Στη Μεσσήνη έχουν βρεθεί μέχρι σήμερα είκοσι δύο ψηφίσματα πόλεων προς τιμήν Μεσσηνίων δικαστών, που αναδεικνύουν την πόλη, από στατιστική άποψη, ως κέντρο αποστολής δικαστηρίων.1 Οι πόλεις που ζήτησαν δικαστές από τη Μεσσήνη ήταν κοντινές και μακρινές ως προς την απόσταση, δωρικές και ιωνικές ως προς το γένος. Ιδιαίτερη δικαστική σχέση φαίνεται ότι είχε αποκτηθεί με τις θεσσαλικές πόλεις, προς τις οποίες έγιναν οκτώ αποστολές δικαστηρίων. Στην ενότητα αυτή εντάσσεται το παρουσιαζόμενο ψήφισμα, εύρημα παλαιό και δημοσιευμένο.
Το κείμενο επανεκδίδεται κατόπιν αυτοψίας του λίθου και κριτικής εξέτασης των συμπληρώσεων που έχουν προταθεί. Στο Επίμετρο εξετάζονται χωριστά δύο ενδιαφέρουσες φρασεολογίες.
Τεμάχιο από το κάτω μέρος ασβεστολιθικής στήλης, σωζόμενο αριστερά και πίσω (εικ.1). Το πάχος του θραύσματος υποδεικνύει ότι η στήλη είχε μεγάλο ύψος και πλάτος. Παλαιό εύρημα, αγνώστου τόπου ευρέσεως. Φυλάσσεται στο Μουσείο Μεσσήνης (αρ. Ευρ.115).
Ύψ. (σωζ.) 0,37, πλ. (σωζ.) 0,34, πάχ. 0,155. Ύψ. γρ. 0,015 (όμικρον 0,012). Εκδ. G. Kolbe, IGV1, 1428 (c. Add.p. 311): L. Robert, BCH50, 1926, 487-492, αρ.XVI [= OMSI 51-56] (SEG XI 1031): Β. Helly, ReuPhil 81, 2007 [2009], 129-143 (Bull. Epigr. 2009, 303).
Τέλη του -2ου αι. ca. 54-57
[--------------------------- όταν συν]-
[τελήτ]αι ο αγώνα των Ελε[υθερ]ί[ων ------------ 29-32 ------------]
[...] έν τώι αγώνι τώι γυμνικώι άν [------------- 28-31 -------------]
[δ]άμον τον Μεσσηνίων και Ευνομ[-------- 19-22 -------- τους αποστα]-
λέντας δικαστές και τον γραμμα[τέα αυτών -------- 17-20 -------- χρυ]-
σώι στεφάνωι αρετής ένεκεν κα[ι ----------- 21-24 -----------, είναι δε]
[το] ψήφισμα τόδε κύριον εν παντί [καιρώι ---------- 22-25 ----------]
[...] ταμίας όπως αναγραφέν τό [ψήφισμα τόδε εις κίονα λιθίνην (?)| ανα]-
[τε]θεί έν τώι ιερώι του Απόλλωνο[ς του Kερδώιου, το δε ανάλωμα το εις ταυ]-
[τα] έσόμενον δούναι και αναφέρειν [εν ταις ψήφους: ----- 10-13 ---- πρεσ]-
[β]ευτήν Αρέτωνα Νικασίου τον απ[ ------------ 28-31 -----------]
[...] τοίς των Μεσσηνίων άρχουσι όπω[ς ---------- 25-28 ----------]
[μέ]να τίμια και προνοηθώσι όπως α[ναγραφεί και ανατεθεί εις τον επι]-
[φα]νέστατον παρ' αυτούς τόπον δόν[των δε και οι ταμίαι τώι αιρεθέντι]
[πρ]εσβευτεί και όψώνιον επί λόγω»[ι ημερών -------- 20-23 --------]
[πο]μπούς τους εν τώι νόμοι διασ[----------- 26-29 ----------- ταϊς]
[Ψ]ήφοις. vacat
1-2 ανάγνωση και συμπλήρωση: Μπαρδάνη ||2 -- το αγώνα δεύτε[ρον ---] Kolbe ||3-4 ανακηρύξαι, ότι ο δήμος στεφανοί Εύδαμον τον Μεσσήνιον Hiller αpud Kolbe, ανακηρύξαι? ότι ο δήμος στεφανοί τον | δή]μον τον Μεσσηνί(ω)ν Robert, αν[αγορεύσαι ότι ο δάμος στεφανοί τον τε | δ]άμον τον Μεσσηνίων Helly | 4 Eυνομ[-- τόν -- τους αιρε|θ]έντας Kolbe, Ευνομ[- του δείνος και τον δείνα του δείνος τους αποσταλJέντας Robert, τον οποίον ακολούθησε ο Helly συμπληρώνοντας Εύνομ[ον] ||6 τελ. συμπλ. Robert, κα[i εύνοίας της εις ημάς, έστω δε] Kolbe, κα[i εύνοίας --- είναι δε και] Helly |7 εν παντί [καιρώι: και την στήλης εκδότω και] Kolbe, εν παντί [καιρώι· επιμέλειαν δε ποιήσασθαι | τους] Robert, εν παντί [καιρώι: επιμελείσθαι δε τους ενάρχους] Helly |8 όπως αναγραφέντο[s του ψηφίσματος και λίθος σταθή]ι Kolbe, όπως αναγραφέν τ[ό ψήφισμα τόδε ανατεθή]ι διόρθωσε ο ίδιος (in add), όπως αναγραφέν τό [ψήφισμα τόδε εν στήλη, λιθίνηι ανατεθή]: Robert και Helly, όπως αναγραφέν τό [ψήφισμα τόδε εις κίονα λιθίνην (?) ανατε]θεί Μπαρδάνη ||9 μέσ. Κερδώιου Helly. τέλ. [τον δε ταμίας το ανάλωμα | τό] Kolbe, [και το ανάλωμα το] Robert, [και το ανάλωμα το είς τούτο] Helly, [το δε ανάλωμα το εις ταύτα] Μπαρδάνη ||10 μέσ. συμπλ. Helly, αναφέρειν [εις την βουλήν] Kolbe, αναφέρειν [έν τώι λόγωι] Wilhelm αpud Kolbe (in Add.), αναφέρειν [έν τώι λόγωι την πόληι (?)] Robert. τέλ. [την δε στήλης | τα]ύτην Kolbe, [την δε επιστολήν | τα]ύτην Wilhelm αpud Kolbe (in Add.), [τόν δε πρεσβευτήν Robert, [αιρείσθαι δε πρεσβευτήν Helly, [αποστείλαι δε πρεσβευτήν συμπλ. Ματθαίου || 11 μέσ. τον απ[οσταλέντα πρεσβευτήν αποδού|ναι] Wilhelm αpud Kolbe (παραδούναι προέτεινε ο Kolbe), τον αποδειχθέντα (?) αποδούναι (ή αναδούναι) το ψήφισμα Robert, τον αποσταλέντα απoδούναι τούτο το ψήφισμα] Helly |12 όπω[s επιγνώσι τα γεγενημένα Kolbe, όπω[s παρακολουθώσι τα έψηφισμένα Wilhelm αpud Kolbe (in Add.), όπως παρακολου
θώσι? (ή αποδέξωνται ή προσδέζωνται) τα υφ' ημών δεδομένα Robert, Helly ||13 συμπλ. Robert, όπως ά[v κατασταθή] Kolbe, όπως ά[ν αναγραφή]] Wilhelm apud Kolbe (in Add.) |14 συμπλ. Μπαρδάνη, δόν[τω δε τοι --- τώi] Kolbe, δοί[η δε ο ταμίας τω!] Hiller αpud Kolbe, δο[ύναι δε τους ταμίας 'Αρέτωνι (?) τώι] Robert, δόν[των των ταμίων (sic) 'Αρέτωνι Νικασίου τω!] Helly ||15 αρχ. ΕΣΒΕΥΤΕΙ lap., [πρεσβευτής Robert, Helly. μέσ. ΛΟΓΟ lap. (ατελής χάραξη του Ω, όπως δηλώνει το σχήμα του Ο)· επί λόγο[v --- και πομπούς Kolbe, επί λόγο[v: δούναι δε αυτώι τους συμπαραπομπούς Robert, επί λόγω[1 ημερών στ (?) και τους συμπαραπομπούς (?) Helly |16 μέσ. διασ[αφουμένους] Wilhelm αpud Kolbe (in Add.). τέλ. [έδοξε πάσαις ταϊς] Hiller apud Kolbe et Robert, [και αναφέρειν εν ταις] Helly.
