Το 2014 συμπληρώθηκαν επίσης είκοσι χρόνια από την καθιέρωση του Διεθνούς Φεστιβάλ Χορού Καλαμάτας, την κορυφαία δραστηριότητα του Διεθνούς Κέντρου Χορού της πόλης, που ιδρύθηκε με σκοπό την προώθηση της σύγχρονης ελληνικής και διεθνούς χορευτικής δημιουργίας. Στα είκοσι χρόνια της συνεχούς παρουσίας του το Φεστιβάλ κατέστησε την Καλαμάτα πραγματική «πόλη του χορού» και έδωσε ουσιαστικό νόημα στον όρο «περιφερειακό φεστιβάλ με διεθνή χαρακτήρα». Πρόσφατα, ο καταξιωμένος αυτός θεσμός απέκτησε το δικό του εξαιρετικό σπίτι, το Μέγαρο Χορού Καλαμάτας.
Στο ίδιο αναπτυξιακό πνεύμα και με στόχο την ανανέωση της επαφής του επισκέπτη με τον κόσμο του Μουσείου, η πρώην ΛΗ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων ανέλαβε την πρωτοβουλία για τη διοργάνωση της περιοδικής έκθεσης που τιτλοφορείται «Μυθικοί χοροί της Μεσσηνίας», η οποία εγκαινιάστηκε στις 20 Ιουνίου 2014. Ο συντονισμός και η επιμέλεια μίας περιοδικής έκθεσης σε ένα περιφερειακό Μουσείο της ελληνικής επικράτειας που στοχεύει στην ανανέωση της συνομιλίας του πολιτιστικού αποθέματος με το σημερινό κοινό, αποτέλεσαν για την υπογράφουσα μία ξεχωριστή εμπειρία.
Ο χορός και η μουσική είναι άρρηκτα συνδεδεμένα με την ίδια την ανθρώπινη ύπαρξη και την ανάγκη έκφρασης της ανθρώπινης ψυχής. Κίνηση, ρυθμός, τελετουργία, όρχηση, κάθαρση είναι μόνο μερικές από τις όψεις του πολύπτυχου της μουσικοχορευτικής τέχνης. Στην έκθεση αυτή ο χορός χρησιμοποιείται ως εννοιολογικό όχημα για την παρουσίαση αρχαίων αντικειμένων, εννοιών, συμβόλων και γραπτών μαρτυριών που προέρχονται από τη Μεσσηνία και συνδέονται εν γένει με τη μουσική και το χορό. Αυτά τα αρχαία αντικείμενα παρουσιάζονται σε διαλογική σχέση με τη σύγχρονη χορευτική δημιουργία στην Καλαμάτα.
Πολύμηνη επιστημονική έρευνα, εντατική εργασία, γόνιμος διάλογος, πάθος και οραματισμός αποτέλεσαν τους βασικούς μοχλούς τόσο για την εκπόνηση της άρτιας μελέτης - η οποία εγκρίθηκε μετ’ επαίνων από το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο - όσο και για την επιτυχή διεξαγωγή της έκθεσης. Ο μουσειολογικός σχεδιασμός οφείλεται στις αρχαιολόγους Μαίρη Τσουλάκου και Πένυ Τσακανίκου, ενώ το μουσειογραφικό σχεδιασμό ανέλαβαν οι μηχανικοί Δήμητρα Πίκουλα και Αυγή Ιορδανίδου. Οφείλω, επίσης, να αναφερθώ ξεχωριστά στη δρα. Λίνα Μενδώνη, τέως Γενική Γραμματέα του Υ.ΠΟ.ΠΑΙ.Θ., η οποία υποστήριξε με ενθουσιασμό την πρωτοβουλία μας και εξασφάλισε τη χρηματοδότηση της έκθεσης.
Τελειώνοντας, θα ήθελα να ευχαριστήσω θερμά όλους μου τους συνεργάτες, που μοιράστηκαν μαζί μου τις αγωνίες και τις προσπάθειές μου για ένα Μουσείο που μπορεί και πρέπει να προσφέρει ολοκληρωμένες και ανανεούμενες εμπειρίες σε κατοίκους και επισκέπτες.
Δρ. Άννα Βασιλική Καραπαναγιώτου Προϊσταμένη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Αρκαδίας Αν. Προϊσταμένη της τέως ΛΗ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας
Η ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ
Η ενότητα αυτή εμπλουτίζεται με πρωτότυπο φωτογραφικό υλικό της χορογράφου Ζουζούς Νικολούδη. Η Ζουζού Νικολούδη (1917- 2004), πρωτοπόρος χορογράφος του σύγχρονου χορού στην Ελλάδα εμπνέεται από την αρχαιότητα και την παράδοση. Ιδρύει τη χορευτική ομάδα «ΧΟΡΙΚΑ» (1966-1974), η οποία αναβιώνει στην Καλαμάτα το 1995, ειδικά για το 1ο Διεθνές Φεστιβάλ Χορού Καλαμάτας. Το έργο της αποτελεί ανεξάντλητη πηγή έμπνευσης για τους νεότερους καλλιτέχνες.
