιστορίας, οι οποίοι συνοδεύονταν στις εκστρατείες τους από ομάδες επιστημόνων ερευνητών - όπως ο Μέγας Ναπολέων και ο Γάλλος στρατηγός Μαιζών, ο οποίος αποβιβάστηκε στο Πεταλίδι το 1829 με την «Επιστημονική Αποστολή του Μορέως» υπό τον Abel Blouet. Η Αποστολή του Μοριά, μεταξύ άλλων, πραγματοποίησε ανασκαφικές έρευνες και αποτυπώσεις οχυρώσεων και μνημείων στην αρχαία Μεσσήνη.
Πολεοδομία και δημόσια υγεία
Ο Ρωμαίος αρχιτέκτονας του -1ου αι. Βιτρούβιος, σε νεαρή ηλικία, είχε ακολουθήσει τον Ιούλιο Καίσαρα στις στρατιωτικές του επιχειρήσεις στη Γαλατία, την Αφρική και την Ανατολή, όπου και απέκτησε πολύτιμη εμπειρία. Είχε επιβλέψει, το έτος -33, την κατασκευή των νέων αγωγών του δικτύου ύδρευσης της Ρώμης. Τα υδραγωγεία ήταν έργο του στρατηγού Mάρκου Bιπσάνιου Αγρίππα ο οποίος έκτισε μεταξύ -21 και -12 το Ωδείο της αγοράς των Aθηνών. Tο -21 ο Aύγουστος του έδωσε σύζυγο την κόρη του Iουλία, χήρα ήδη στα 16 της χρόνια.
Ο Βιτρούβιος ολοκλήρωσε τη συγγραφή του έργου του «Περί Αρχιτεκτονικής (De Architectura)» στο τέλος του βίου του, μεταξύ -27 και -23, και το αφιέρωσε στον Αύγουστο. Τα προβλήματα της δημόσιας υγείας τον απασχολούν ιδιαίτερα, όπως δείχνουν οι σχετικές αναφορές του, διάσπαρτες και στα δέκα βιβλία του, κυρίως όμως στο πέμπτο, το έκτο και το όγδοο.
Σημαντικά είναι καταρχήν όσα αναφέρονται από τον Βιτρούβιο στο πρώτο βιβλίο του. Σχετικά με την επιλογή της θέσης των τειχισμένων πόλεων, όπως η αρχαία Μεσσήνη, επιλέγεται από τον ίδιο (κεφ. 4, παράγραφος 1-4) η πιο υγιεινή τοποθεσία σε υψηλή θέση, που δεν καλύπτεται από ομίχλη ή πάχνη το χειμώνα και βλέπει όχι προς τις ζεστές ή τις κρύες, αλλά προς τις ενδιάμεσες περιοχές του ουρανού, και επίσης δεν γειτνιάζει με έλη. Ανθυγιεινές θεωρεί και τις παραθαλάσσιες πόλεις εφόσον είναι στραμμένες προς το Νότο ή τη Δύση, γιατί το καλοκαίρι η νότια περιοχή του ουρανού είναι ζεστή το πρωί και το μεσημέρι, ενώ η δυτική είναι ευχάριστη το πρωί, ζεστή το μεσημέρι και πυρωμένη το απόγευμα, υποστηρίζει ο Ρωμαίος αρχιτέκτων και πολεοδόμος. Κατά την άποψή του, οι συνεχείς εναλλαγές ζέστης και κρύου προξενούν βλάβες στα σώματα των έμβιων όντων, αλλά και στα μη έμψυχα όντα. Ανάλογες βλάβες προκαλούνται όταν με τον άνεμο και την αύρα διεισδύει στο σώμα η ψυχρότητα της υγρασίας, καταλήγει. Οι διευθύνσεις των δρόμων πρέπει να μην είναι στραμμένες προς τις περιοχές των ανέμων, αλλά έτσι ώστε αυτοί να προσκρούουν στις γωνίες που σχηματίζουν τα κτήρια των κατοικιών για να απωθούνται και να διασκορπίζονται (Βιτρούβιος 1.6.8-9).