Μετά την έκδοση του ψηφίσματος από τον G. Kolbe [1913], ο L. Robert (loc. cit.) αναθεώρησε το κείμενο (βλ. το κριτικό υπόμνημα), παρέχοντας σημαντικές διορθώσεις (στ.3-4) και προτείνοντας συμπληρώσεις, που έχουν γίνει αποδεκτές (στ.10-11, 13, 15-16). O D. Knoepfler, στο Παράρτημα περί των ξένων δικαστών, το οποίο περιέλαβε στον τόμο των ψηφισμάτων της Ερέτριας, έθεσε το θέμα της απόδοσης του ψηφίσματος και θεώρησε την Κάρυστο υποψήφια πόλη2. O B. Helly (Ioc. cit.) αναδημοσίευσε πλήρως το ψήφισμα και το απέδωσε στη Λάρισα, βασιζόμενος κυρίως σε δύο στοιχεία: 1) στο όνομα του πρεσβευτού (στ.11) που εστάλη στη Μεσσήνη και 2) στη φράση και αναφέρειν εν ταις ψήφους (στ.10), η οποία μαρτυρείται μόνον σε ψηφίσματα της Λάρισας. “Η νέα ανάγνωση και οι συμπληρώσεις που παρέχουμε στους στ.1-2 ενισχύουν τη θεσσαλική προέλευση του ψηφίσματος.
Χρονολόγηση
Δεν διαθέτουμε στοιχεία εκ του κειμένου, ώστε να έχουμε ασφαλέστερη χρονολόγηση. Η γενική εικόνα των γραμμάτων (εικ.2) παραπέμπει στα τέλη του -2ου ή και στις αρχές του -1ου αι. Δυστυχώς, δεν έχουμε άλλες επιγραφές από τη Μεσσήνη που να έχουν χαραχθεί από τον ίδιο χαράκτη ή που τα γράμματα να ομοιάζουν πολύ, ώστε να τις συγκρίνουμε. Χαρακτηριστικά γράμματα είναι το Ο (απολύτως ωοειδές), το P και τοY (με άνισα τα δύο μέρη τους) και τέλος το Ω: έχει μικρότερο των άλλων γραμμάτων ύψος και σε πέντε περιπτώσεις τα δύο οριζόντια σκέλη του αποτελούν ένα ευθύγραμμο τμήμα, που έχει μάλιστα απόσταση από το στρογγύλο μέρος. Με την προτεινόμενη χρονολόγηση αρμόζει η αναγραφή του κειμένου εις την κοινήν στοιχεία όμως πρωιμότερης χρονολόγησης είναι η δοτική πρεσβευτεί (στ.15) και η υποτακτική ανατεθεί (στ.8/9), που δηλώνουν ότι το EI δεν έχει ακόμα αντικατασταθεί από τα HI και Η. Στην Αττική υποτακτική σε EI δεν μαρτυρείται μετά το -150 3.
Παρατηρήσεις
1-6 Αναγόρευση της απονομής χρυσού στεφάνου στον δήμο των Μεσσηνίων, στους δύο δικαστές και στον γραμματέα τους κατά τον γυμνικόν αγώνα των Ελευθερίων.
1-3 Η νέα ανάγνωση στον στ.2 επιβεβαιώνει την υπόθεση του Helly (loc. cit. 138-140) ότι πιθανώς και μνημονευόμενος γυμνικός αγών (στ.3) είναι των Ελευθερίων4. Τα Ελευθέρια τα εν Λαρίση, πανελλήνιοι πεντετηρικοί αγώνες αφιερωμένοι στον Ελευθέριον Δία, είχαν θεσπισθεί από τους Θεσσαλούς αμέσως μετά το -196 και συμβόλιζαν την οριστική απελευθέρωσή τους από τους Μακεδόνες5. Αναγόρευση της απονομής τιμών κατά τον αγώνα των Ελευθερίων μαρτυρείται κατά τον -2ο αι.
1) σε ψήφισμα των Αμφικτυόνων προς τιμήν Θεσσαλού έγ Λαρίσσης,6 2) σε δύο τιμητικά ψηφίσματα των Δελφών με τα οποία παρέχουν προξενία σε Λαρισαίους πολίτες7 και 3) στο ψήφισμα του Κοινού των Θεσσαλών προς τιμήν Μιλησίων δικαστών (IGIX2, 508, στ.19-27), του οποίου η φρασεολογία φαίνεται να είναι παρεμφερής με αυτήν του ψηφίσματος της Μεσσήνης:
[σ]υνφροντίσαι δε και τους κ[οι]-
[νούς άρχοντας],8 όταν ο αγών των Ελευθερίων]
[συντελ]ήται επί της αγωνοθεσίας της μελλού[σης]
[------]τον9 συντελείσθαι, [όπως] αν αναγορεύσ[ω]-
[σιν εν τω]ι αγώνι κτλ.
1) σε ψήφισμα των Αμφικτυόνων προς τιμήν Θεσσαλού έγ Λαρίσσης,6 2) σε δύο τιμητικά ψηφίσματα των Δελφών με τα οποία παρέχουν προξενία σε Λαρισαίους πολίτες7 και 3) στο ψήφισμα του Κοινού των Θεσσαλών προς τιμήν Μιλησίων δικαστών (IGIX2, 508, στ.19-27), του οποίου η φρασεολογία φαίνεται να είναι παρεμφερής με αυτήν του ψηφίσματος της Μεσσήνης:
[σ]υνφροντίσαι δε και τους κ[οι]-
[νούς άρχοντας],8 όταν ο αγών των Ελευθερίων]
[συντελ]ήται επί της αγωνοθεσίας της μελλού[σης]
[------]τον9 συντελείσθαι, [όπως] αν αναγορεύσ[ω]-
[σιν εν τω]ι αγώνι κτλ.
Παρόλο που αναγνωρίζουμε την ομοιότητα των στ.20-22 με τους στ.1-3 του εξεταζομένου ψηφίσματος, δεν θα επιχειρήσουμε συμπληρώσεις. Είναι βέβαιον πάντως, ότι τα ελλείποντα προσδιορίζουν χρονικά την τέλεση των Ελευθερίων. Σημειώνουμε επίσης, ότι οι προταθείσες συμπληρώσεις κατά το μέσον του στ.3 (βλ. το κριτικό υπόμνημα), α[νακηρύξαι] ή αν[αγορεύσαι], δεν είναι ασφαλείς, επειδή η σύνταξη μάλλον απαιτεί υποτακτική και όχι απαρέμφατο, λ.χ. o[πως] έν τώι αγώνι τώι γυμνικώι αν[αγορεύσωσιν ότι κτλ.).
4 Η έκταση των ελλειπόντων δεν επιτρέπει τη συμπλήρωση τριών ονομάτων (του πατρωνυμικού του δικαστού Ευνομ[--], του ονόματος και του πατρωνυμικού του δευτέρου δικαστού). Η προτεινόμενη από τον Helly συμπλήρωση Eύνομ[ον δείνος και τον δείνα δείνος τους αποστα], ακόμη και χωρίς τον συμπλεκτικό σύνδεσμο και, αφήνει κενό 19 περίπου γραμμάτων για τρία ονόματα, έκταση που καταλαμβάνει στον επόμενο στίχο μόνον το όνομα και το πατρώνυμο του γραμματέως. Η υπόθεση ότι παραλείπονται τα πατρωνυμικά10 προσκρούει στο ότι ο γραμματεύς αναγράφεται πατρόθεν (στ.5). Η δυσκολία αίρεται βεβαίως, αν έχουμε την περίπτωση τριών εξαιρετικά βραχύτατων ονομάτων πάντως, δεν αποκλείουμε εντελώς την υπόθεση να ήταν αδελφοί οι δύο δικαστές11, οπότε απαιτείται ένα πατρωνυμικό.