ENOTHTA Γ Σαν πας στην Καλαμάτα
Η έμπνευση αντλείται από την «Πόλη Χορού» την Καλαμάτα με την παράδοση από τη μια μεριά και την πρωτοπορία της σύγχρονης χορευτικής δημιουργίας από την άλλη. Με οπτικοακουστικά μέσα παρουσιάζεται για πρώτη φορά στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μεσσηνίας αρχειακό υλικό που παραχωρήθηκε από το Διεθνές Κέντρο Χορού Καλαμάτας , το Λύκειο Ελληνίδων Καλαμάτας, το αρχείο της ΕΡΤ:
Στην οθόνη προβολής παρουσιάζονται:
• Φωτογραφικά στιγμιότυπα παραστάσεων του Διεθνούς Φεστιβάλ Χορού Καλαμάτας.
• Φωτογραφικό υλικό από το αρχείο του Λυκείου Ελληνίδων Καλαμάτας.
• Μαγνητοσκοπημένη έκθεση φωτογραφίας με τίτλο «NELLY'S Σώμα και Χορός» (επιμ. Μουσείου Μπενάκη, παραγωγή ΔΙΚΕΧΟ)
• Βιντεοσκοπημένες παραστάσεις του Διεθνούς Φεστιβάλ Χορού Καλαμάτας («Χορικά»- Ζ. Νικολούδη και «Μνημείο»- Δ. Παπαϊωάννου, παραγωγές ΔΙΚΕΧΟ).
• Βιντεοσκοπημένες συνεντεύξεις Ελλήνων χορογράφων και αφιερώματα στη σύγχρονη χορευτική δημιουργία (παραγωγές ΕΡΤ, CINETIC).
ENOTHTA A Οι αρχαιότερες μαρτυρίες
ΣΤΑ ΒΗΜΑΤΑ ΤΩΝ ΜΥΘΙΚΩΝ ΧΟΡΩΝ ΤΗΣ ΜΕΣΣΗΝΙΑΣ…
Η ανάγκη έκφρασης μέσω της μουσικής και του χορού είναι πανάρχαιη. Τα τεκμήρια χάνονται στα βάθη της Προϊστορίας. Στη Μεσσηνία οι αρχαιότερες μαρτυρίες ανάγονται στα Μυκηναϊκά χρόνια (-16ος/ -12ος αι.). Τελετουργικές κινήσεις του σώματος, ρυθμικός βηματισμός υπό τη συνοδεία μουσικής αντικατοπτρίζουν τέτοιες στιγμές έκφρασης.
Για τους αρχαίους Έλληνες χορός, μουσική και ποίηση αποτελούν ένα αδιάσπαστο σύνολο, συνδεδεμένο άμεσα με τη θρησκεία τους. Μεσσηνιακοί μύθοι, τοπικές λατρείες, απεικονίσεις εκστατικών χορών, μουσικά όργανα της αρχαιότητας εντάσσονται σε αυτό το τρίπτυχο.
Η μουσική και ο χορός επιδρούν στην ψυχή και την βοηθούν να εναρμονιστεί με τον εαυτό της και με ολόκληρο το σύμπαν. Υπό αυτό το πρίσμα στην παρούσα έκθεση θα φωτιστούν διαφορετικά στιγμιότυπα της αρχαιότητας της Μεσσηνίας ανοίγοντας παράλληλα μια συνομιλία με το παρόν.
Από τους παραδοσιακούς χορούς των πανηγυριών έως τους σύγχρονους χορούς της σκηνής του Διεθνούς Φεστιβάλ Χορού Καλαμάτας αφεθείτε στα βήματα των Μυθικών Χορών της Μεσσηνίας…
ΟΙ ΑΡΧΑΙΟΤΕΡΕΣ ΜΑΡΤΥΡΙΕΣ
Στη Μυκηναϊκή Ελλάδα υπάρχει μια διαμορφωμένη χορευτική παράδοση με επιδράσεις από την προϊστορική Κρήτη και την ευρύτερη ανατολική Μεσόγειο.
Τα γυναικεία ειδώλια που βρέθηκαν σε μυκηναϊκούς τάφους στη Μεσσηνία, όπως και σε όλη την μυκηναϊκή επικράτεια, έχουν ποικίλες χειρονομίες και στάσεις.