Σχετικά με τη θέση των ιερών, ο Βιτρούβιος (1.2.6) υποστηρίζει ότι επιτυγχάνεται κοσμιότητα όταν για όλους τους ναούς έχουν επιλεγεί οι πιο υγιεινές περιοχές και όταν εκεί όπου πρόκειται να ανεγερθούν ιερά έχουν βρεθεί πηγές υγιεινού νερού, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για ιερά του Ασκληπιού, της Υγείας και των άλλων θεών που οι ιαματικές τους ικανότητες θεραπεύουν πολλούς ασθενείς. Οι αρρώστιες που πίστευε ότι θεραπεύονται δύσκολα είναι η καταρροή, ο βήχας, η πλευρίτιδα, η φυματίωση (1.6.3). Οι ασθενείς αναρρώνουν γρήγορα όταν μεταφερθούν από ανθυγιεινό σε υγιεινό τόπο και τους χορηγηθεί νερό από ιαματική πηγή - και όταν οι άνεμοι κρατηθούν μακριά, τότε ο τόπος θα είναι υγιεινός, προσθέτει παρακάτω.
Η «Εγκυκλοπαίδεια» της αρχαίας ιατρικής
Είναι προφανές ότι ο Βιτρούβιος αντλεί τις πληροφορίες του για τις ασθένειες, τα αίτια και τη θεραπεία τους από τη λεγόμενη «Ιπποκρατική Συλλογή» ιατρικών συγγραμμάτων, που αποδίδεται εκτός από τον Ιπποκράτη σε πολλούς άλλους συγγραφείς, τα κείμενα των οποίων χρονολογούνται από τον -5ο αιώνα ως τον +1ο αιώνα, φτάνουν δηλαδή ως τα χρόνια του αυτοκράτορα Αύγουστου.
Για τη φυματίωση φυσικά δεν γνώριζαν τότε ότι προκαλείται από βακτήρια που ανακάλυψε το 1882 ο Robert Koch. Ο Βιτρούβιος πάντως, μιλώντας για τα νερά, τα λουτρά και τις υδραυλικές εγκαταστάσεις, επισημαίνει τον κίνδυνο από τους μολύβδινους σωλήνες των υδραυλικών εγκαταστάσεων και αναφέρει τις ασθένειες των εργαζόμενων σε εργαστήρια μολύβδου. Δυστυχώς οι κάτοικοι της Πομπηίας και άλλων πόλεων δεν γνώριζαν τις βλαβερές ιδιότητές αυτού του μετάλλου και κατά συνέπεια πέθαιναν από μολυβδίαση.
Συνέδεε επίσης ο Βιτρούβιος τη βρογχοκήλη με την πόση μολυσμένου νερού, ενώ καθόριζε τη χρήση του κάθε δωματίου στα σπίτια σύμφωνα με την είσοδο του φωτός της ημέρας (6,4). Τέλος, κατά την άποψή του τα φρούτα και τα ποτά πρέπει να φυλάγονται σε σκιερά μέρη (6,6).
Το μεσσηνιακό διαιτολόγιο στην αρχαιότητα
Η γεωγραφική θέση της Μεσσηνίας στη δυτική ακτή της Πελοποννήσου, οι εύφορες κοιλάδες γύρω από τον πλωτό και πλούσιο σε ψάρια ποταμό Πάμισο στα νοτιοανατολικά της χώρας, και του Βαλύρα με τους παραπόταμους που διασχίζουν το Στενυκληρικό πεδίο προς βορράν, σε συνδυασμό με το ήπιο μεσογειακό της κλίμα, την ανέδειξαν σε περιοχή ευνοημένη από τη φύση με μεγάλη ποικιλία ζώων που ζουν στην ξηρά και υδρόβια ζωικά είδη, καθώς και με ευρεία παραγωγή αγροτικών προϊόντων, με το ελαιόλαδο να αποτελεί το σημαντικότερο από αυτά.
Εκτός από τους ελαιώνες, οι αμπελώνες και οι οπωρώνες συνεχίζουν και σήμερα να κυριαρχούν στις πεδιάδες της Μεσσηνίας.
