Η θέση "Κουρδουμπούλι"[1]
Η αυτοψία περιμετρικά της θέσης κατοίκησης (υψόμετρο 525μ.), η οποία κείται επί του υψηλότερου σημείου της ορεινής θέσης, με εποπτεία της κοιλάδας της Νέδας, κατέδειξε εξαιρετικά απόκρημνες πλαγιές με έντονες αποκλίσεις.
Παρέχεται εποπτεία των γύρω κορυφογραμμών, της στενής κοιλάδας της Νέδας και μερική έως περιορισμένη οπτική προς τον Κυπαρισσιακό κόλπο διαμέσου της σημαντικής ποτάμιας αρτηρίας.
Ο ποταμός Νέδα -φυσικό όριο των σημερινών νομών Ηλείας και Μεσσηνίας διαρρέει την κοιλάδα σε ελάχιστη απόσταση από την εγκατάσταση των μυκηναϊκών χρόνων, περί τα 60- 100μ. Ν σε καθοδική πορεία. Είναι χαρακτηριστικό το γεγονός πως έως το σημείο αυτό, αναφέρεται σε ιστορικές πηγές[2] ο ποταμός υπήρξε πλωτός, ενώ έχουν αποκαλυφθεί θέσεις νεώσοικων, πλησίον του χωριού Στενό.
Είναι σαφές, πως οι κάτοικοι της υστεροελλαδικής εγκατάστασης (YEIIIA) στη θέση «Κουρδουμπούλι». Φιγάλειας, είχαν εύκολη πρόσβαση σε υδάτινους πόρους. Όμως η ορεινή μορφολογία της περιοχής, όπου έχουμε περιορισμένες εκτάσεις καλλιέργειας αγρωστωδών, δεικνύει σαφώς τον κτηνοτροφικό χαρακτήρα της εγκατάστασης.
Σε απόσταση 5.5 χλμ. κείνται οι μυκηναϊκοί τάφοι του Χαλκιά (YEIIA/B- ΙΙΙΒ εποχής) στη Μεσσηνία και περί τα 8.5 χλμ. σε απόλυτη ευθεία η θέση Ψάρι, ύψωμα "Μετσίκι", όπου έχει ανευρεθεί και ανασκαφεί θολωτός τάφος από την αρχαιολόγο Γ. Χατζή- Σπηλιοπούλου.[3]
Το εμπόριο θα διεξήγετο κυριότατα μέσω της Νέδας και εν μέρει διαμέσου των ημιονικών έμβατων και δύσβατων. Αν ληφθεί υπόψιν, ο ορεινός χαρακτήρας της εγκατάστασης θα πρέπει οι πλείστες επαφές για την εξασφάλιση προϊόντων σχετικών με την γεωργία να σχετίζονταν με την ΒΑ Τριφυλλία, καθώς διαπιστώνονται πολλές γόνιμες εκτάσεις καλλιέργειας αγρωστωδών αλλά και ενδείξεις για σημαντικές πληθυσμιακά και πολιτισμικά θέσεις της Ύστερης Εποχής του Χαλκού και της μεταμυκηναϊκής περιόδου, πλησιέστερα από αυτές της ηλειακής γης.
Η αρχαιολογική έρευνα[4]
Τα σημαντικά ευρήματα των προϊστορικών χρόνων ανευρέθησαν στο πλάτωμα βορείως του υστεροκλασσικού ναού της Αθηνάς και Διός Σωτήρος εντός των τειχών της αρχαίας αρκαδικής πόλης Φιγάλειας.[5] Πρόκειται για τη θέση «Κουρδουμπούλι» πλησίον του σημερινού χωριού της Φιγάλειας (πρ. Παύλιτσα).