Λειτουργούν ως προσφορές προς τους νεκρούς και συνδέονται με λατρευτικές πρακτικές. Οι μορφές αυτές αποδίδουν θεότητες ή λατρευτές και οι χειρονομίες τους υπονοούν «επιφάνεια» της θεότητας, επίκληση ή ευλογία. Συνηθισμένες στην μυκηναϊκή τέχνη είναι οι νεκρικές πομπές κυρίως γυναικών αλλά και ανδρών, που συνοδεύονται από θρηνητικά τραγούδια.
Στα μυκηναϊκά ανάκτορα τελούνται επίσης ορχηστικά δρώμενα σε συνδυασμό συνήθως με μουσικά συμπόσια. Πρόκειται για επίσημες γιορτές με δημόσιο χαρακτήρα που γίνονται σε ανοιχτούς χώρους, σε υπαίθρια ιερά ή στις αυλές των ανακτόρων. Οι πολυπρόσωπες πομπές σε τοιχογραφίες από το Ανάκτορο του Νέστορος στην Πύλο συνδέονται πιθανότατα με αυτές τις τελετές, ενώ η παρουσία μουσικού υπονοεί ενδεχομένως τον ρυθμικό βηματισμό των συμμετεχόντων.
Ο ΛΥΡΑΡΗΣ
Η τοιχογραφία του «Λυράρη» βρέθηκε στην Αίθουσα του Θρόνου του Ανακτόρου του Νέστορος στην Πύλο. Αποδίδεται ανδρική μορφή καθιστή σε βράχο, στραμμένη προς τα αριστερά. Φορά μακρύ ανοιχτόχρωμο ένδυμα και κρατά λύρα με πέντε χορδές. Οι σιγμοειδείς βραχίονες της λύρας απολήγουν σε κεφάλι κύκνου. Στα αριστερά του λυράρη, πετά λευκό πουλί, ίσως περιστέρι. Η παράσταση αναπτύσσεται σε ερυθρό βάθος. Οι λεπτομέρειες των μορφών αποδίδονται με σκούρο καστανό χρώμα. Η τοιχογραφία του λυράρη αποτελεί μέρος μιας ευρύτερης παράστασης συμποσίου.
Οι μουσικοί πρέπει να είχαν ιδιαίτερη θέση στην μυκηναϊκή κοινωνία. Οι λυράρηδες ανήκαν στο προσωπικό των μυκηναϊκών ανακτόρων, όπως μας πληροφορεί πινακίδα Γραμμικής Β΄ γραφής από τη Θήβα.
ENOTHTA Β Μια νέα εποχή με νέα μουσική
ΜΕΛΩΔΙΕΣ ΕΙΡΗΝΗΣ ΚΑΙ ΤΥΜΠΑΝΑ ΠΟΛΕΜΟΥ
Ο χορός, η μουσική και η ποίηση, ως ενότητα , έχουν ισχυρή παρουσία στον ιδιωτικό και δημόσιο βίο κατά την αρχαιότητα. Έως τον -4ο αι. τουλάχιστον ήταν μέρος της εκπαίδευσης των νέων και μέσο διαπαιδαγώγησης των μελλοντικών πολιτών.
Η σύνδεση με τη θρησκεία είναι άμεση και διαρκής. Μουσικοί και δραματικοί αγώνες εντάσσονται στο πλαίσιο της λατρείας συγκεκριμένων θεοτήτων, όπως του Απόλλωνα και του Διονύσου. Ο Απόλλωνας, κατεξοχήν θεός της μουσικής, μέσω της αρμονίας και του μέτρου επενεργεί στο ήθος. Ο Διόνυσος και ο Πάνας από την άλλη πλευρά, επιδρούν στο άλογο μέρος της ψυχής και λειτουργούν θεραπευτικά μέσω της έκστασης.
Η Μεσσηνία από τον -8ο αι έως και τον -4ο αι βιώνει μια ταραγμένη περίοδο εξαιτίας των Μεσσηνιακών πόλεμων και της υποδούλωσης στους Σπαρτιάτες.
Τα τεκμήρια σχετικά με την παρουσία του χορού και της μουσικής παραμένουν λιγοστά. Η περιοχή αναζωογονείται το -369 με την απελευθέρωσή της από τους Σπαρτιάτες και την ίδρυση της Μεσσήνης, της πρώτης πρωτεύουσας της ανεξάρτητης πλέον Μεσσηνίας.
Ο ΜΥΘΟΣ ΤΩΝ ΚΟΥΡΗΤΩΝ
Ο Πλάτων αναφέρει τρεις μεγάλες κατηγορίες χορών ανάλογα με το περιεχόμενο και τις συγκυρίες τέλεσής τους: τους πολεμικούς, τους θρησκευτικούς και τους ειρηνικούς. Ο πολεμικός χορός των Κουρήτων θεωρείται ο αρχαιότερος.