6-7 Η μαρτυρούμενη φρασεολογία περί της ισχύος και εγκυρότητος του ψηφίσματος απαντάται σε ψηφίσματα πολλών άλλων πόλεων.12
7-10 Οι ταμίες έχουν την ευθύνη της αναγραφής του ψηφίσματος, της ίδρυσης της στήλης στο ιερόν του Απόλλωνος και της πληρωμής του κόστους.
7/8 Απαιτείται η συμπλήρωση απαρεμφατικής φράσης, λ.χ. [επιμέλειαν (ή πρόνοιαν) δε ποιήσασθαι (και) | τους] ταμίας. Αν γίνει συμπλήρωση μονολεκτικώς (μόνον το απαρέμφατο), τότε το κενό απαιτεί προσδιορισμό στη λέξη ταμίας, λ.χ. [προνοηθήναι δε και τους ενάρ/χους] ταμίας. Προτιμάμε το προνοηθήναι, γιατί έχει αντιστοιχία με το ρήμα προνοηθώσι (στ.13) και επειδή συνηθίζεται η χρήση του στα θεσσαλικά ψηφίσματα.13 Το επίθετο έναρχος επί αρχόντων μαρτυρείται στη Θεσσαλία14, κυρίως στους Γόννους. Υπεύθυνοι για την αναγραφή του ψηφίσματος και την ανάθεση της στήλης ήταν οι έναρχοι ταγοί» ή οι έναρχοι ταγοί15 και ταμίαι16 και για την πληρωμή της δαπάνης οι ταμίαι, που χαρακτηρίζονται σε μία περίπτωση έναρχοι.17 Επειδή είναι τόσο σπάνιο να κατονομάζονται οι ταμίες ώς έναρχοι, θα προτιμήσουμε ως πιθανότερη τη συμπλήρωση [επιμέλειαν (ή πρόνοιας) δε ποιήσασθαι (και) | τους] ταμίας.
8 εις κίονα λιθίνην∙ κατά κανόνα οι θεσσαλικές πόλεις (με εξαίρεση τη Δημητριάδα) χρησιμοποιούν αντί του όρου στήλη το ουσιαστικό κίων (γένους θηλυκού). Μάλιστα, για τα ψηφίσματα των Λαρισαίων μαρτυρείται αναγραφή μόνον εις κίονα λιθίνην.18
9 Ο τόπος ίδρυσης της στήλης του ψηφίσματος συμβάλλει καθοριστικά στην αναγνώριση της πόλης που ψήφισε τις τιμές. Ο μνημονευόμενος αγώνας των Ελευθερίων είναι στοιχείο υπέρ της απόδοσης του ψηφίσματος στους Θεσσαλούς. Όμως, οι επιγραφές μαρτυρούν ότι τα ψηφίσματα του Κοινού των Θεσσαλών ιδρύονταν στο εν Λαρίσαι ιερόν του Διός του Ελευθερίου19 και τα ψηφίσματα τα σχετικά με τον δήμο των Λαρισαίων στο ιερόν του Απόλλωνος του Κερδώου.20 Ακολούθως, η συμπλήρωση του Κερδώιου φαίνεται μάλλον ασφαλής και συνηγορεί υπέρ της απόδοσης του ψηφίσματος στη Λάρισα.
9/10 Η συμπλήρωση του εμπροθέτου εις ταύτα θεωρήθηκε επιβεβλημένη εξαιτίας της έκτασης των στίχων.21 Βεβαίως, η συνήθης φρασεολογία είναι το δε εσόμενον ανάλωμα εις ταύτα, βλ. IGIX2, 103 (στ.31) και SEC ΧΧΙΙΙ 447 (στ.29-30). Πάντως, η σειρά των λέξεων είναι διαφορετική της συνήθους και σε ψήφισμα των Δημητριέων (IGIX2, 1101, στ.5): το δε εσόμενον εις ταύτα ανήλωμα.
10 αναφέρειν [εν ταις ψήφους]: η συμπλήρωση είναι του Helly. Η έννοια της φράσης εξετάζεται παρακάτω (Επίμετρο, Ι).
10-14 Αποστολή πρεσβευτού στη Μεσσήνη, για να παραδοθεί το αντίγραφο του ψηφίσματος στους άρχοντες και να γίνουν γνωστές οι εψηφισμένες τιμές. Οι Μεσσήνιοι καλούνται να μεριμνήσουν κι εκείνοι για την αναγραφή και την ανάθεση του ψηφίσματος στον επιφανέστατο τόπο της πόλεώς τους.
10/11 H συνήθης συμπλήρωση [αιρεθήναι (ή ελέσθαι) δε και πρεσβευτήν προσκρούει στην αναγραφή του ονόματος του πρεσβευτού. Δεν διαθέτουμε παράλληλη μαρτυρία,22 αλλά είναι και εντελώς αδόκιμο να προτείνει ο εισηγητής την εκλογή συγκεκριμένου προσώπου, ακόμη κι αν αυτό έχει μνημονευθεί ήδη στο ψήφισμα.23 Η συμπλήρωση που μου πρότεινε ο Άγγελος Ματθαίου είναι [αποστείλαι δε πρεσβευτήν. Ο πρεσβευτής ονομάζεται και σε άλλο δικαστικό ψήφισμα θεσσαλικής πόλεως.24
11 Αρέτωνα Νικασίου∙ τα ονόματα Αρέτων και Νικασίας απαντώνται (το καθένα χωριστά) σε πολλούς τόπους. Και τα δύο μαρτυρούνται μόνον στη Λάρισα,25 και μάλιστα απαντώνται μαζί κατά τον -2ο αι. στην ίδια επιγραφή (J. Bousquet, BCH 95, 1971, 562, στ.14-15): Σίρακος Νικασίου ο φάμε[νος απηλευθερώσθαι από Νικασίου(?)] | του Αρέτωνος. Επειδή και απελευθερωθείς δούλος κατά κανόνα προσδιορίζεται πατρόθεν με το όνομα του κυρίου του, ο Bousquet θεώρησε πιθανή, αλλά όχι ασφαλή, τη συμπλήρωση [Νικασίου(?)] | του Αρέτωνος. Ακολούθως, ο Ηelly προχώρησε στην προσωπογραφική ταύτιση του πρεσβευτού που εστάλη στη Μεσσήνη με τον πατέρα ή τον γιό του απελευθερωτού.
τον απ[---- 28-31 ---- /..]∙ τα σωζόμενα ανήκουν σε μετοχή χρόνου Μέλλοντα (τελική). Η συμπλήρωση του Helly [αιρείσθαι δε πρεσβευτήν Αρέτωνα Νικασίου τον απ[οσταλέντα απoδούναι τούτο το ψήφισμα] δεν έχει παράλληλο και πρέπει να διορθωθεί τουλάχιστον κατά τον χρόνον της μετοχής, πρβλ. αιρεθήναι δε και πρεσβευτές τους εμφανιούντας (SEG XXXVII 859Β, στ.11-12): ελέσθαι δε και πρεσβείαν την διακομιούσαν εις Επίδαυρον τόδε το ψήφισμα (IGIV2 84, στ.38-39). Προτείνουμε τη συμπλήρωση τον απ[οδώσοντα], πρβλ. απεστ[άλ[καμε]ν π[+]ός υμάς πρεσ[β]ευ[τά]ς, Αντίσκ[a] [α|Μελ]ανθίου, [Α]λέξανδ[+]ο[v M]ονί[x]ου, Ασκληπ[i]ά- [δ]η[v | Λεω]vί[δ]ου, το[ι]ς αποδώσοντ[a]ς [μί]ν, ας [το Ψήφισ[μα έχει τ]ιμ[ά]ς (AE1917, 10, αρ.304, στ.2-6: επιστολή των Χυρετιέων προς τους Ολοσσονίους, περί το -190): [πέμψαι πρεσβευ]/την Διονύσιον Μενεκρ[άτους τον τά τε γράμματα και το ψήφισμα απo]/δώσοντα τοις Μεσσ[ηνίων άρχουσιν] (ψήφισμα θεσσαλικής πόλεως υπέρ Μεσσηνίων δικαστών, βλ. σημ.24). Ακολούθως, η συμπλήρωση της μετοχής είναι ασφαλής. Όσον αφορά στο αντικείμενό της, τούτο μπορεί να συμπληρωθεί ποικιλοτρόπως οι συμπληρώσεις περιορίζονται, αν λάβουμε υπ' όψιν τη συλλαβική τομή στον στ.11 και το κενό στην αρχή του στ.12 (χωρούν μόνον δύο γράμματα, ούτε καν τρία που το ένα να είναι γιώτα), λ.χ. τον απ[οδώσοντα τα τε γράμματα και το ψήφισμα]. Γράμματα κομίζουν και οι πρεσβευτές των Θεσσαλών πρός τη βουλή και τον δήμο των Μιλησίων (ICIX2, 508, στ. 30-32, 51-52), τα τε γράμματα και το ψάφισμα των Παριανών προς τον δήμο τών Eρεσίων απέδωσαν οι δικαστές που γύρισαν στην πατρίδα τους (IGXII Suppl. 121, στ.17).