Όπως είναι γνωστό, η αρχαία Φιγάλεια υπήρξε μία από τις σημαντικότερες αρκαδικές πόλεις, στην πολιτική χώρα της οποίας ανήκε ο ναός του Επικούριου Απόλλωνα. Την πόλη περιέβαλλε ισχυρό τείχος μήκους περίπου 4χλμ., που σώζεται ακόμη και σήμερα σε πολύ καλή κατάσταση και σε αρκετό ύψος. Ο Παυσανίας (VIIII, 39-41) αναφέρει στη Φιγάλεια την ύπαρξη ιερών της Αρτέμιδος Σωτείρας, του Διονύσου Ακρατοφόρου και της Ευρυνόμης, καθώς Γυμνασίου και Αγοράς με τα αγάλματα του Ερμή και του Ολυμπιονίκη Αρραχίωνα[6].
Ο χώρος της αρχαίας Φιγάλειας δεν έχει μέχρι σήμερα ανασκαφεί συστηματικά, εκτός από την ανασκαφή της αρχαίας κρήνης (τέλος -4ου, αρχές -3ου αι.), που έγινε το 1927 από τον Α. Ορλάνδο[7] και από τις σποραδικές σωστικού χαρακτήρα βραχύχρονες ανασκαφές της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ολυμπίας. Ομως τα ερείπια της αρχαίας πόλης, πάνω στην οποία έχει κτισθεί το σημερινό χωριό «Παύλιτσα», δηλώνουν παντού την παρουσία τους: στους δρόμους, στα χωράφια, στο υλικό των πέτρινων τοίχων και στις αυλές των σπιτιών.
Η θέση «Κουρδουμπούλι», όπου αποκαλύφθηκε ο ναός της Αθηνάς και του Δία Σωτήρα το 1996, είναι πολύ χαρακτηριστική και ορατή από μακριά για τον ταξιδιώτη, που αναχωρώντας από τον ναό του Επικούριου Απόλλωνα κατευθύνεται προς τη Φιγάλεια. Πρόκειται για ένα αρκετά μεγάλο πλάτωμα στην κορυφή ενός χαμηλού λοφίσκου, που υψώνεται στο δυτικό άκρο του σύγχρονου χωριού, νότια της αρχαίας Αγοράς[8].
Στις ανασκαφές του 1996 μικρή δοκιμαστική τομή, που είχε ανοιχθεί στην εξωτερική βορειοανατολική γωνία του ναού προκειμένου να ελεγχθεί η υποθεμελίωση του βόρειου τοίχου, έδωσε πλήθος προϊστορικών οστράκων, κυρίως της ύστερης ME περιόδου, σε μικρό βάθος κάτω από την επιφάνεια του εδάφους.
Με βάση αυτό το δεδομένο, ανοίχθηκε τομή διαστάσεων 5Χ 5μ., σε μικρή απόσταση βόρεια του ναού, στο επίπεδο πλάτωμα του λόφου. Σε μικρό βάθος από την επιφάνεια του εδάφους, αποκαλύφθηκε πλέγμα τοίχων οικοδομικού συγκροτήματος προϊστορικών χρόνων, στο οποίο διακρίνονται ήδη δύο οικοδομικές φάσεις.
Το πλήθος των οστράκων το οποίο προέκυψε από την τομή αυτή, καθώς και ένας σχεδόν ακέραιος πίθος, που βρέθηκε στη θέση του, χρονολογούν τα οικιστικά κατάλοιπα στους τελευταίους ΜΕ χρόνους.
Είναι φανερό ότι ο προϊστορικός οικισμός καταλαμβάνει όλο το πλάτωμα του λόφου και επεκτείνεται και κάτω από τον ναό, δεδομένου ότι κατά την λεπτομερή έρευνα του χώρου μπροστά από την είσοδο του ιερού, εντοπίσθηκαν λείψανα προϊστορικών τοίχων, που κατευθύνονται από Α- Δ και προχωρούν κάτω από τα θεμέλιά του.
Το 1997 αναγνωριστική έρευνα με δοκιμαστικές τομές έγινε στον επίπεδο χώρο που επεκτείνεται βορείως του ναού (Εικ.1,2). Ανοίχτηκαν συνολικά πέντε τομες διαστάσεων 5Χ 7μ., στις οποίες ή ανασκαφή περιορίστηκε στην αφαίρεση του επιφανειακού σρώματος, πάχους 0.20- 0.40μ. κατά μέσον όρο, μέχρι την αποκάλυψη των πρώτων οικοδομικών λειψάνων[9].