Σύμφωνα με τον μύθο για τη γένεση του Δία, οι Κουρήτες , καλόβουλοι δαίμονες που προστάτευαν τα μικρά παιδιά, διέσωσαν το θεϊκό βρέφος, όταν τους το εμπιστεύτηκε η μητέρα του Ρέα. Χτυπούσαν δυνατά τα πόδια τους στη γη και τα δόρατα στις ασπίδες προκειμένου να καλύψουν το κλάμα του μωρού για να μην το ακούσει ο πατέρας του Κρόνος και το σκοτώσει.
Μια τοπική παραλλαγή του μύθου, που διασώζει ο περιηγητής Παυσανίας, αναφέρει ότι οι Κουρήτες μετέφεραν τον νεογέννητο Δία στην Μεσσήνη και τον παρέδωσαν στις νύμφες Ιθώμη και Νέδα για να τον μεγαλώσουν.
Ο μύθος των Κουρήτων ίσως απηχεί τις απαρχές των ανδρικών πολεμικών χορών.
ΜΙΑ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΑ ΕΠΟΧΗ ΜΕ «ΝΕΑ» ΜΟΥΣΙΚΗ
Ο -5ος αι. φέρνει στο προσκήνιο τον άνθρωπο και την πνευματικότητά του. Υπό την επίδραση της φιλοσοφίας το παραδοσιακό τρίπτυχο μουσική- λόγος- τραγούδι σπάει στα μέσα του -5ου αι.
Η «νέα μουσική» αποδεσμεύεται από το ηθικοπλαστικό και εκπαιδευτικό της πλαίσιο. Αρχίζει να λειτουργεί πιο αυτόνομα μέσω της ευχαρίστησης και της κάθαρσης που προσφέρει στον ακροατή.
Για πρώτη φορά κατά τον -4ο αι. εμφανίζονται επαγγελματίες καλλιτέχνες. Συμμετέχουν στις θρησκευτικές γιορτές, που κατά τα ελληνιστικά χρόνια αυξάνονται θεαματικά, αλλά και σε θεατρικές παραστάσεις, ιδιωτικά συμπόσια κλπ. Οι δεξιοτέχνες της μουσικής και του χορού οργανώνονται σε συντεχνίες τα «Κοινά» ή τις «Συνόδους περί τον Διόνυσον τεχνιτών».
Τον -4 αι. η μουσική αποκτά τον δικό της οργανικό χώρο, το Ωδείο. Ωδεία, θέατρα και στάδια από την αρχή της σύλληψής τους συλλειτουργούν με την έννοια της δημοκρατίας. Υποδέχονται ισότιμα το κοινό και χρησιμοποιούνται και ως χώροι συνεδρίασης του σώματος των πολιτών. Το Ωδείο ή Εκκλησιαστήριο της αρχαίας Μεσσήνης συνδέεται με την τέλεση μουσικών, δραματικών και γυμνικών αγώνων προς τιμήν του Ασκληπιού.
ΑΠΟΗΧΟΙ ΑΠΟ ΤΟ ΠΑΡΕΛΘΟΝ
Για τους αρχαίους Έλληνες τα μουσικά όργανα ήταν εφεύρεση των θεών. Η λύρα εφευρέθηκε από τον Ερμή. Για να την κατασκευάσει χρησιμοποίησε καύκαλο χελώνας ως σώμα αντήχησης και έντερα για χορδές. Τα έγχορδα όπως η λύρα, η κιθάρα ή η άρπα είναι όργανα που συχνά παίζονται από γυναίκες στον γυναικωνίτη, κατά τη διάρκεια γιορτών ή και κατά τις καθημερινές ενασχολήσεις. Μουσική παιδεία δεν είχαν όλες οι γυναίκες, αλλά συνήθως οι μορφωμένες και οι εταίρες.
Ο αυλός θεωρείται εφεύρεση της Αθηνάς. Τον έφτιαξε από καλάμι για να μιμηθεί, κατά μια εκδοχή, τον ήχο που έβγαλαν τα φίδια καθώς ξετυλίγονταν από το κεφάλι της Μέδουσας, όταν την αποκεφάλισε ο Περσέας. Ο αυλός συνοδεύει το διθυραμβικό τραγούδι προς τιμήν του Διονύσου. Η παρουσία του αυλού στη μουσική εκπαίδευση του -5ου αι. γέννησε την έριδα εγχόρδων- πνευστών. Τα έγχορδα αντιπροσωπεύουν την παράδοση, ενώ ο αυλός το νεωτεριστικό στοιχείο καθώς «σφραγίζει» το στόμα και εμποδίζει την απαγγελία. Κύμβαλα, τύμπανα, σείστρα και άλλα κρουστά εμφανίζονται στις μυστηριακές και εκστατικές τελετές προς τιμήν της Κυβέλης, της Δήμητρας, του Διονύσου και άλλων θεών. Ο οξύς και δυνατός ήχος των κρουστών πρωταγωνιστεί επίσης και στα συμπόσια.