Το πεδίο της Στενυκλάρου περιλαμβάνεται στη σημερινή πεδιάδα του Μελιγαλά, ενώ το νοτιότερο τμήμα της μεσσηνιακής πεδιάδας ονομάζεται Μακαρία (ευλογημένη) πεδιάδα του κάτω Πάμισου ποταμού (Στραβ. 8.4.6). Αγνοώ την ετυμολογική προέλευση της λέξης «Μελιγαλάς», όμως το μέλι και το γάλα που έρχονται αναπόφευκτα στο νου παραπέμπουν σε θεϊκές τροφές και σε μυθικών διαστάσεων αγαθά της γης. Δεν είναι τυχαίο εξάλλου το γεγονός ότι οι κάπροι, τα κοπάδια αγελάδων, τα άγρια σύκα, το κρασί και τα άλλα προϊόντα, τα διάφορα είδη φυτών και ζώων, αναμιγνύονται συχνά με γεγονότα της μεσσηνιακής ιστορίας, στην τοπογραφία και στην αρχαιολογία, στο τέταρτο βιβλίο του Παυσανία τα Μεσσηνιακά (4.4.3, 4.15.6). Πληροφορίες δε για την οινική παραγωγή στη βενετοκρατούμενη Μεσσηνία, στοιχεία για τις ποσότητες τοπικής κατανάλωσης και εξαγωγών, όπως και για τους σχετικούς δασμούς τους, μπορούν να αναζητηθούν στην αναφορά του Zacharia Bembo.
Σπόροι και καρποί, κρέατα και ψάρια
Σε ελληνιστική πυρά ιερού, στην αρχαία Μεσσήνη, βρέθηκε σημαντικός αριθμός πυρακτωμένων σπόρων από σταφύλια, ελιές, κουκουνάρια, αμύγδαλα και κάστανα. Παρόμοιοι πυρακτωμένοι καρποί και σύκα εντοπίστηκαν σε ταφές νηπίων του +2ου αιώνα σε ταφικό μνημείο έξω από την Αρκαδική Πύλη.
Ο Παυσανίας επισημαίνει (6.26.6) ότι λινάρι, κάνναβη και βύσσος καλλιεργούνταν στη γειτονική Ηλεία όπου υπήρχε και ανεπτυγμένη βιομηχανία μεταξιού. Τα ίδια προϊόντα υπήρχαν και στη Μεσσηνία.
Η θάλασσα που περικλείει τις δυτικές και νότιες ακτές της Μεσσηνίας, όχι μόνο παρείχε αλιευτικά προϊόντα στους κατοίκους της, αλλά συνέδεε τον πληθυσμό της περιοχής με την ευρύτερη Μεσόγειο και την Αδριατική μέσω των λιμανιών της Πύλου και της Κυπαρισσίας. Στα δασώδη όρη της Μεσσηνίας, εκτός από ξυλεία, υπήρχε πάντα και άφθονο κυνήγι. Δεν έλειπαν οι αγριόχοιροι, οι λαγοί, τα κόκκινα ελάφια και οι καφέ αρκούδες.
Η θάλασσα που περικλείει τις δυτικές και νότιες ακτές της Μεσσηνίας, όχι μόνο παρείχε αλιευτικά προϊόντα στους κατοίκους της, αλλά συνέδεε τον πληθυσμό της περιοχής με την ευρύτερη Μεσόγειο και την Αδριατική μέσω των λιμανιών της Πύλου και της Κυπαρισσίας. Στα δασώδη όρη της Μεσσηνίας, εκτός από ξυλεία, υπήρχε πάντα και άφθονο κυνήγι. Δεν έλειπαν οι αγριόχοιροι, οι λαγοί, τα κόκκινα ελάφια και οι καφέ αρκούδες.
Σφέλα... από παλιά
Στις πλαγιές και τα λιβάδια έβοσκαν άλογα, βοοειδή και αιγοπρόβατα, που σημαίνει παραγωγή γάλακτος, τυριού και κρέατος, ενώ πουλερικά και μελίσσια ενδημούσαν στις αυλές των σπιτιών.
Σύμφωνα με τον αρχαιοζωολόγο Günter Nobis, μεγαλόσωμα βοοειδή εκτρέφονταν σε ορισμένες περιοχές, ενώ πολλά οστά νεαρών αλόγων βρέθηκαν στη νότια αυλή του Ασκληπιείου της Μεσσήνης, μαζί με οστά μικρών ιθαγενών πτηνών. Η δε παραγωγή παραδοσιακού τύπου τυριών, όπως η μεσσηνιακή σφέλα, φαίνεται ότι έχει ξεκινήσει από την αρχαιότητα.
Για τα άλογα και τα λοιπά βοσκήματα της Μεσσηνίας χαρακτηριστικό είναι σχετικό χωρίο του Πλάτωνα (Αλκιβιάδης, 1.122d).
Επίσης, αρκετά σημαντικός αριθμός θραυσμάτων από κυψέλες μελισσών ήρθαν στο φως σε διάφορα σημεία της αρχαίας Μεσσήνης και της Μεσσηνίας γενικότερα.
Η «Εθνική τροφή» και το ψωμί
Οι χοίροι, η ντόπια «γουρουνοπούλα», υπήρξε εθνική τροφή των Μεσσήνιων, ειδικά κατά τη Ρωμαϊκή εποχή, όπως άλλωστε και σήμερα. Η αύξηση στην κατανάλωση χοιρείου κρέατος στη Ρωμαϊκή περίοδο προκύπτει από τη μελέτη οστών ζώων που βρέθηκαν στη Μεσσήνη. Στη Ρώμη, από την ύστερη Δημοκρατία και μετά, και στην Αλεξάνδρεια και στην Κωνσταντινούπολη από τον +3ο και +4ο αντίστοιχα αιώνα, η τροφή που διανέμονταν δεν αφορούσε μόνο σε δημητριακά ή ψωμί, αλλά και σε λάδι, φθηνό κρασί και χοιρινό κρέας.
Ο μεγάλος αριθμός από μυλόπετρες που έχει έλθει στο φως στις ανασκαφές υποδεικνύει ότι κάθε οικογένεια άλεθε το δικό της σιτάρι και κριθάρι και διέθετε το δικό της ψωμί κι αλεύρι. Σε περιόδους έλλειψης -εισβολές εχθρών ή σιτοδεία- γίνονταν εισαγωγές σιταριού κυρίως από την Ιταλία, με τη μεσολάβηση των μεσσηνιακών αρχών. Επιγραφή από τη Θουρία του -1ου αιώνα παρέχει λεπτομέρειες αγοράς σιταριού με δημόσια χρήματα, και διανομής του πλεονάσματος σε πολίτες.
Επίσης, κάθε νοικοκυριό διέθετε τον αργαλειό του για την ύφανση ρουχισμού και κλινοσκεπασμάτων, όπως μαρτυρούν οι χιλιάδες αγνύθες, τα υφαντικά δηλαδή βάρη κάθε τύπου, που αποκαλύπτονται με τις ανασκαφές μας.
Την παραγωγή τοπικού οίνου την αποθήκευαν και τη μετέφεραν σε οξυπύθμενους αμφορείς εγχώριας κατασκευής, χωρίς σφραγίσματα στις λαβές. Οι περισσότεροι από τους αμφορείς που αφορούν σε εισαγωγή οίνου, κυρίως από τη Ρόδο και την Κνίδο, ανήκουν χρονικά στα πρώτα χρόνια της Ρωμαϊκής κυριαρχίας μεταξύ του -146 και -30.
Ο αγροτικός πλούτος στο στόχαστροΗ αγροτική περιουσία και η γαιοκτησία της μεσσηνιακής οικογένειας αποτελούσαν τα θεμέλια της οικονομικής ζωής και βασική προϋπόθεση ανάληψης δημόσιων αξιωμάτων από τα άρρενα μέλη της.
Από τη μακρινή αρχαιότητα πάντως, ο πλούτος της μεσσηνιακής αγροτικής παραγωγής, κατά τα λεγόμενα του ποιητή Τυρταίου, ήταν ο κύριος στόχος της κατακτητικής πολιτικής της Σπάρτης. Μια ληστρική εισβολή των Αιτωλών υπό την ηγεσία του Δωρίμαχου, το -221, είχε στόχο την απαγωγή ζωικού κεφαλαίου, ενώ μια δεύτερη εισβολή "χτύπησε" το μεγάλο κτήμα του Μεσσηνίου Χείρωνα κοντά στην πόλη.
Εμπορικά δίκτυα και προσευχές
Οι Μεσσήνιοι είχαν άμεσες εμπορικές επαφές με την Αλεξάνδρεια. Οι δε εμπορικές επαφές και οι σχέσεις τους με τη Δύση περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, εισαγωγές από την Ιταλία, που άρχισαν ήδη να κάνουν την εμφάνισή τους από το τέλος του -4ου αιώνα.
Η παραλία της Κυπαρισσίας αντίκριζε τις γνώριμες δυτικές θάλασσες και τις πόλεις με τις οποίες οι Μεσσήνιοι είχαν αναπτύξει ισχυρές πολιτικές, φιλικές και εμπορικές σχέσεις. Μεταξύ των πόλεων αυτών ήταν το Ρήγιο (το σύγχρονο Ρέτζο) και η Μεσσάνα (η σύγχρονη πόλη Messina), όπου είχαν βρει καταφύγιο πολλοί Μεσσήνιοι της διασποράς.
Μεταξύ της Κυπαρισσίας και της Πύλου υπάρχει η νήσος Πρώτη, η οποία δεν είχε κατοίκους κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, ενώ κατά την περίοδο της Ρωμαϊκής κυριαρχίας υπήρχε εκεί ομώνυμο πόλισμα (πολίχνιον) που μνημονεύει ο Στράβων. Σχετικά με τη ναυτιλία, ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι οι διερχόμενοι έμποροι ναυτικοί που προσορμίζονταν στον κολπίσκο του Γραμμένου, στην ανατολική πλευρά του νησιού, χάραζαν τις προσευχές στους για ευπλοΐα στους βράχους. Εφθαναν συνήθως εκεί από τη Μικρά Ασία (Μίλητο, Σμύρνη, Εφεσο, Ασσο, Σελεύκεια), την Λέσβο, την Αθήνα και τη Σικελία.
Οι εμπορικές σχέσεις της Μεσσηνίας με τη Μικρά Ασία, παρά τις δυσκολίες που υπήρχαν λόγω της απόστασης και των κινδύνων της ναυτικής παράκαμψης της Πελοποννήσου και της πλεύσης μέσω του Αιγαίου Πελάγους, επιβεβαιώνονται όχι μόνο από τις επιγραφές της νήσου Πρώτης, αλλά και από έναν αριθμό νομισμάτων από τη Μικρά Ασία που βρέθηκαν σε μεσσηνιακό έδαφος. Ο Ισθμός της Κορίνθου, παρά τις εντυπωσιακές προσπάθειες του Νέρωνα, δεν είχε ακόμα διανοιχθεί. Είναι πιθανόν να συνέχιζαν να σέρνουν τα πλοία μικρού εκτοπίσματος πάνω στην αρχαία δίολκο, η οποία βρισκόταν σε συνεχείς επισκευαστικές εργασίες. Η δίολκος ήταν κατ’ ουσίαν ένας πλακόστρωτος δρόμος, σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες, τον οποίο χρησιμοποιούσαν για τη μεταφορά διαφόρων αγαθών και μεγάλων λίθων λατομείων από τον Κορινθιακό στο Σαρωνικό Κόλπο, φορτωμένων όχι σε πλοία, αλλά σε κάρα τα οποία τραβούσαν άλογα ή βόδια.
Εισαγωγές- Εξαγωγές και μετανάστες
Για τα άλογα και τα λοιπά βοσκήματα της Μεσσηνίας χαρακτηριστικό είναι σχετικό χωρίο του Πλάτωνα (Αλκιβιάδης, 1.122d).
Επίσης, αρκετά σημαντικός αριθμός θραυσμάτων από κυψέλες μελισσών ήρθαν στο φως σε διάφορα σημεία της αρχαίας Μεσσήνης και της Μεσσηνίας γενικότερα.
Η «Εθνική τροφή» και το ψωμί
Οι χοίροι, η ντόπια «γουρουνοπούλα», υπήρξε εθνική τροφή των Μεσσήνιων, ειδικά κατά τη Ρωμαϊκή εποχή, όπως άλλωστε και σήμερα. Η αύξηση στην κατανάλωση χοιρείου κρέατος στη Ρωμαϊκή περίοδο προκύπτει από τη μελέτη οστών ζώων που βρέθηκαν στη Μεσσήνη. Στη Ρώμη, από την ύστερη Δημοκρατία και μετά, και στην Αλεξάνδρεια και στην Κωνσταντινούπολη από τον +3ο και +4ο αντίστοιχα αιώνα, η τροφή που διανέμονταν δεν αφορούσε μόνο σε δημητριακά ή ψωμί, αλλά και σε λάδι, φθηνό κρασί και χοιρινό κρέας.
Ο μεγάλος αριθμός από μυλόπετρες που έχει έλθει στο φως στις ανασκαφές υποδεικνύει ότι κάθε οικογένεια άλεθε το δικό της σιτάρι και κριθάρι και διέθετε το δικό της ψωμί κι αλεύρι. Σε περιόδους έλλειψης -εισβολές εχθρών ή σιτοδεία- γίνονταν εισαγωγές σιταριού κυρίως από την Ιταλία, με τη μεσολάβηση των μεσσηνιακών αρχών. Επιγραφή από τη Θουρία του -1ου αιώνα παρέχει λεπτομέρειες αγοράς σιταριού με δημόσια χρήματα, και διανομής του πλεονάσματος σε πολίτες.
Επίσης, κάθε νοικοκυριό διέθετε τον αργαλειό του για την ύφανση ρουχισμού και κλινοσκεπασμάτων, όπως μαρτυρούν οι χιλιάδες αγνύθες, τα υφαντικά δηλαδή βάρη κάθε τύπου, που αποκαλύπτονται με τις ανασκαφές μας.
Την παραγωγή τοπικού οίνου την αποθήκευαν και τη μετέφεραν σε οξυπύθμενους αμφορείς εγχώριας κατασκευής, χωρίς σφραγίσματα στις λαβές. Οι περισσότεροι από τους αμφορείς που αφορούν σε εισαγωγή οίνου, κυρίως από τη Ρόδο και την Κνίδο, ανήκουν χρονικά στα πρώτα χρόνια της Ρωμαϊκής κυριαρχίας μεταξύ του -146 και -30.
Ο αγροτικός πλούτος στο στόχαστροΗ αγροτική περιουσία και η γαιοκτησία της μεσσηνιακής οικογένειας αποτελούσαν τα θεμέλια της οικονομικής ζωής και βασική προϋπόθεση ανάληψης δημόσιων αξιωμάτων από τα άρρενα μέλη της.
Από τη μακρινή αρχαιότητα πάντως, ο πλούτος της μεσσηνιακής αγροτικής παραγωγής, κατά τα λεγόμενα του ποιητή Τυρταίου, ήταν ο κύριος στόχος της κατακτητικής πολιτικής της Σπάρτης. Μια ληστρική εισβολή των Αιτωλών υπό την ηγεσία του Δωρίμαχου, το -221, είχε στόχο την απαγωγή ζωικού κεφαλαίου, ενώ μια δεύτερη εισβολή "χτύπησε" το μεγάλο κτήμα του Μεσσηνίου Χείρωνα κοντά στην πόλη.
Εμπορικά δίκτυα και προσευχές
Οι Μεσσήνιοι είχαν άμεσες εμπορικές επαφές με την Αλεξάνδρεια. Οι δε εμπορικές επαφές και οι σχέσεις τους με τη Δύση περιλαμβάνουν, μεταξύ άλλων, εισαγωγές από την Ιταλία, που άρχισαν ήδη να κάνουν την εμφάνισή τους από το τέλος του -4ου αιώνα.
Η παραλία της Κυπαρισσίας αντίκριζε τις γνώριμες δυτικές θάλασσες και τις πόλεις με τις οποίες οι Μεσσήνιοι είχαν αναπτύξει ισχυρές πολιτικές, φιλικές και εμπορικές σχέσεις. Μεταξύ των πόλεων αυτών ήταν το Ρήγιο (το σύγχρονο Ρέτζο) και η Μεσσάνα (η σύγχρονη πόλη Messina), όπου είχαν βρει καταφύγιο πολλοί Μεσσήνιοι της διασποράς.
Μεταξύ της Κυπαρισσίας και της Πύλου υπάρχει η νήσος Πρώτη, η οποία δεν είχε κατοίκους κατά τον Πελοποννησιακό πόλεμο, σύμφωνα με τον Θουκυδίδη, ενώ κατά την περίοδο της Ρωμαϊκής κυριαρχίας υπήρχε εκεί ομώνυμο πόλισμα (πολίχνιον) που μνημονεύει ο Στράβων. Σχετικά με τη ναυτιλία, ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός ότι οι διερχόμενοι έμποροι ναυτικοί που προσορμίζονταν στον κολπίσκο του Γραμμένου, στην ανατολική πλευρά του νησιού, χάραζαν τις προσευχές στους για ευπλοΐα στους βράχους. Εφθαναν συνήθως εκεί από τη Μικρά Ασία (Μίλητο, Σμύρνη, Εφεσο, Ασσο, Σελεύκεια), την Λέσβο, την Αθήνα και τη Σικελία.
Οι εμπορικές σχέσεις της Μεσσηνίας με τη Μικρά Ασία, παρά τις δυσκολίες που υπήρχαν λόγω της απόστασης και των κινδύνων της ναυτικής παράκαμψης της Πελοποννήσου και της πλεύσης μέσω του Αιγαίου Πελάγους, επιβεβαιώνονται όχι μόνο από τις επιγραφές της νήσου Πρώτης, αλλά και από έναν αριθμό νομισμάτων από τη Μικρά Ασία που βρέθηκαν σε μεσσηνιακό έδαφος. Ο Ισθμός της Κορίνθου, παρά τις εντυπωσιακές προσπάθειες του Νέρωνα, δεν είχε ακόμα διανοιχθεί. Είναι πιθανόν να συνέχιζαν να σέρνουν τα πλοία μικρού εκτοπίσματος πάνω στην αρχαία δίολκο, η οποία βρισκόταν σε συνεχείς επισκευαστικές εργασίες. Η δίολκος ήταν κατ’ ουσίαν ένας πλακόστρωτος δρόμος, σύμφωνα με πρόσφατες έρευνες, τον οποίο χρησιμοποιούσαν για τη μεταφορά διαφόρων αγαθών και μεγάλων λίθων λατομείων από τον Κορινθιακό στο Σαρωνικό Κόλπο, φορτωμένων όχι σε πλοία, αλλά σε κάρα τα οποία τραβούσαν άλογα ή βόδια.
Εισαγωγές- Εξαγωγές και μετανάστες
Οι εξαγωγές και οι εισαγωγές προϊόντων στη Μεσσηνία και τη δυτική Ελλάδα από την Αδριατική πολλαπλασιάστηκαν μετά το -146, και κορυφώθηκαν στα χρόνια του Αυγούστου και του Τιβερίου, όταν Ρωμαίοι και άλλοι πολίτες εγκαταστάθηκαν στην πόλη της Μεσσήνης. Οι νέοι αυτοί έποικοι έφεραν μαζί τις συνήθειες και τις ιδιαίτερες προτιμήσεις τους στη διατροφής. Οι Μεσσήνιοι διατηρούσαν ανέκαθεν φιλικές σχέσεις με τους Ρωμαίους. Αυτοκράτορες όπως οι Τιβέριος, ο Κλαύδιος, και κυρίως ο Νέρων, αλλά επίσης και οι Τραϊανός, Αδριανός, Σεπτίμιος Σεβήρος, Μάρκος Αυρήλιος και Λούκιος Βέρος τιμήθηκαν από τους Μεσσήνιους με το στήσιμο ανδριάντων στην αγορά και στο θέατρο.
Το πρώτο κύμα μετανάστευσης από την Ιταλία έλαβε χώρα στα χρόνια της ύστερης Δημοκρατίας, με κύρια περιοχή προέλευσης την Καμπανία. Στους χρόνους του Αυγούστου, μια πολυάριθμη ομάδα εφήβων, η οποία αναγράφεται στους εφηβικούς καταλόγους ως ομάδα «Ξένων και Ρωμαίων», προστέθηκε στις πέντε φυλές της Μεσσήνης που μαστιζόταν από ολιγανθρωπία.
Η μεσσηνιακή κοινωνία ήταν μια ευημερούσα, πολυπολιτισμική και κοσμοπολιτική κοινωνία. Η pax Romana είχε οδηγήσει στην ανάδειξη της Μεσσήνης ως πόλης υψηλού κοινωνικού και οικονομικού επιπέδου.
Ελαιώνες, λιβάδια, αμπέλια και δάσηΤα 9,5 χιλιομέτρων μήκους τείχη της Μεσσήνης, που περιέβαλλαν έκταση 290 εκταρίων, περιείχαν στο εσωτερικό τους ελεύθερες περιοχές μεγαλύτερες από τις δομημένες, όπου δεν υπήρχαν κτήρια αλλά αγροί.
Οι εκτάσεις αυτές περιέκλειαν τον ορεινό όγκο της Ιθώμης για υλοτομία, λατόμηση και βοσκή, καθώς επίσης λιβαδικές επίπεδες επεκτάσεις στα νότια, τα δυτικά και τα ανατολικά του κέντρου της πόλης για την καλλιέργεια και την εκτροφή κατοικίδιων ζώων.
Η εικόνα του αστικού τοπίου της Μεσσήνης στην αρχαιότητα, η ευρύτερη περιοχή της πόλης και των τειχών της, δεν ήταν διαφορετική σε εμφάνιση από το σημερινό αρχαιολογικό πάρκο, με τα μεγαλειώδη, επιβλητικά αρχαία κτήρια να δεσπόζουν μεταξύ των ελαιώνων, των αμπελώνων.
Το μενού των αρχαίων
Το πρώτο κύμα μετανάστευσης από την Ιταλία έλαβε χώρα στα χρόνια της ύστερης Δημοκρατίας, με κύρια περιοχή προέλευσης την Καμπανία. Στους χρόνους του Αυγούστου, μια πολυάριθμη ομάδα εφήβων, η οποία αναγράφεται στους εφηβικούς καταλόγους ως ομάδα «Ξένων και Ρωμαίων», προστέθηκε στις πέντε φυλές της Μεσσήνης που μαστιζόταν από ολιγανθρωπία.
Η μεσσηνιακή κοινωνία ήταν μια ευημερούσα, πολυπολιτισμική και κοσμοπολιτική κοινωνία. Η pax Romana είχε οδηγήσει στην ανάδειξη της Μεσσήνης ως πόλης υψηλού κοινωνικού και οικονομικού επιπέδου.
Ελαιώνες, λιβάδια, αμπέλια και δάσηΤα 9,5 χιλιομέτρων μήκους τείχη της Μεσσήνης, που περιέβαλλαν έκταση 290 εκταρίων, περιείχαν στο εσωτερικό τους ελεύθερες περιοχές μεγαλύτερες από τις δομημένες, όπου δεν υπήρχαν κτήρια αλλά αγροί.
Οι εκτάσεις αυτές περιέκλειαν τον ορεινό όγκο της Ιθώμης για υλοτομία, λατόμηση και βοσκή, καθώς επίσης λιβαδικές επίπεδες επεκτάσεις στα νότια, τα δυτικά και τα ανατολικά του κέντρου της πόλης για την καλλιέργεια και την εκτροφή κατοικίδιων ζώων.
Η εικόνα του αστικού τοπίου της Μεσσήνης στην αρχαιότητα, η ευρύτερη περιοχή της πόλης και των τειχών της, δεν ήταν διαφορετική σε εμφάνιση από το σημερινό αρχαιολογικό πάρκο, με τα μεγαλειώδη, επιβλητικά αρχαία κτήρια να δεσπόζουν μεταξύ των ελαιώνων, των αμπελώνων.
Το μενού των αρχαίων
Η διατροφή των κατοίκων της Μεσσήνης και της Μεσσηνίας κατά την αρχαιότητα βασιζόταν σε φυτικές τροφές (φρούτα, λαχανικά, ψωμί, διάφορα σιτηρά, καρπούς και σπόρους), ελαιόλαδο ως κύρια πηγή λίπους, τυρί και ψάρι σε μέτριες ποσότητες, αυγά, μικρή κατανάλωση κόκκινου κρέατος και τοπικού οίνου. Αυτό ακριβώς είναι το πρότυπο της μεσογειακής διατροφής, διάσημο σήμερα για τα οφέλη του στην υγεία του ανθρώπου.
Πέτρου Θέμελη
Πέτρου Θέμελη