12 Πιθανή είναι η συμπλήρωση όπω[ς και αυτοί παρακολουθώσι τα δεδο(γ)μέ]- να τίμια, πρβλ. [δ]ιαπεμφθηναι δε του ψηφίσματος το αντίγ[ραφον περί] τας άλλας πόλεις, να παρακολουθώ[σι τα δεδογμένα] (ψήφισμα Μαγνήτων, IGIX2, 1103, στ.33).
14-16 Στον εκλεγμένο πρεσβευτή οι ταμίες θα δώσουν χρηματική αποζημίωση ανάλογη με τις ημέρες του ταξιδιού και (πιθανόν οι ίδιοι) τους συνοδούς που προβλέπει και καθορίζει ο νόμος σε ανάλογες περιπτώσεις.
15 και οψώνιον επί λόγ-ω-[ι ημερών ----]∙ η λέξη οψώνιον, πλήν των άλλων εννοιών που έχει (βλ. LSJ s.v.), είναι συνώνυμη με τις λέξεις εφόδιον και μεθόδιον (τα έξοδα για το ταξίδι, τα οδοιπορικά): με αυτήν τη σημασία μαρτυρείται επιγραφικά σε ψήφισμα των Δημητριέων περί του κανονισμού του Μαντείου του Απόλλωνος Κοροπαίου: διδόσθω δε το ραβδούχωι εκ των | λογευθησομένων χρημάτων όψώνιον ημερών δύο της ημέρας εκάστης δραχμής α' (IGIX2, 1109, στ.26-28).26
Ο εμπρόθετος επί λόγωι, όπως κατέδειξε ο Chr. Habicht,27 είναι παραλλαγή των προσδιορισμών κατά λόγον ή ανά λόγον και σημαίνει αναλόγως με τον αριθμός των ημερών. Η σχετική φρασεολογία εξετάζεται παρακάτω (Επίμετρο, ΙI).
15/16 [----πο]μπούς∙ ο Robert συμπλήρωσε με επιφύλαξη [δούναι δε αυτώι τους συμπαραπομπούς βασιζόμενος σε ψήφισμα των Αμφισσέων του -2ου αι. προς τιμήν του Μακεδόνος ιατρού Μηνοφάντου Αρτεμιδώρου: και δόμεν αυτό συμπαραπομ[πo]ύς ασ[τούς, | ίνα κομισθη(?) μετ' ασ[+]α[x]είας, εν ούς κα προαι[ρ]ήται τόπους (IGIX12, 3, 750, στ.25-26). Σημειώνει εν τούτοις, ότι δεν διαθέτουμε παράδειγμα επί συνοδών πρεσβευτού. Πλήν της απουσίας παράλληλων μαρτυριών, δυσκολία υπάρχει και ως προς τη συντακτική θέση της λέξεως δεν φαίνεται πολύ πιθανόν να είναι και αυτή (συμπλεκόμενη με το οψώνιον) αντικείμενο του ρήματος δόντων, δηλαδή οι ταμίες να είναι υπεύθυνοι και για την αποστολή των συνοδών του πρεσβευτού που καθορίζει ο νόμος. Πάντως, δεν αποκλείεται εντελώς η περίπτωση, επειδή στην αρμοδιότητα των ταμιών είναι τα έξοδα για το ταξίδι στη Μεσσήνη, τα οποία περιλαμβάνουν και τη δαπάνη για τους αγωγούς του πρεσβευτού.
16 τους εν τώι νόμοι διασ[αφουμένους]∙ η προταθείσα υπό του Wilhelm συμπλήρωση είναι μάλλον ασφαλής, παρόλο που δεν διαθέτουμε το ακριβές παράλληλο.28 Σε παρεμφερή παραδείγματα γίνεται χρήση μετοχής άλλου ρήματος, πρβλ. πέμψαι δε αυτώ[ι]/ και ξένιον παρά του δήμου το έν τώι νόμωι γεγραμμένον (L. Robert, Hellenica VII (1949) 175, στ.93-94): τας τιμάς τας τεταγμένας έν τώι νόμων (IEphesos 1415, στ.10-11). Τύπου της μετοχής απαντώνται στο ψήφισμα περί της λειτουργίας του Μαντείου του Κοροπαίου (ICIX 2, 1109): μηδέ των ενδημούντων ξένων [δένδρα κόπτειν εν τ]ώι διασαφουμένω-ι- τόποι (στ.80-81): ποιήσασθ]αι δε τας προσαγγελίας τούτων προς του[ς] | διασαφο[υμένους άνδρας(?)] (στ.87-88).
16-17 Οι προηγούμενοι εκδότες (Kolbe, Robert) είχαν θεωρήσει ότι αυτή η τελευταία φράση του κειμένου σχετίζεται με το αποτέλεσμα της ψηφοφορίας που έλαβε χώραν για την επικύρωση του ψηφίσματος και είχαν αποδεχθεί την προτεινόμενη από τον Hiller (αpud Kolbe) συμπλήρωση [έδοξε πάσαις ταις] | ψήφοις. Τις παράλληλες επιγραφικές μαρτυρίες επί αποφάσεων που ελήφθησαν παμψηφεί παραθέτει ο Ph. Cauthier29, ο οποίος συμπεριλαμβάνει και το παρόν ψήφισμα. Ο Helly συνεπλήρωσε [και αναφέρειν εν ταις | Ψήφοις, θεωρώντας ότι επαναλαμβάνεται η φράση του στ.10. Η συμπλήρωση είναι πιθανή, αλλά η ερμηνεία που αποδίδει στη φράση ο Ηelly είναι εσφαλμένη (βλ. Επίμετρο, Ι).
Η απόδοση του ψηφίσματος
Όπως φαίνεται από τον σχολιασμό, μπορούμε να αποδώσουμε το ψήφισμα είτε στο Κοινόν των Θεσσαλών, επειδή η αναγόρευση συντελείται στα Ελευθέρια (στ.1-2), είτε στον δήμο των Λαρισαίων, κυρίως, επειδή η φράση και αναφέρειν εν ταις ψήφους (στ.10), μαρτυρείται μόνον σε ψηφίσματα των Λαρισαίων. Η μαρτυρία (στ.9) ότι η στήλη θα ανατεθεί σε ιερό του Απόλλωνος (το ιερόν του Απόλλωνος του Κερδώου ήταν τόπος ίδρυσης των ψηφισμάτων των Λαρισαίων), και όχι στο ιερόν του Διός του Ελευθερίου (όπου κατά κανόνα ιδρύονταν τα ψηφίσματα των Θεσσαλών), ενισχύει περισσότερο την απόδοση στον δήμο των Λαρισαίων. Ακολούθως, πρέπει να δεχθούμε ότι αναγορεύσεις απονομής τιμών εκ μέρους μιάς πόλεως (και όχι μόνον εκ μέρους του Κοινού) ελάμβαναν χώραν και στα Ελευθέρια.