ΑΡΧΑΙΕΣ «ΠΑΡΤΙΤΟΥΡΕΣ»
Ελάχιστες είναι οι περιπτώσεις που έχουν διασωθεί μουσικά σημεία (νότες) από τον αρχαίο ελληνικό κόσμο. Η αρχαιότερη «παρτιτούρα - λιμπρέτο» είναι ύμνοι για τον Απόλλωνα, χαραγμένοι στο νότιο τοίχο του Θησαυρού των Αθηναίων στους Δελφούς. Χρονολογείται το -128.
Κατά τις ανασκαφές στην Αρχαία Μεσσήνη ήρθε στο φως ασβεστολιθική στήλη με μουσικό κείμενο, σε δύο στίχους. Βρέθηκε νότια του ναού του Ασκληπιού, στο «Ιεροθύσιο» και χρονολογείται στον -1ο αι. Πρόκειται για γράμματα του ιωνικού αλφαβήτου που χρησιμο- ποιούνται ως μουσικά σύμβολα. Έχουν μεταφερθεί στο πεντάγραμμο και δίνουν τη μελωδία που παρατίθεται παρακάτω.
Η θέση εύρεσης της στήλης στο «Ιεροθύσιο», δηλαδή στον χώρο των τελετουργικών γευμάτων μετά τις θυσίες, συνδέει πιθανότατα την μουσική αυτή επιγραφή με την τέλεση της λατρείας θεών ή ηρώων. Πολύ συχνά χορωδίες από νεαρά άτομα έψαλλαν ύμνους κατά τη διάρκεια θυσιών με τη συνοδεία λυρών και αυλών.
Η χρήση της στήλης παραμένει αινιγματική. Ωστόσο οι δύο τετράγωνες εγκοπές που φέρει στο άνω μέρος της, ίσως συνδέονται με την ανάρτηση αντικειμένων που σχετίζονται με το μουσικό δίστιχο.
ΧΟΡΟΣ ΜΑΙΝΑΔΩΝ
Η λέξη «μαινάς» απαντά για πρώτη φορά στον Όμηρο και συνδέεται με τη μανία. Σύμφωνα με τη μυθολογία οι Μαινάδες ήταν νύμφες, τροφοί- σύντροφοι - ακόλουθοι του Διονύσου και ταυτίζονται συχνά με τις Βάκχες. Μαζί με τους σειληνούς, τους σατύρους και τον Πάνα αποτελούν τον διονυσιακό θίασο.
Οι μαινάδες μέσα στη νύχτα, με αναμμένους θύρσους στα χέρια, στεφανωμένες με κισσό ή κλήμα, ντυμένες με ελαφριά ρούχα, ψάλλουν θρησκευτικούς ύμνους και παραδίδονται σε ξέφρενους χορούς ακολουθώντας τον αόρατο θεό μέσα στη φύση. Οργιαστική μουσική από αυλούς, κύμβαλα, κρόταλα και τύμπανα τις συνοδεύει. Ήταν τέτοια η δύναμη που αντλούσαν από τον ενθουσιασμό της λατρείας τους που συχνά εκδηλώνονταν βίαια.
Η μανία του χορού και η ομαδική παράκρουση οδηγούν στην «κάθαρση». Απελευθερώνουν τον άνθρωπο από τον ίδιο του τον εαυτό, γι’ αυτό και ο Διόνυσος χαρακτηρίζεται «Ελευθέριος» και «Λύσιος». Μέσω της έκστασης θεραπεύει την ψυχή. Για τις γυναίκες, που κατά την αρχαιότητα ήταν περιορισμένες στα του οίκου τους, χωρίς ουσιαστική συμμετοχή στη δημόσια ζωή, η διονυσιακή λατρεία με τον εκστατικό της χαρακτήρα αποτελούσε ευκαιρία ελεύθερης, ξέφρενης έκφρασης.