Η άφθονη και χαρακτηριστική κεραμεική που προήλθε από την ανασκαφή, επιτρέπει τον καθορισμό δύο χρονολογικών φάσεων των αποκαλυφθέντων κτιρίων: η μία ανήκει στους μεσοελλαδικούς χρόνους (εγχάρακτη, «αδριατική» κεραμεική) (εικ.3) ενώ η άλλη στους πρώιμους υστεροελλαδικούς χρόνους. Βρέθηκαν επίσης πολλά πήλινα και λίθινα σφονδύλια, λεπίδες οψιανού και πυριτολίθου και μεγάλος αριθμός λίθινων εργαλείων.
Στην τομη Ι, που είχε ήδη ανοιχθεί τον περασμένο χρόνο, οι τοίχοι 1 και 3 ανήκουν στην πρώτη φάση κατοίκησης του οικισμού, ενώ ο τοίχος 2, κατασκευασμένος από μεγαλύτερους λίθους και με διαφορετική τοιχοδομία, είναι μεταγενέστερος, αφού κτίστηκε πάνω στον τοίχο 1 τον οποίο σε ένα σημείο υπερκαλύπτει. Ο τοίχος 3 επεκτείνεται προς Ν εντός της τομής ΙΙΙ, ενώ στην τομή IV αποκαλύφθηκε ένας ελαφρά καμπύλος τοίχος 7 και πλησίον του ο ιδιαίτερα πλατύς τοίχος 8, που κατευθύνεται από Α-Δ.
Στη ΝΔ γωνία της τομής V αποκαλύφθηκε σχεδόν επιφανειακά τμήμα κτίσματος οι δύο τοίχοι του οποίου σχηματίζουν ορθή γωνία. Μέσα στον βόρειο από τους δύο τοίχους αποκαλύφθηκε ταφή βρέφους μυκηναικών χρόνων στην οποία είχε τοποθετηθεί ως κτέρισμα πιθαμφορίσκος, που διατηρήθηκε ακέραιος. Ο τάφος αυτός δεν καταστράφηκε από τους κατασκευαστές του μεταγενέστερου ναού των κλασικών χρόνων, αν και θα πρέπει να ήταν ακόμη τότε ορατός.
Αναμένεται ότι η επέκταση της έρευνας του προϊστορικού οικισμού στον λόφο «Κουρδουμπούλι» και η διερεύνηση του χώρου σε βάθος θα δώσει πολλά και πολύτιμα στοιχεία για την προϊστορική κατοίκηση της Φιγάλειας, η οποία είναι παντελώς άγνωστη.
Στις ανασκαφές του 1998 μία τομή διανοίχτηκε στο πίσω μέρος του βάθρου του λατρευτικού αγάλματος, όπου κάτω από αυτό, σε βάθος 0.94μ. αποκαλύφθηκε τοίχος από αργολιθοδομή, σε πολύ κακή κατάστση διατήρησης, με κατεύθυνση από Α- Δ (εικ.4). Η κεραμεική που συλλέχθηκε γύρω από τον τοίχο τον χρονολογεί στους μεσοελλαδικούς χρόνους και πιθανότατα ήταν σύγχρονος με τα πυκνά λείψανα των προϊστορικών κτισμάτων, που έχουν αποκαλυφθεί στο πλάτωμα βορείως του ναού.
Η έρευνα σε βάθος 2μ. εντός του προϊστορικού κτίσματος, που εφάπτεται στη βόρεια πλευρά του ναού, αποκάλυψε αλλεπάλληλα στρώματα κατοίκησης, με άφθονη χαρακτηριστική κεραμεική, που φθάνουν έως τους υπονεολιθικους χρόνους (εικ.5,6).
Η θέση χρήζει περαιτέρω διερεύνησης, καθώς παραμένει ανασκαφικά ημιτελής καθώς πρέπει να εξακριβωθούν και να αποσαφηνιστούν τα κριτήρια περί της εγκατάστασης και τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά του χώρου.