Μέχρι τώρα γνωρίζαμε ένα μόνον ψήφισμα Λαρισαίων προς τιμήν ξένων δικαστών, το ψήφισμα προς τιμήν τριών Μυλασέων δικαστών,30 κείμενο διαλεκτικό, χρονολογούμενο περί το έτος -109/8. Η αποσπασματικότητά του (σώζεται μόνον μέρος των πρώτων εννέα στίχων) δεν βοηθεί ώστε να το συγκρίνουμε με το παρόν ψήφισμα. Οι Λαρισαίοι με τη σειρά τους στέλνουν δικαστές στην Πεπάρηθο31, στην Yάμπολιν της Φωκίδος32, στην Ακραίφια33 και στην Αθήνα και στη Σικυώνα κατά το σύμβολον των δύο πόλεων,34 πρβλ. Crowther, Foreign Judges in Thessaly 42, B27-B32.
Επίμετρο
Ι) αναφέρειν εν ταις ψήφους
Η φράση μαρτυρείται σε τρία διαλεκτικά ψηφίσματα των Λαρισαίων, που χρονολογούνται με ασφάλεια στη δεκαετία -140/ -130.
1) Προξενία υπέρ του Αθηναίου φιλοσόφου Αλεξάνδρου του Αλεξάνδρου (-130/ -129). A. Tziafalias – B. Helly, Decrets inédits de Larissa (3), BCH 131, 2007, 424, στ.31-35:
και τός ταμίας | τας πόλιος έσδόμεν αυτό αν[γρά[+]ειν εν κίονα λι[θ]ίαν και στάσεις αυτάν εν το ιερόν το Άπλουνoς τoί Κερδοίοι και ταν γενομέναν οναλάν δόμενα άτ ταν κοινάν πoθόδουν και ομφερέμεν | εν ταις ψαφοίς.
2) Τιμητικό ψήφισμα για τρείς Κώους πολίτες (-130/ -129). Είναι χαραγμένο στην ίδια στήλη με το ψήφισμα υπ' αρ.1 και σύγχρονο με αυτό. Α. Tziafalias- B. Helly, ό.π., στ.53-56:
και τός ταμίας [τ]άς πόλιος | εσδόμεν αυτό όν[γράψεις (εν) κίονα λιθίαν και στάσεις αυτάν [ε]ν το ιερόν τ[ο] | Άπλουνoς τoί Κερδοίοι και ταν γενομέναν οναλάν δόμεν ατ ταν κοινάν πoθόδουν και ομφερέμεν εν ταις ψαφοίς.
3) Ψήφισμα σχετικό με αγορά σίτου από τους Αθηναίους.35 B. Helly, Studi ellenistici 20, 2008, 28, στ.13-15: ατ ταν κοιν[άν] / [π]оτόδ[ουν] εν το ιερόν το Απλουνoς τoί Κερδοίοι και ομφέρεμεν (sic) εν ταις ψαφούς.
Η φράση ομφερέμεν εν ταις ψαφοίς36 αποδίδεται στην κοινή με τη φράση αναφέρειν εν ταις ψήφους. Στο ψήφισμα για τους Μεσσήνιους δικαστές σώζεται στον στ.10 το απαρέμφατο αναφέρεις και στον στ.17 η δοτική [+]ήφοις. Τα σωζόμενα και οι τρεις παράλληλες μαρτυρίες καθιστούν ασφαλή τη συμπλήρωση της φράσης, τουλάχιστον στον στ.10: [το δε ανάλωμα το εις ταύτα] έσόμενον δούναι και αναφέρειν [εν ταις ψήφους]. Αποδεχόμεθα τη συμπλήρωση, αλλά θεωρούμε εσφαλμένη την έννοια που της αποδίδει και Helly.
Κατά τον Helly37 η διάταξη δηλώνει ότι ο εισηγητής έχει προτείνει να επικυρωθεί το ψήφισμα από την εκκλησία με ψηφοφορία και όχι με χειροτονία. Μεταφράζει: «qu'on inscrive le decret dans (la categorie) de Votes par jetons». Υπογραμμίζει ότι αυτή η διαδικασία της επικύρωσης ψηφισμάτων με ψηφοφορία μαρτυρείται μέχρι σήμερα στη Θεσσαλία μόνον από τα τρία παραπάνω ψηφίσματα και θεωρεί ότι σχετίζεται με τη σοβαρότητα των αποφάσεων που έπρεπε να ληφθούν. Για την ερμηνεία αυτή βασίζεται στις παρατηρήσεις του Ph. Gauthier38 σχετικά με τη διαδικασία απονομής πολιτείας και προξενίας από τους Σαμίους σε Κώους δικαστές (IGXII 6, 150) κατά τα τέλη του -4ου αι., η οποία κατά τον μελετητή είχε δύο στάδια: 1) dans une premiere étape, maintenant, le vote de l’Assemblée qui honore les juges et les proxènes décide le principe de l’octroi du droit de cité (et de la proxenie); ce vote a lieu comme d'ordinaire a main levée; 2) dans une seconde etape, plus tard, on fera voter le peuple..., et ce vote aura lieu aun scrutin secret par «jeton».
Βεβαίως, η απονομή πολιτείας είναι θέμα σοβαρό και είναι γνωστό39 ότι απαιτούσε δύο χρονικά στάδια: την απόφαση του δήμου (με χειροτονία) περί της παροχής του δικαιώματος και την επικύρωση της απονομής με ψηφοφορία. Όμως, κανένα από τα ψηφίσματα των Λαρισαίων που μαρτυρούν τη φράση δεν σχετίζεται με παροχή πολιτείας ή με άλλη πολύ σοβαρή υπόθεση. Από την άλλη, η εν λόγω διάταξη απουσιάζει από ψηφίσματα με τα οποία ο δήμος παρέχει πολιτεία.40
Από την εξέταση των τριών μαρτυριών που προσκομίζει ο Ηelly και του εξεταζόμενου ψηφίσματος (συμφώνως με την ασφαλή μάλλον συμπλήρωση στον στ.10 και την πιθανή στον στ.16 τέλ.), παρατηρούμε τα εξής:
Η φράση αναφέρειν εν ταις ψήφους είναι απολύτως συνδεδεμένη α) με τη δαπάνη που πρέπει να καταβάλουν οι ταμίες εκ των εσόδων της πόλεως για την αναγραφή και ανάθεση της στήλης στο ιερόν του Απόλλωνος και β) με τη δαπάνη για τα έξοδα του πρεσβευτού και των συνοδών του για το ταξίδι (οι στ.14-16 του παρόντος ψηφίσματος, αν αποδεχθούμε και εδώ τη συμπλήρωση).41 Σχετίζεται δηλ. ευθέως με τους ταμίες και την καταβολή χρημάτων: προβλέπεται η υποχρέωση των ταμιών να εγγράψουν τη δαπάνη στους λογαριασμούς που κρατούν, με βάση τους οποίους θα αποδώσουν τους λόγους, όταν γίνει η συζήτηση για τις κοινές προσόδους. Η θέση και η έννοια του απαρεμφάτου αναφέρειν παραπέμπουν στη φράση ανενεγκείν εν τούς λόγους (ή εν λόγωι), μαρτυρίες που δικαίως οδήγησαν τον Robert να συμπληρώσει αναφέρειν [έν τώι λόγωι της πόλης (?)] στον στ.10 του παρόντος ψηφίσματος. Η σχετική φρασεολογία δεν απαντάται στη Θεσσαλία, μαρτυρείται κατεξοχήν στην Αττική42 και στην Πριήνη.43 Ακολούθως, θεωρούμε ότι η φράση αναφέρειν εν ταις ψήφους έχει στα ψηφίσματα των Λαρισαίων την ίδια σημασία με τη φράση αναφέρειν εν τοις λόγους. Η λέξη ψήφος (στον πληθ.), πλην των άλλων πολλών σημασιών της, σημαίνει λόγοι (λογαριασμοί), βλ. LSJ s.V. (II.1.). Έτσι, ερμηνεύεται και η σπάνια παρουσία της φράσης στα ψηφίσματα της Λάρισας, ανεξάρτητα από τη σοβαρότητα των υποθέσεων. Αξιοσημείωτο είναι ότι και στα τέσσερα ψηφίσματα των Λαρισαίων που μαρτυρείται η εν λόγω φράση, το απαρέμφατο είναι χρόνου ενεστώτα (ομφερέμεν, αναφέρειν). Ο Άγγελος Ματθαίου το εξηγεί ως ακολούθως: θα προσκομίζουν όχι άπαξ, αλλά κατά περίπτωση (όταν τους τα ζητούν) τα δικαιολογητικά της δαπάνης, πιθανώς και όταν αποδίδουν λογαριασμούς και όταν δίδουν τας ευθύνας.
II) οψώνιον επί λόγω[ ημερών ----]
Μαρτυρίες για τα έξοδα του ταξιδιού, κυρίως θεωρών και πρεσβευτών, έχει συγκεντρώσει και εξετάσει ο L. Robert, ReuPhil 60, 1934, 282-283 [= OMSII 1181-1182]. Επιχειρούμε την κατάταξη των μαρτυριών με κριτήριο τη φρασεολογία περί του αριθμού των ημερών και της ημερήσιας αποζημίωσης.
Α) Καθορίζεται μόνον ο αριθμός των ημερών:
1. εφόδιον | δε δούναι τώι πρεσβευτής τους επί της [δ]ιοικήσει ημερών τριάκοντα
Ψήφισμα των Λαμψακηνών υπέρ Θασίου. Περί το -300 (IG XII Suppl.354, στ.35-37).
2. δοθή/[ναι δε τώι αιρεθέντι πρεσβευτής μεθόδιον ημερών είκοσι
Ψήφισμα των Τραλλιανών υπέρ Φωκαιέων δικαστών. Πρώτο μισό του -2ου αι. (ΙΤralleis23, στ.33-34).
Β) Καθορίζεται ο αριθμός των ημερών και επακριβώς η ημερήσια αποζημίωση:
3. διδόσθω δε το ραβδούχωι εκ των |λογευθησομένων χρημάτων οψώνιον ημερών δύο της ημέρας εκάστης δραχμής α'
Ψήφισμα των Δημητριέων (κανονισμός της λειτουργίας του Μαντείου του Απόλλωνος Κοροπαίου). -2ος αι. (IGIX2, 109, στ.26-28).
Γ) Καθορίζεται ο αριθμός των ημερών η ημερήσια αποζημίωση θα είναι αυτή που προβλέπεται εν την διατάξει (στον προϋπολογισμό):
4. και αποτετάχθαι εφόδιον ημερών τεσσαράκοντα της ημέρας (εκάστης)44 το εν τηι διατάξει κατακεχωρισμένος
Ψήφισμα Δημητριέων υπέρ Μεσσηνίων δικαστών. Μετά το -146 (αδημοσίευτο: αρ. Ευρ.13305, στ.57-58).
Δ) Ο δήμος θα ορίσει τον αριθμό των ημερών και στη συνέχεια και ταμίας θα καταβάλει την προβλεπόμενη εκ του νόμου ή κατά το διοικήσεως ψήφισμα45 αποζημίωση:
5. μεθόδιον δε τώι αιρεθέντι πρεσβευτήν όσων ημερών δεήσει δοθή|ναι, τον μεν δημoν τάξαι, τον δέ ταμίαν δούναι κατά το της διοικήσεως ψήφισμα
Ψήφισμα των Σμυρναίων υπέρ Καυνίων δικαστών. -2ος αι. (ISmyrna 579, στ.43-44).
6. τούς δε αποδειχθε[ι]σιμ πρεσβευταίς δότω μεθόδιον Καλλίνος ο ταμίας το εκ του [νόμου] [ημερών όσων αν ο δήμος τάξης από τών της πόλεως προσόδων ημέρα[ι] ετάγησαν πέντε
Ομολογία Σμυρναίων και Μαγνήτων από Σιπύλου. 245/243? (ΙSmyrna 573, στ. 31-32).
E) εφόδιον επί λόγωι ημερών:
7. Ψήφισμα των Δημητριέων υπέρ δικαστών από άγνωστη πόλη. -2ος αι. Chr. Habicht, Demetrias V (1987) 269-271, αρ.1, στ.6-8 (SEG XXXVII 446).
[τω δε αιρεθέντι δούναι εφόδι]ον επί λόγωι ημερών ε-
[κάστης ημέρας δραχμής μίαν, ως εν τη] διατάξει κατακεχώρισ
[ται ----]
8. Το υπό εξέτασιν κείμενο (στ. 14-16):
δόν[των δε και οι ταμίαι τώι αιρεθέντι]
[πρεσβευτεί και όψώνιον επί λόγω»[ι ημερών -------c20 -------]
[πο]μπούς
Από τις παρατεθείσες μαρτυρίες συμπεραίνεται ότι η ημερήσια χρηματική αποζημίωση είτε ορίζεται επακριβώς (άρ.3), είτε είναι αυτή που έχει καταχωρισθεί εν την διατάξει (άρ.4) ή κατά το διοικήσεως ψήφισμα (άρ.5) ή εκ του [νόμου] (άρ.6). Περιέργως, στο κείμενο υπ' αρ.7, ακολούθως με τις συμπληρώσεις, προβλέπεται και το ποσόν της ημερήσιας αποζημίωσης [ώς εν τη] διατάξει κατακεχώρισται. Έχουμε τη γνώμη ότι τα ελλείποντα εκεί πρέπει να προσδιορίζουν συντακτικά τη λέξη ημερών, λ.χ. ανάλογα με τις μέρες που θα χρειασθούν (πρβλ. όσων δεήσει) και θα ορισθούν από τον δήμο (πρβλ. όσων αν ο δήμος τάξης), αλλά το σωζόμενον E στο τέλος του στ.6 δεν βοηθεί στην απόπειρα κάποιας συμπλήρωσης.
Στο εξεταζόμενο κείμενο (άρ.8), διαπιστώνουμε ότι το υπάρχον κενόν δεν επιτρέπει τη συμπλήρωση φρασεολογίας που σχετίζεται με την ημερήσια αποζημίωση,46 λ.χ. της ημέρας εκάστης (ποσόν) ή της ημέρας εκάστης το εν την διατάξει κατακεχωρισμένος. Τα ελλείποντα πιθανόν να ταυτίζονται εν μέρει με εκείνα στην αρχή του στ.7 του ψηφίσματος των Δημητριέων (άρ.5).
Σημειώσεις:
Ευχαριστίες οφείλω στους εκδότες για την πρόσκλησή τους να συμμετάσχω στον παρόντα Τιμητικό τόμο. Ως μέλος της Ελληνικής Επιγραφικής Εταιρείας, την οποίαν υποστήριξε με θέρμη και καθηγ. Ronald Stroud από τα πρώτα της βήματα, είχα την τύχη της γνωριμίας, της συνεργασίας και της πολύτιμης βοήθειάς του. Ευχαριστώ επίσης, τον δάσκαλό μου Αγγελο Ματθαίου και τον Charles Crowther, που διάβασαν το κείμενο και μου έκαναν εύστοχες παρατηρήσεις.
1. Τα ψηφίσματα συμπεριλαμβάνονται στη Διδ. διατριβή, την οποίαν υποστήριξα το 2013 στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας (Τμήμα ΙΑΚΑ), με θέμα: Τιμές Μεσσηνίων δικαστών. Επιγραφικές συμβολές στην εξέταση του θεσμού των ξενικών δικαστηρίων. Η προετοιμασία της δημοσίευσης είναι σε εξέλιξη. Το επιγραφικό υλικό μου εμπιστεύθηκε ο καθηγητής και ανασκαφέας της Μεσσήνης Πέτρος Θέμελης: τον ευχαριστώ θερμά.
2. D. Knoepfler, Décrets érétriens de proxenie et de citoyennete, Eretria. Fouilles et recherches XI (2001) 414. Θεώρησε ότι στον στ. 8 είναι πιθανή η συμπλήρωση 'Απόλλωνο[s του Πυθίου]. Σημείωσε πάντως, ότι το όνομα του πρεσβευτού (στ.10) και η φράση [έδοξε? πάσαις ταΐς | Ψήφοις (στ. 15-16) είναι τα στοιχεία που πιθανόν θα αποκαλύψουν το όνομα της πόλης που ψήφισε τις τιμές για τους Μεσσηνίους δικαστές.
3. L. Threatte, The Grammar of Attic Inscriptions, I. Phonology (1980) 380-381.
4. O Helly εξετάζει τους δύο αγώνες που ετελούντο στη Λάρισα, τα Ελευθέρια και τον αγώνα τοίς πρoκινδυνεύσασιν έπί τών Στενών, που είχε θεσπίσει η ίδια η πόλη λίγο μετά τον Γ' Μακεδονικό πόλεμο προς τιμήν των Λαρισαίων ιππέων που πολέμησαν το -171 στο πλευρό των Ρωμαίων (SEG LIΙI 550· πρβλ. B. Helly, Topoϊ 15/1, 2007, 245-248). Η απουσία μαρτυριών για αναγορεύσεις της πόλεως των Λαρισαίων κατά την τέλεση των δύο αγώνων δεν επέτρεψε στον ερευνητή να συμπεράνει ποιός από τους δύο μνημονεύεται στο ψήφισμα της Μεσσήνης.
5. Βλ. REV2 (1905) 2347-2348 [Strengel]: Θ. Δ. Aξενίδης, Οι αρχαίοι θεσσαλικοί αγώνες και η πολιτιστική των σημασία (1947) 9-36: K. J. Gallis, The Games in Ancient Larisa. Αη Example of Provincial Olympic Games, στον τόμο W. J. Raschke (ed.), The Archaeology of the Olympics. The Olympics and Other Festivals in Antiquity (1988) 218-226: D. Graninger, Cult and Koinon in Hellenistic Thessaly (2011) 74-85. Το πρόγραμμα των αγώνων, όπως προκύπτει από τους καταλόγους νικητών (IGIX 2, 525-526, 528-530, 534: SEG LIV 560: επανέκδοση από τον Graninger, όπ.π. 159-182), περιελάμβανε αγώνες γυμνικούς, ιππικούς και μουσικ επιγραφική μαρτυρία της τέλεσης των Ελευθερίων είναι του έτους -184/3 (CID IV 106): στη δεκαετία -190/ -180. χρονολογείται και ο κατάλογος νικητών IG IX 2, 525. Μία από τις υστερότερες μαρτυρίες είναι αγωνιστική επιγραφή των αρχών του -1ου αι., η οποία μάλιστα μνημονεύει ότι η αγωνοθεσία ετελέσθη το έτος εκείνο για είκοστή και πλέον φορά (IGIX 2, 528, στ.1-3).
6. CID IV 106, 47-49 (-184/3).
7. FD III (4) 49, στ. 13-15 και 50, στ. 17-19. Και τα δύο ψηφίσματα χρονολογούνται στο έτος -106.
8. τους κήρυκας της πόλεως] Kern (IG IX 2, 508), τους κ[ήρυκας του κοινού] Rehm apud Kern (in Add. p. XIV), τους κ[οινούς άρχοντας] F. Canali De Rossi, Iscrizioni storiche ellenistiche III. Decreti per ambasciatori greci al senato. Testo critico, traduzione e commento. Supple mento & indici. 2nda edizione con una nuova appendice (2006) 45, σημ.5.
9. Πρέπει να συμπληρωθεί ένα τακτικό αριθμητικό που να προσδιορίζει το εννοούμενο ουσιαστικό αγώνα, υποκείμενο στο απαρέμφατο συντελείσθαι, λ.χ. επί της αγωνοθεσίας της μελλού[σης | τον δωδέκατον συντελείσθαι, πρβλ. IG IX 2, 528 (στ.1-3). Βασιζόμενοι στη χρονολόγηση της επιγραφής (περί τα μέσα του -2ου αι., βλ. H. Kramolisch, Die Strategen des Thessalischen Bundes vom Jahr 196 v. Chr. bis zum Ausgang der römischer Republik, Demetrias II (1978) 141, Β13), στη χρονολογία τέλεσης του πρώτου αγώνος (αμέσως μετά το 196) και στον αριθμό των ελλειπόντων γραμμάτων, όπως αυτός προκύπτει από το πανομοιότυπο των IG (p.125), θεωρούμε πιθανές τις συμπληρώσεις [τον ένα]τον, [τον δέκατον, [τόν ενδέκατον ή [τον δωδέκατον.
10. Πρβλ. Πολέμων 1, 1929, 120 (στ.18-19): SEG XLIX 1503 (στ.7-8): IErythraι 122 (στ.34-35)- IPriene 60 (στ.6): SIG3 426 (στ.12).
11. Πρβλ. το ψήφισμα των Αθηναίων του έτους 109/8 προς τιμήν πέντε Λαρισαίων δικαστών, οι οποίοι ήρθαν στη Σικυώνα και στην Αθήνα κατά το σύμβολον το προς Σικυωνίους: Ph. Gauthier, BCH 123, 1999, 165-174 (SEG XLIX 621). Εκ των δικαστών, οι δύο είναι αδελφοί (στ. 18-19).
12. Πρβλ. Helly, Gonnor II 92, στ. 9 (Θεσσαλία, Γόννοι) ΙG VII 1431, στ.23-24 (Βοιωτία, Ακραίφια): IEphesos 211, στ.36 (Έφεσος): IPergamon 246, στ. 61 και 255, στ.28-29 (Πέργαμον).
13. Πρβλ. IG IX 2, 1101 (στ.4): BCH 59, 1935,71 (στ.14,16): Helly, Gonnoi II 39 (στ.5), 80 (στ. 17).
14. Έναρχοι ταγοί και ταμίαι μαρτυρούνται σε ψήφισμα προξενίας της πόλεως των Χυρετιέων, βλ. ΑΕ 1917, 12, στ. 41.
15. Helly, Gonnot II 39 (στ.5-8), 41 (στ.24-28), 72 (στ.8-10), 74 (στ.14-16), 85 (στ.4-6). 16. Helly, Gonnon II 58 (στ.8-12), 80 (στ.17-20), 82 (στ.4-9).
17. δούναι τους εν[άρχους | ταμίας], Helly, Gonnoi II 85 (στ.9-10). Ο Α. Σ. Αρβανιτόπουλος, πρώτος εκδότης της επιγραφής, σημειώνει: «κατονομάζονται οι ταμίαι ως έναρχοι, όπερ ασύνηθες μέν, αλλ' ορθόν».
18. Βλ. IGIX 2, 512 (στ.19, 29), 515 (στ.11), SEG XXXIV 558 (στ.14).
19. IG IX 2, 507, στ. 34: 508, στ. 48: SEG XXXIV 558, στ. 15. Περί του ιερού βλ. Θ. Δ. Aξενίδης, Η Πελασγίς Λάρισα και η αρχαία Θεσσαλία, τόμ. Β' (1949) 170-171: Α. Τζιαφάλιας, Δεκαπέντε χρόνια ανασκαφών στην αρχαία Λάρισα, στον τόμο Θεσσαλία. Δεκαπέντε ια αρχαιολογικής έρευνας, 1975-1990, Αποτελέσματα και προοπτικές, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Λυών, 17-22 Απριλίου 1990 (Αθήνα 1994) 170-172, όπου και τα αρχαιολογικά στοιχεία για την πιθανή θέση του ιερού D. Graninger, Cult and Koinon in Hellenistic Thessaly (2011) 74-75.
20. IG IX 2, 512, στ. 19-20, 31-32: 517, στ.22: 521, στ.4. Για τη λατρεία και το ιερό του Απόλλωνος του Κερδώου βλ. Θ. Δ. 'Aξενίδης, ό.π. (σημ.19), 166-170 και για την πιθανή του θέση με βάση τα αρχαιολογικά ευρήματα βλ. Α. Τζιαφάλιας, ό.π. (σημ. 19), 169-170.
21. Με τη συμπλήρωση [το δε ανάλωμα | τό] έσόμενον ο στίχος θα είχε 49 γράμματα.
22. Κοντινό παράδειγμα είναι το ψήφισμα Milet I (3) 138, στ. 34-37: [ίνα] δε και η πόλις ή Κνιδίων ειδήση τα έψηφισμένα, τους πρέσβεις τους πρότερο[v | αιρεθέντας Καλλικράτης και Φιλιππον το τε ψήφισμα απoδούναι τώι δήμοι | τώι Κνιδίωγ. 'Εδώ όμως οι πρέβεις, οι οποίοι μνημονεύονται και στην αρχή του ψηφίσματος (στ.5), προσδιορίζονται από τη φράση τους πρότερο[v|αιρ]εθέντας. Τη μαρτυρία μου την υπέδειξαν οι Charles Crowther και 'Αγγελος Ματθαίου.
23. Πιθανόν ο Αρέτων Νικασίου να ήταν ο πρεσβευτής και δικασταγωγός προς τους Μεσσηνίους στην αίτηση των Λαρισαίων για αποστολή δικαστηρίου, πρβλ. τα ψηφίσματα Tituli Calymniϊ 31 και ISmyrna 579, τα οποία μαρτυρούν ότι το ίδιο πρόσωπο εστάλη ώς δικασταγωγός αρχικά και ως πρεσβευτής στη συνέχεια.
24. Π. Θέμελης, ΠAE 1999, 74-75, αρ.3, πίν.48α (SEG LI 463): και εκεί προκρίνουμε τη συμπλήρωση πέμψαι ή αποστείλαι: διορθώνοντας την έκδοση στα ΠΑΕ, προτείνουμε την εξής αποκατάσταση (στ.11-13): [πέμψαι πρεσβευ]/την Διονύσιον Μενεκρ[άτους τον τά τε γράμματα και το ψήφισμα απo][δώσοντα τοίς Μεσσ[ηνίων άρχουσιν].
25. Τρίς το Αρέτων (2ος-1ος αι.) και δίς το Νικασίας (4ος-2ος αι.), βλ. LGPN IΙI.B, S.Vν.
26. Η ανάγνωση ΔΡΑΧΜΗΝ Α είναι του Chr. Habicht (βλ. την επόμενη σημ.).
27. Chr. Habicht, Demetrias V (1987) 269-271, αρ. 1.
28. Σε παρεμφερή παραδείγματα γίνεται χρήση άλλης μετοχής, πρβλ. πέμψαι δε αυτώ[i]| και ξένιον παρά του δήμου το έν τώι νόμωι γεγραμμένον (L. Robert, Hellenica VII (1949) 175, στ. 93-94): τάς τιμάς τας τεταγμένας έν τώι νόμοι (IEphesos 1415, στ. 10-11).
29. Quorum et participation civique dans les démocraties grecques, στον τόμο Cl. Nicolet, Du pouvoir dans l'Antiquite: mots et realités (1990) 95-96, σημ. 95.
30. Y. Béquignon, BCH59, 1935, 67 (st.44-52) xa 69-70 (IMylasa T55). Tố UrọLoLa. βρέθηκε στη Λάρισα.
31. A. Giovannini, Demetrias I (1976) 205-213 (SEG XXVI 677): Ch. V. Growther, BSA92, 1997, 349-354 (SEG XLVII 743): Ph. Gauthier, BCH 123, 1999, 172, σημ.55 (SEG XLIX 620).
32. J.-P. Michaud, BCH 93, 1969, 76-79, ởo. 5: A. W. Bulloch, BCH 97, 1973, 107-109.
33. IG VII 4130 και 4131.
34. Ph. Gauthier, BCH 123, 1999, 165-174 (SEG XLIX 621).
35. Αναγράφεται πρώτο κατά σειράν επί της στήλης IGIX2, 506, που φέρει τρία ψηφίσματα σχετικά με διαδοχικές αιτήσεις των Αθηναίων για αγορά σίτου από τη Θεσσαλία. Η στήλη επανεκδόθηκε προσφάτως από τον Β. Helly, Studi ellenistici 20,2008,25-108 (Bull.Epigr.2009,302: SEGLVIII 525).
36. Δεν κατανοώ τον λόγο που η λ. ψάφος μεταγράφεται από τους εκδότες και στις τρείς περιπτώσεις οξύτονη (Ψαφός).
37. ReuPhil 81, 2007, 136-137: Studi ellenistici 20, 2008, 58-59: BCH131, 2007, 442-444.
38. Chiron 31, 2001, 212-215.
39. M. J. Osborne, Naturalization in Athens III-IV (1983) 155-164.
40. Βλ. λ.χ. τα ψηφίσματα SEG LVI 636 και 638.
41. Η αποδοχή μάλιστα της συμπλήρωσης της φράσης και στον στ.16 απορρίπτει την ερμηνεία που δίνει ο Ηelly. Αν είχε την έννοια που της αποδίδει (να εγγραφεί το ψήφισμα στην κατηγορία εκείνων των ψηφισμάτων που θα υποβληθούν σε ψηφοφορία στην εκκλησία), ποιός και λόγος της παρουσίας της δύο φορές μέσα στο ψήφισμα για τους Μεσσηνίους δικαστές; O Helly το αιτιολογεί θεωρώντας ότι στον στ.10 ολοκληρώνεται η αρχική πρόταση του εισηγητού και ακολουθεί τροπολογία, οπότε είναι αναγκαία η επανάληψη για την επικύρωση της νέας πρότασης. Αλλά στον στ.10 δεν μπορεί να συμπληρωθεί τίποτα σχετικό από τη φρασεολογία που γνωρίζουμε για τις τροπολογίες. Η αποστολή του πρεσβευτού και η καταβολή αποζημιώσεως (στ.10-15) ήταν μία κανονική διαδικασία που προβλεπόταν στην αρχική πρόταση.
42. το δε έσόμενον ανάλωμα είς τε την στήλης και την αναγραφήν ανενεγκέϊν εν τοις λόγους (IG ΙΙ? 1023, στ. 21-23). Πρβλ. IG II? 853, στ. 17.
43. και το γενόμενον ανάλωμα ανενεγκέϊν εν λόγωι τη πόλει (IPriene 44, στ.33). Πρβλ. ΙPriene 18, στ. 36 και 83, στ. 11-12.
44. Τη λέξη εκάστης παρέχει το πρωτότυπο ψήφισμα υπέρ Μεσσηνίων δικαστών που βρέθηκε στη Δημητριάδα (Β. Helly, BCH 95, 1971, 543-553, στ. 25: Bull. Epigr. 1972, 238), το οποίο πλέον συμπληρούται πλήρως από το αντίγραφο της Μεσσήνης.
45. Για τα της διοικήσεως ψηφίσματα στη Σμύρνη και στις Ερυθρές, βλ. Chr. Schuler, Chiron 35, 2005, 394-396. Κατά τον L. Robert, Cnomon 35, 1963, 56 [= OMS VI 595], η διοίκησις ήταν ολόκληρος ο προϋπολογισμός: ο Chr. Schuler θεωρεί ότι ήταν ένα ταμείο που διαχειριζόταν ο δήμος.
46. Ίσως, δεν πρέπει να αποκλείσουμε εντελώς την περίπτωση βραχύτερης φρασεολογίας, λ.χ. και όψώνιον επί λόγω»[ ημερών το εν τηι διατάξει και παραπομπούς.
ΒΡΑΧΥΓΡΑΦΙΕΣ
Crowther, Foreign Judges in Thessaly
Ch. V. Crowther, Foreign Judges in Thessaly in the Hellenistic Period: A second century phenomenon?, στον τόμο Γ. Α. Πίκουλας (επιμ.), Inscriptions and History of Thessaly. Neu Evidence, Proceedings of the International Symposium in Honor of Professor Christian Habicht (Βόλος, 2006) 31-48.
Helly, Gonnoi II Tituli Calymnii
Β. Helly, Gonnoi II. Les inscriptions (Amsterdam, 1973) M. Segre, Tituli Calymnii, ASAA 22-23 (NS 6-7), 1944-45 [1952]