ΤΑ ΜΥΣΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΑΝΔΑΝΙΑΣ
Στη Μεσσηνία διασώζονται μαρτυρίες για την τέλεση μυστηριακής λατρείας, γνωστής ως «Μυστήρια της Ανδανίας». Αναβίωσαν μετά την απελευθέρωση της Μεσσηνίας από τους Σπαρτιάτες (-369). Συνδέονται με τη λατρεία της Δήμητρας, του Κάρνειου Απόλλωνα και άλλων θεοτήτων. Σε αυτά αναφέρεται ο περιηγητής Παυσανίας (+2ος αι.) αλλά και σχετική επιγραφή (-1ος αι.). Εκμαγείο της επιγραφής εκτίθεται στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μεσσηνίας. Σε αυτήν καταγράφονται με λεπτομέρεια οι διατάξεις σχετικά με την τέλεση των Μυστηρίων.
Κάθε τέσσερα χρόνια, η τελετουργική πομπή ξεκινά από την αρχαία Μεσσήνη και καταλήγει στο Καρνάσιον άλσος, στην περιοχή της Ανδανίας. Διασχίζει το ποτάμι του Βαλύρα μέσω της αρχαίας γέφυρας της Μαυροζούμαινας. Ο αρχιερέας οδηγεί την πομπή. Θρησκευτικοί αξιωματούχοι και επιφανείς πολίτες της Μεσσήνης (που ορίζονται κάθε φορά με κλήρο) ακολουθούν. Στο τέλος της πομπής έρχονται τα ζώα που θα θυσιαστούν. Αυλητές και κιθαριστές συνοδεύουν την πομπή και τις θυσίες. Μουσικά και θεατρικά δρώμενα εκτελούνται στη γιορτή που ακολουθεί. Το περιεχόμενο των Mυστηρίων ήταν και παραμένει άγνωστο. Ο Παυσανίας τα θεωρεί ως «τα σεβαστότερα μετά τα ελευσίνια»
ENOTHTA Γ Σαν πας στην Καλαμάτα...
O ΧΟΡΟΣ ΣΤΟΥΣ ΑΙΝΟΥΣ
Ο χορός των νεαρών γυναικών στις βυζαντινές και μεταβυζαντινές παραστάσεις των Αίνων, ψαλμών όπου εγκωμιάζεται η Δημιουργία του κόσμου από τον Θεό, είναι πάντα κυκλικός. Οι γυναίκες πιάνονται από τους καρπούς ή τους αγκώνες, η ενδυμασία τους είναι προσεγμένη και οι κορυφαίες σείουν μαντήλι θυμίζοντας τον «συρτό», χορό γνωστό στον βαλκανικό χώρο από την Αρχαιότητα. Παρά την αρνητική θέση της Εκκλησίας προς απεικόνιση τέτοιων θεαμάτων στους ναούς, ο χορός απεικονίστηκε στους Αίνους με συμβολικό περιεχόμενο, ως πνευματική εκδήλωση της χαράς των πιστών. Παράλληλα, αποτέλεσε μια σπάνια αφορμή έκφρασης μιας καθημερινής, οικείας σκηνής και μαρτυρίας του λαογραφικού πολιτισμού των Βυζαντινών και των απογόνων τους.
«ΣΑΝ ΠΑΣ ΣΤΗΝ ΚΑΛΑΜΑΤΑ…»
H Καλαμάτα έχει διασυνδέσει το όνομά της με τον παραδοσιακό, συρτό χορό, τον καλαματιανό.
Έναν κύκλιο χορό, πανελλήνιας εμβέλειας με αρχαίες καταβολές. Η ελληνική αρχαιότητα και η παράδοση άλλωστε αποτέλεσαν πηγές έμπνευσης για το σύγχρονο χορό στην Ελλάδα.
Το αρχαίο τρίπτυχο χορός- μουσική- λόγος βρήκε νέους εκφραστές. Η χορεύτρια και χορογράφος Ζουζού Νικολούδη (1917-2004), με την ομάδα της «Χορικά», είναι μια από αυτούς που του έδωσαν νέα πνοή και διάσταση.
Στη μεσσηνιακή πρωτεύουσα, την Καλαμάτα, το 1995 τα «Χορικά» αναβιώνουν. Το Διεθνές Φεστιβάλ Χορού Καλαμάτας ανοίγει την αυλαία του. Η Καλαμάτα καθιερώνεται ως «Πόλη Χορού». Εδώ και είκοσι χρόνια γίνεται ενεργή «σκηνή» έκφρασης της σύγχρονης χορευτικής δημιουργίας. Η κίνηση, ο ρυθμός, η μουσική, οι χορευτικοί βηματισμοί, η χορευτική παιδεία γίνονται μέρος του τοπίου της πόλης. Τα μηνύματα της εποχής μας μεταγλωττίζονται σε χορευτικά ιδιώματα. Έργα σύγχρονων δημιουργών μετασχηματίζονται σε εικαστική πράξη και τροφοδοτούν το παρόν και το μέλλον μας.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ασημακοπούλου- Ατζακά, Π. 2004. «Ο χορός στην ύστερη αρχαιότητα. Μαρτυρίες κειμένων και παραστάσεων». Αρχαιολογία και Τέχνες 91:8-19.