Σημειώσεις:
[1] Λαμπρόπουλος Σωτήρης. "Η διάδραση του περιβάλλοντος και των κοινωνικών δομήν: Το παράδειγμα της Μυκηναϊκής Ηλείας."
[2] Cooper, Fr. (1972), Topographical Notes from SouthWest Arcadia, AAA 5,359-362
[3] Χατζή, Γ. (1984), Ψάρι. Νέα αρχαιολογική θέση στη Β. Τριφυλία, Πελοποννησιακά Παράρτημα 10, Πρακτικά Β' Τοπικού Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών (1982), 262-268.
[4] Aραπογιάννη Ξ. (1996), Ανασκαφή στη Φιγάλεια, ΠΑΕ 1996, 137. Αραπογιάννη Ξ. (1997), Ανασκαφή στη Φιγάλεια, ΠΑΕ 1997, 119, Arapogianni 2002, 324. Aραπογιάννη, Ξ. (2001), Ανασκαφές στη Φιγάλεια, στο Forschungen in der Peloponnes, Akten des Symposions anläßlich der Feier 100 Jahre Österreichisches Archäologisches Institut Athen, Athen 5.3.-7.3. 1998,304., Aραπογιάννη Ξ.., (1996), Φιγάλεια, Έργον, 41-47.
[5] Παυσ. VIII, 39,5 (εκδόσεις Ν.Δ. Παπαχατζή, Παυσανία, Ελλάδος Περιήγησης, βιβλία 7 και 8, Αχαϊκά και Αρκαδικά, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1980), «... Κείται δε ή Φιγαλία επί μετεώρου μεν και αποτόμου (τα) πλείονα, και επί των κρημνών Οικοδομημένα εστί τείχη σφίσιν ανελθόντι δε ομαλής εστίν, ο λόφος ήδη και επίπεδος...».
[6] Ένα άγαλμα κούρου, που είναι εκτεθειμένο στο Μουσείο Ολυμπίας και βρέθηκε στον χώρο της αρχαίας Αγοράς της Φιγάλειας θεωρείται ότι απεικονίζει τον Αρραχίωνα.
[7] Α. ΟΡΛΑΝΔΟΣ, Η κρήνη της Φιγάλειας, ΑΔ 11, 1927-28, 1-7.
[8] Ο ιδιοκτήτης του αγρού, κ. Β. Γιαννικόπουλος, είχε στο παρελθόν παραδώσει στην Εφορεία Αρχαιοτήτων της Ολυμπίας τμήμα ενεπίγραφης πλάκας, σύμφωνα δε με μαρτυρίες του, στον ίδιο χώρο υπήρχε παλαιότερα ενεπίγραφη στήλη επάνω στην οποία διακρινόταν το όνομα: AΘΑΝΑ.
[9] Η σχεδιαστική αποτύπωση των τομών έγινε από τον σχεδιαστή της Ζ ́ ΕΠΚΑ κ. Α. Θωμόπουλο.
Στις ανασκαφές του 1996 μικρή δοκιμαστική τομή, που είχε ανοιχθεί στην εξωτερική βορειοανατολική γωνία του ναού προκειμένου να ελεγχθεί η υποθεμελίωση του βόρειου τοίχου, έδωσε πλήθος προϊστορικών οστράκων, κυρίως της ύστερης ME περιόδου, σε μικρό βάθος κάτω από την επιφάνεια του εδάφους.
Με βάση αυτό το δεδομένο, ανοίχθηκε τομή διαστάσεων 5Χ 5μ., σε μικρή απόσταση βόρεια του ναού, στο επίπεδο πλάτωμα του λόφου. Σε μικρό βάθος από την επιφάνεια του εδάφους, αποκαλύφθηκε πλέγμα τοίχων οικοδομικού συγκροτήματος προϊστορικών χρόνων, στο οποίο διακρίνονται ήδη δύο οικοδομικές φάσεις.
Το πλήθος των οστράκων το οποίο προέκυψε από την τομή αυτή, καθώς και ένας σχεδόν ακέραιος πίθος, που βρέθηκε στη θέση του, χρονολογούν τα οικιστικά κατάλοιπα στους τελευταίους ΜΕ χρόνους.
Είναι φανερό ότι ο προϊστορικός οικισμός καταλαμβάνει όλο το πλάτωμα του λόφου και επεκτείνεται και κάτω από τον ναό, δεδομένου ότι κατά την λεπτομερή έρευνα του χώρου μπροστά από την είσοδο του ιερού, εντοπίσθηκαν λείψανα προϊστορικών τοίχων, που κατευθύνονται από Α- Δ και προχωρούν κάτω από τα θεμέλιά του.
Το 1997 αναγνωριστική έρευνα με δοκιμαστικές τομές έγινε στον επίπεδο χώρο που επεκτείνεται βορείως του ναού (Εικ.1,2). Ανοίχτηκαν συνολικά πέντε τομες διαστάσεων 5Χ 7μ., στις οποίες ή ανασκαφή περιορίστηκε στην αφαίρεση του επιφανειακού σρώματος, πάχους 0.20- 0.40μ. κατά μέσον όρο, μέχρι την αποκάλυψη των πρώτων οικοδομικών λειψάνων[9].
Η άφθονη και χαρακτηριστική κεραμεική που προήλθε από την ανασκαφή, επιτρέπει τον καθορισμό δύο χρονολογικών φάσεων των αποκαλυφθέντων κτιρίων: η μία ανήκει στους μεσοελλαδικούς χρόνους (εγχάρακτη, «αδριατική» κεραμεική) (εικ.3) ενώ η άλλη στους πρώιμους υστεροελλαδικούς χρόνους. Βρέθηκαν επίσης πολλά πήλινα και λίθινα σφονδύλια, λεπίδες οψιανού και πυριτολίθου και μεγάλος αριθμός λίθινων εργαλείων.
Στην τομη Ι, που είχε ήδη ανοιχθεί τον περασμένο χρόνο, οι τοίχοι 1 και 3 ανήκουν στην πρώτη φάση κατοίκησης του οικισμού, ενώ ο τοίχος 2, κατασκευασμένος από μεγαλύτερους λίθους και με διαφορετική τοιχοδομία, είναι μεταγενέστερος, αφού κτίστηκε πάνω στον τοίχο 1 τον οποίο σε ένα σημείο υπερκαλύπτει. Ο τοίχος 3 επεκτείνεται προς Ν εντός της τομής ΙΙΙ, ενώ στην τομή IV αποκαλύφθηκε ένας ελαφρά καμπύλος τοίχος 7 και πλησίον του ο ιδιαίτερα πλατύς τοίχος 8, που κατευθύνεται από Α-Δ.
Στη ΝΔ γωνία της τομής V αποκαλύφθηκε σχεδόν επιφανειακά τμήμα κτίσματος οι δύο τοίχοι του οποίου σχηματίζουν ορθή γωνία. Μέσα στον βόρειο από τους δύο τοίχους αποκαλύφθηκε ταφή βρέφους μυκηναικών χρόνων στην οποία είχε τοποθετηθεί ως κτέρισμα πιθαμφορίσκος, που διατηρήθηκε ακέραιος. Ο τάφος αυτός δεν καταστράφηκε από τους κατασκευαστές του μεταγενέστερου ναού των κλασικών χρόνων, αν και θα πρέπει να ήταν ακόμη τότε ορατός.
Αναμένεται ότι η επέκταση της έρευνας του προϊστορικού οικισμού στον λόφο «Κουρδουμπούλι» και η διερεύνηση του χώρου σε βάθος θα δώσει πολλά και πολύτιμα στοιχεία για την προϊστορική κατοίκηση της Φιγάλειας, η οποία είναι παντελώς άγνωστη.
Στις ανασκαφές του 1998 μία τομή διανοίχτηκε στο πίσω μέρος του βάθρου του λατρευτικού αγάλματος, όπου κάτω από αυτό, σε βάθος 0.94μ. αποκαλύφθηκε τοίχος από αργολιθοδομή, σε πολύ κακή κατάστση διατήρησης, με κατεύθυνση από Α- Δ (εικ.4). Η κεραμεική που συλλέχθηκε γύρω από τον τοίχο τον χρονολογεί στους μεσοελλαδικούς χρόνους και πιθανότατα ήταν σύγχρονος με τα πυκνά λείψανα των προϊστορικών κτισμάτων, που έχουν αποκαλυφθεί στο πλάτωμα βορείως του ναού.
Η έρευνα σε βάθος 2μ. εντός του προϊστορικού κτίσματος, που εφάπτεται στη βόρεια πλευρά του ναού, αποκάλυψε αλλεπάλληλα στρώματα κατοίκησης, με άφθονη χαρακτηριστική κεραμεική, που φθάνουν έως τους υπονεολιθικους χρόνους (εικ.5,6).
Η θέση χρήζει περαιτέρω διερεύνησης, καθώς παραμένει ανασκαφικά ημιτελής καθώς πρέπει να εξακριβωθούν και να αποσαφηνιστούν τα κριτήρια περί της εγκατάστασης και τα πολιτισμικά χαρακτηριστικά του χώρου.
Σημειώσεις:
[1] Λαμπρόπουλος Σωτήρης. "Η διάδραση του περιβάλλοντος και των κοινωνικών δομήν: Το παράδειγμα της Μυκηναϊκής Ηλείας."
[2] Cooper, Fr. (1972), Topographical Notes from SouthWest Arcadia, AAA 5,359-362
[3] Χατζή, Γ. (1984), Ψάρι. Νέα αρχαιολογική θέση στη Β. Τριφυλία, Πελοποννησιακά Παράρτημα 10, Πρακτικά Β' Τοπικού Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών (1982), 262-268.
[4] Aραπογιάννη Ξ. (1996), Ανασκαφή στη Φιγάλεια, ΠΑΕ 1996, 137. Αραπογιάννη Ξ. (1997), Ανασκαφή στη Φιγάλεια, ΠΑΕ 1997, 119, Arapogianni 2002, 324. Aραπογιάννη, Ξ. (2001), Ανασκαφές στη Φιγάλεια, στο Forschungen in der Peloponnes, Akten des Symposions anläßlich der Feier 100 Jahre Österreichisches Archäologisches Institut Athen, Athen 5.3.-7.3. 1998,304., Aραπογιάννη Ξ.., (1996), Φιγάλεια, Έργον, 41-47.
[5] Παυσ. VIII, 39,5 (εκδόσεις Ν.Δ. Παπαχατζή, Παυσανία, Ελλάδος Περιήγησης, βιβλία 7 και 8, Αχαϊκά και Αρκαδικά, Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1980), «... Κείται δε ή Φιγαλία επί μετεώρου μεν και αποτόμου (τα) πλείονα, και επί των κρημνών Οικοδομημένα εστί τείχη σφίσιν ανελθόντι δε ομαλής εστίν, ο λόφος ήδη και επίπεδος...».
[6] Ένα άγαλμα κούρου, που είναι εκτεθειμένο στο Μουσείο Ολυμπίας και βρέθηκε στον χώρο της αρχαίας Αγοράς της Φιγάλειας θεωρείται ότι απεικονίζει τον Αρραχίωνα.
[7] Α. ΟΡΛΑΝΔΟΣ, Η κρήνη της Φιγάλειας, ΑΔ 11, 1927-28, 1-7.
[8] Ο ιδιοκτήτης του αγρού, κ. Β. Γιαννικόπουλος, είχε στο παρελθόν παραδώσει στην Εφορεία Αρχαιοτήτων της Ολυμπίας τμήμα ενεπίγραφης πλάκας, σύμφωνα δε με μαρτυρίες του, στον ίδιο χώρο υπήρχε παλαιότερα ενεπίγραφη στήλη επάνω στην οποία διακρινόταν το όνομα: AΘΑΝΑ.
[9] Η σχεδιαστική αποτύπωση των τομών έγινε από τον σχεδιαστή της Ζ ́ ΕΠΚΑ κ. Α. Θωμόπουλο.