Βουτσά, Μ. 2004. «Ο γυναικείος χορός μέσα από βυζαντινές και μεταβυζαντινές εικονογραφικές πηγές. Μια πρώτη προσέγγιση». Αρχαιολογία και Τέχνες 91:43-49.
Γαλανάκης, Κ. 2008. «Προβλήματα ερμηνείας ανθρωπόμορφων ειδωλίων από την Εγγύς Ανατολή και την Μυκηναϊκή Ελλάδα». Αρχαιολογία και Τέχνες 107: 63-70.
Δούκα, Στ., Καϊμακάμης, Β. 2004. «Η παρουσία της όρχησης μέσα από την τέχνη του μιμητισμού στον αρχαίο ελληνικό κόσμο». Αρχαιολογία και Τέχνες 90:53-58.
Θέμελης, Π. 2010. Αρχαία Μεσσήνη: Μνημεία, χώρος, άνθρωποι . Αθήνα, Μίλητος.
Θέμελης, Π. 2010. Τα θέατρα της Μεσσήνης. Αθήνα, ΔΙΑΖΩΜΑ.
Θέμελης, Π. 2007. «Τα Κάρνεια και η Ανδανία», στο
Σημαντώνη - Μπουρνιά Ε., Λαιμού Α., Μενδώνη Λ. και Κούρου Ν. (εκδ.), Αμύμονα Έργα, Τιμητικός Τόμος για τον καθηγητή Βασίλη Κ. Λαμπρινουδάκη, Αθήνα: 509-528.
French, E. B. 1971. “The development of Mycenaean terracotta figurines”, BSA 66: 10-177.
Gawlinski, L.2012. The Sacred Law of Andania: A New Text with Commentary. Berlin, DeGruyter.
Κεφαλλίδου, Ε. 2004. «Η εικονογραφία των εκστατικών χορών στην αρχαϊκή και κλασική εποχή». Αρχαιολογία και Τέχνες 90:34-41
Κουκουλές, Φ.1938. «Ο χορός παρά Βυζαντινοίς». Επετηρίς Εταιρείας Βυζαντινών Σπουδών 14: 217-244.
Κουκουλές, Φ.1952.«Ο χορός». Βυζαντινών βίος και πολιτισμός, τ.Ε1. Αθήνα, Παπαζήσης:206-244.
Lang M. L. 1969. The Palace of Nestor in Western Messenia, ΙΙ: The Frescoes. Cincinnati.
Μανδαλάκη, Στ. 2004. «Ο Χορός στην Μινωική Κρήτη». Αρχαιολογία και Τέχνες 90:15-20.
Moore, A. D. &Taylour, W. D. 1999. “Well Built Mycenae. The Helleno-British Excavations within the Citadel at Mycenae, 1959-1969”, Fasc.10: The Temple Complex. Oxbowbooks, Oxford.
Μουτζάλη, Α. 2004. «Ο χορός ως κοινωνική πράξη στην καθημερινή ζωή των Βυζαντινών», Αρχαιολογία και Τέχνες 91: 20 - 28.
Naerebout, F. G. 2004. «Ο χορός στην Αρχαία Ελλάδα: Μια απόπειρα κατανόησης». Αρχαιολογία και Τέχνες 90: 15-20. 8-14
Naerebout, F. G. 1997. Attractive Performances. Ancient Greek Dances: Three Preliminary Studies, J.C. Geben, Amsterdam.
Παπαδοπούλου, Ζ. 2003. «Μουσική και ψυχοσωματική αγωγή στην Αρχαία Ελλάδα». Στο Θ. Δρίτσας (επιμ.) Μουσικοκινητικά δρώμενα ως μέσον θεραπευτικής αγωγής. Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών. σ.75-87.
Παπαχατζής, Ν. 1979. Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις ΙΙI, Μεσσηνιακά-Ηλιακά. Εκδοτική Αθηνών.
Pettersson, M. 1992. CultsofApollo at Sparta: the Hyakinthia the Gymnopaidiai and the Karneia. Stockholm: SvenskaInstitutetiAthen.
Σαβράμη, K. 2004. ΖουζούΝικολούδη: Χορικά, Αθήνα: DIAN.
Themelis, P. 2004. “Cults on Mount Ithome” Kernos. Revue internationale et pluridisciplinaire de religion grecque antique 17.
Τσεκούρα, Κ. 2004. «Ο χορός στην Αρχαιότητα». Αρχαιολογία και Τέχνες 90:6-7.
Τσεκούρα, Κ. 2004. «Ο χορός στο Βυζάντιο». Αρχαιολογία και Τέχνες 91:6-7.
Younger J. G. 1998. Music in the Aegean Bronze Age (Studies in Mediterranean Archaeology and Literature. Pocket-book 144). Jonsered: Paul ÅströmsFörlag 1998.
Ψαρουδάκης, Στ. 2004. «Η λύρα στον ελλαδικό χώρο στις εποχές του χαλκού και του σιδήρου». Αρχαιολογία και Τέχνες 90:59-67.
Dons des Muses. Musique et danse dans la Grèce ancienne- Μουσών Δώρα. Μουσικοί Και χορευτικοί απόηχοι από την αρχαία Ελλάδα (κατάλογος Έκθεσης, Musées royaux d’ Art et d’ Histoire-Musée du Cinquantenaire, Bruxelles 2003). Αθήνα: Υπουργείο Πολιτισμού, Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων.
ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΕΚΘΕΣΗΣ
Επιστημονική Επιμέλεια- Συντονισμός Άννα- Βασιλική Καραπαναγιώτου, Τέως Αν. Προϊσταμένη ΛΗ΄ Ε.Π.Κ.Α., Προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Αρκαδίας, Δρ Αρχαιολόγος Μουσειολογική μελέτη, Αρχαιολογική έρευνα- Επιμέλεια έκθεσης- Κείμενα Μαίρη Τσουλάκου, Αρχαιολόγος Πένυ Τσακανίκου, Αρχαιολόγος Εποπτεία αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και κατασκευών Δήμητρα Πίκουλα, Προϊσταμένη Τμήματος Αρχαιολογικών έργων, Πολιτικός Μηχανικός Μουσειογραφική Μελέτη- Αρχιτεκτονικός σχεδιασμός Χρυσαυγή Ιορδανίδου, Αρχιτέκτων Μηχανικός Σχεδιασμός προθηκών Δήμητρα Πίκουλα Χρυσαυγή Ιορδανίδου Διορθώσεις κειμένων Μαριφίλη Βαλάκα, Αρχαιολόγος Αρχαιολογικό σχέδιο Ουρανία Ανδριανοπούλου Συντήρηση αρχαίων Αντιγόνη Λεάκου Στρατηγούλα Ράθωση Ευγενία Σπάλα Ειρήνη Τεμπελοπούλου Παναγιώτης Γιαννακόπουλος Τεχνική Υποστήριξη- Κατασκευές Φώτης Γεωργακάς Σπύρος Κουλαφέτης Χρήστος Λαϊνας Κλεάνθης Μητσιώνης Διοικητική Υποστήριξη Νίκος Αντωνόπουλος Αγγελική Ιντζέμπελη Βασίλης Τσικάλογλου Κων/να Φουρτούνη Επικοινωνία- Δημόσιες σχέσεις Δήμητρα Πίκουλα Μαίρη Τσουλάκου Σε συνεργασία με: Εταιρεία Μεσσηνιακών Αρχαιολογικών Σπουδών Διεθνές Κέντρο Χορού Καλαμάτας Ζουζού Νικολούδη, η οικογένειά της University of Cincinnati, Department of Classics Δημοτική Σχολή Χορού Καλαμάτας Λύκειο Ελληνίδων Καλαμάτας Προσωπικό αρχείο Κοραή Δαμάτη Δήμος Καλαμάτας «ΦΑΡΙΣ» ΕΡΤ CINETIC ΕΞΩΤΕΡΙΚΟΙ ΣΥΝΕΡΓΑΤΕΣ Γραφιστική επιμέλεια εποπτικού υλικού www.polyptychon.gr
ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ ΚΑΤΑΛΟΓΟΥ
Επιστημονική Επιμέλεια Καταλόγου Ευαγγελία Μηλίτση Κεχαγιά, Προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιτήτων, Δρ Αρχαιολόγος Επιμέλεια έκδοσης-κειμένων Μαίρη Τσουλάκου, Αρχαιολόγος Κείμενα Πένυ Τσακανίκου, Αρχαιολόγος Μαίρη Τσουλάκου Αρχαιολόγος Σοφία Γερμανίδου, Αρχαιολόγος Φωτογραφικό Υλικό Φωτογράφοι: Νίκος Ηλιόπουλος, Γιάννης Πορφυρόπουλος Μαριφίλη Βαλάκα Φωτογραφικό αρχείο University of Cincinnati, Department of Classics Προσωπικό αρχείο Κοραή Δαμάτη Αρχείο Διεθνούς Κέντρου Χορού Καλαμάτας Αρχείο Λυκείου των Ελληνίδων Καλαμάτας Αρχείο Εφορείας Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας
