Έπειτα ἀπὸ πρόσκληση τοῦ καθηγητοῦ κ Γ. Κορρὲ ἐπισκέφθηκα τὸν Ἰούλιο τοῦ 1980 τὴν περιοχὴ Βοϊδοκοιλιᾶς Πύλου με σκοπὸ νὰ ἐξετάσω τὰ νεολιθικὰ εὐρήματα τῆς ἀνασκαφῆς. Μὲ τὴν εὐκαιρία αὐτὴ ἀνέλαβα τὴν ἀνασκαφὴ στὸ σπήλαια τοῦ Νέστορος, σκοπὸς τῆς ὁποίας ἦταν ὁ διαχωρισμὸς τῶν προϊστορικῶν φάσεων κατοίκησης τοῦ σπηλαίου, ποὺ εἶχαν παρατηρηθεῖ σὲ παλιὰ πρόχειρη ἀνασκαφικὴ ἕρευνα.1
Θέση- περιγραφὴ
Τὸ σπήλαιο βρίσκεται στὴ βόρεια πλευρὰ τοῦ λόφου Παλαιόκαστρο, ποὺ ἀποτελεῖ τὸ νότιο σκέλος τοῦ ὅρμου τῆς Βοϊδοκοιλιᾶς. Εἶναι εὐρύχωρα μὲ ψηλὴ ὀροφὴ (ὕψ. 30- 35μ.) καὶ ἀποτελεῖται ἀπὸ μία κύρια αἴθουσα καὶ δύο προθαλάμους (εικ.12). Ἀπὸ τὴν ἄποψη φυσικοῦ διακόσμου τὸ σπήλαια παρουσιάζεται νεκρό. Η εὐκολία εἰσόδου σ΄ αὐτὸ εἶχε σὰν ἀποτέλεσμα νὰ μπαίνουν ἄνθρωποι καὶ ζῶα, μὲ ἀποτέλεσμα νὰ ἔχουν δημιουργηθεί ἀναστατώσεις καὶ μετατοπίσεις ἐπιχώσεων.
Μεγάλοι λάκκοι εἶναι σκαμμένοι παντοῦ καὶ εἶναι δύσκολη η ἐπιλογὴ χώρου γιὰ ἀνασκαφή. Ἀπὸ μία πρόχειρη τομὴ φάνηκε ὅτι στὴν ἀνατολικὴ καὶ δυτικὴ πλευρὰ τῆς κύριας αἴθουσας ἔχουν συσσωρευθεί πέτρες, ποὺ μεταφέρθηκαν ἀπὸ ἄλλα σημεῖα. Φαίνεται ὅτι ὑπῆρχαν χάσματα, στὰ ὁποῖα κυλοῦσαν ἀπὸ τὰ ψηλότερα μέρη πέτρες καὶ χώματα. Τὸ ἀρχικὸ δάπεδο τῆς σπηλιᾶς πρέπει νὰ ἦταν ἀνώμαλο. Οἱ ἐπιχώσεις ἔχουν δημιουργηθεῖ ἀπὸ τὴ συνεχὴ κατοίκηση, τὴν ἀποσάθρωση τῶν πετρωμάτων καὶ ἀπὸ χώματα ποὺ μπαίνουν μὲ τὰ νερὰ τῆς βροχῆς ἀπὸ μία ὀπὴ στὴν κορυφή.
H ἀνασκαφὴ
Η κύρια ἀνασκαφικὴ τομὴ ἀνοίχθηκε στὴ ΝΑ πλευρὰ τῆς αἴθουσας καὶ εἶχε διαστάσεις 4.60X 3μ. Στὴ θέση αὐτὴ ὑπῆρχαν, ὅπως διαπιστώθηκε, ἀδιατάρακτα στρώματα κατοίκησης, ποὺ καταλαμβάνουν περιορισμένη ἔκταση, γιατὶ στὰ δυτικὰ ἔχουν καταστραφεῖ ἀπὸ παλαιότερες ἐκσκαφὲς καὶ στὰ βόρεια διακόπτονται ἀπὸ σωροὺς λίθων (εικ.13). Σὲ μικρὸ βάθος ἀπὸ τὴν ἐπιφάνεια βρέθηκε η ἑστία 1 μὲ πολλὰ ὀστὰ ζώων καὶ κεραμεικὴ μυκηναϊκῶν χρόνων (εικ.14).
Σ᾿ ἕνα μεγάλο μέρος τῆς τομῆς ὑπῆρχε ἡ βάση σταλαγμίτη, ποὺ ὅσο προχωρεῖ η ἀνασκαφὴ σὲ βάθος ἁπλώνεται.
Στὴν ἀνατολικὴ ἄκρη τῆς τομῆς σὲ βάθ. 0.53μ. βρέθηκε μία ἄλλη ἑστία 2 (εικ.13). Τὰ στρώματα ἀποτελοῦνται ἀπὸ λεπτὲς στρώσεις τέφρας καὶ περιέχουν πολλὲς καύσεις. Σκληρὸ δάπεδο (living floor) ἀπὸ ἐρυθρογἢ διατηρεῖται σὲ βἀθ. 0.60μ., ἀλλὰ στὴ ΒΔ γωνία διακόπτεται. Φαίνεται ὅτι ἐδῶ ὑπῆρχε τάφρος, ποὺ γέμισε ἀπὸ ἐπιχώσεις τῆς ἴδιας τῆς σπηλιᾶς. Τὰ δάπεδα 2 καὶ 3 ἀνήκουν σὲ ΜΕ ἢ μεταγενέστερους χρόνους, ἀφοῦ κάτω ἀπὸ τὸ δάπεδο 3 ὑπῆρχαν ὄστρακα ΜΕ μαζὶ μὲ λίγα νεολιθικά.
Στὴν 8η καὶ 9η στρώση παρουσιάζεται καθαρὸ νεολιθικὸ στρῶμα καὶ μία κυκλικὴ διαμόρφωση (εικ.13 ἀρ.3), ποὺ ὀνομάσαμε ἑστία 3. Η ἀκανόνιστη αὐτὴ καμπυλόγραμμη διαμόρφωση ἔχει ἐπένδυση ἀπὸ ἄψητο κόκκινο πηλὸ καὶ δὲν ἀποκλείεται νὰ ἀποτελοῦσε κάποιο μικρὸ φοῦρνο, ποὺ καταστράφηκε. Στὸ ἐπίπεδο τῆς ἑστίας 3 καὶ κάτω ἀπ᾿ αὐτὴν μέσα σὲ ἐπάλληλα στρώματα τέφρας βρέθηκαν ὄστρακα τῆς τελικῆς νεολιθικῆς (ΤΝ). Τὰ στρώματα τέφρας συνεχίζονται μέχρι τὸ φυσικὸ βράχο (βάθ. 1.30). Κάτω ἀπὸ τὸ δάπεδο 4 σποραδικὰ ὑπῆρχαν ὄστρακα τῶν ἀρχῶν τῆς νεώτερης νεολιθικῆς (ΝΝ), καθὼς καὶ ἐργαλεῖα ἀπὸ πυριτόλιθο.
Κεραμεικὴ
Νεώτερη Νεολιθικὴ I
Στὴ φάση αὐτὴ ποὺ τοποθετεῖται στὴν ἀρχὴ τῆς ΝΝ καὶ χρονικὰ (σὲ ἡμερολογιακὰ ἔτη) καλύπτει ὁλόκληρη σχεδὸν τὴν -5η χιλιετηρίδά, ἀνήκουν ἀρκετὰ ὄστρακα, τὰ ὁποῖα ὑπάγονται στὶς ἑξῆς κατηγορίες:
1. Μελανὰ στιλβωτά (Black Burnished Ware).
Τὸ μελανὸ χρῶμα τῆς ἐπιφάνειας καὶ τοῦ πυρήνα τους ὀφείλεται στὴν ἰσχυρὴ ἀναγωγικὴ καύσῃ (V.G. Childe, Neolithic Black Ware in Greece and in the Danube, BSA1940, 26). Εἶναι πολὺ διαδεδομένη κατηγορία κεραμεικῆς καὶ ἁπλώνεται σ᾿ ὅλο τὸν ἑλλαδικὸ χῶρο καὶ στὶς παραδουνάβιες περιοχές.
Σὲ δύο ὄστρακα ὑπάρχει διακόσμηση μὲ λευκὸ ἐξίτηλο χρῶμα (εικ.15: 1,2). Παρόμοια κεραμεικὴ στὴν Ἀλεπότρυπα, Ἀσέα (Ε.J. Holmberg, The Swedish Excavation at Asea in Arcadia (1944) εικ.48) καὶ Φράγκθι (Hesperia 1969, ευκ.8). Τὰ σχήματα ποὺ ἀναγνωρίζονται εἶναι βαθιοί σκύφοι μὲ τεθλασμένο περίγραμμα (εικ.15), καρποδοχεία, μικρὰ ἀνοιχτὰ ἀγγεῖα μὲ χείλη ποὺ κλίνουν πρὸς τὰ ἔξω, ἀγγεῖα μὲ κάθετα τοιχώματα και κλειστὰ μὲ χαμηλὸ λαιμό.
2. Νεολιθικὰ ἀμαυρόχρωμα.
Φέρουν αμαυρὴ διακόσμηση σὲ ἐρυθρόχρωμο ἢ φαιὸ βάθος (εικ.15:13- 15). Τὰ διακοσμητικὰ θέματα εἶναι ἐπάλληλες γωνίες, ὀφιοειδεῖς γραμμὲς καὶ φλογόσχημα.
3. Νεολιθικὰ Urfirnis.
Ἕνα μόνο ὄστρακα βρέθηκε μὲ ἐρυθρὸ στιλπνὸ γάνωμα.
Τελικὴ Νεολιθικὴ
Η νεολιθικὴ αὐτὴ φάση, ποὺ τελευταῖα ἀναγνωρίζεται ὅτι ἔχει μεγάλη χρονικὴ διάρκεια καὶ καλύπτει τὸ μεγαλύτερο μέρος τῆς 4ης χιλιετηρίδας, ὑπάρχει σὲ ἀφθονία στὸ σπήλαιο τοῦ Νέστορος. Τὰ περισσότερα εὑρήματα ἀνήκουν στὸ πρώιμα τμῆμα τῆς Τελικῆς Νεολιθικῆς.
1. Ἄβαφα.
Ἔχουν ἀκάθαρτο πηλό, που στὸν πυρήνα συνήθως εἶναι τεφρός. Ἀρκετὰ ὄστρακα ἔχουν στολιδωτή, πλαστικὴ ἢ ἐγχάρακτη διακόσμηση. Σχοινοειδῆ κοσμήματα γίνονται σὲ ἔξεργες ζώνες κοντὰ στὸ χεῖλος (εικ.16:2) ἢ στὴν κοιλιὰ τοῦ ἀγγείου. Πιὸ συχνὰ εἶναι τὰ πλαστικὰ ἐξογκώματα μὲ μυτερὴ ἢ ἀμβλεῖα ράχη, ποὺ δημιουργοῦν λοξὲς ἢ εὐθεῖες γραμμὲς ἢ καμπυλόγραμμε καὶ σπειροειδεῖς ταινίες. Τὸ εἶδος αὐτὸ τῆς διακόσμησης συνηθίζεται σὲ πολλὲς θέσεις τῆς ΤΝ, ὅπως στὴν Ἀλεπότρυπα, στὴν Κεφάλα Κέας (J. Coleman, Kephala 1977), Ἀγορὰ (Agora XIII, πίν. 10), σπήλαιο τοῦ Κίτσου (BCH 1972, 824, εικ.9) καὶ Θαρούνια Εὐβοίας (ΑΑΑ 1976, 48).
Η διακόσμηση αὐτὴ εἶναι χαρακτηριστικὴ γιὰ τὰ ἄβαφα τῆς ΤΝ τῆς Πελοποννήσου. Τὰ σπειροειδὴ ἀνάγλυφα θέματα (εικ.17:33) εἶναι ἀρκετὰ σπάνια στὴν κοσμητικὴ τῆς περιόδου καὶ ἔχουν βρεθεῖ στὴν Ἀγορά, Αἴγινα, Θεσσαλία (Τσούντας 1908, εικ. 178,179) καὶ Λευκάδα (W. Dfirpfeld, Alt-Ithaka, 1927, Beil. 85α, β).
Τὰ περισσότερα ἄβαφα ὄστρακα ἀνήκουν σὲ ἀνοιχτὰ ἀγγεῖα. Συνηθίζονται οι βαθιὲς καὶ μέτριες φιάλες μὲ τοιχώματα κάθετα, καμπύλα ἢ μὲ περίγραμμα σὲ σχῆμα S (εικ. 16-19). Τὰ κλειστὰ ἀγγεῖα ἔχουν χαμηλὸ ἢ ψηλὸ λαιμὸ καὶ τὰ χείλη τους κλίνουν ἔντονα πρὸς τὰ ἔξω. Οἱ βάσεις τῶν ἀγγείων συνήθως εἶναι ἐπίπεδες. Οἱ λαβὲς τῶν μεγάλων οἰκιακῶν σκευῶν εἶναι ταινιοειδεῖς καὶ πλατιές. Σὲ μία περίπτωση ὑπάρχει στὸ ἐπάνω μέρος τῆς λαβῆς "κουμπί", ποὺ εἶναι χαρακτηριστικὸ στοιχεῖο τῆς ΤΝ καὶ ὑπάρχει στὴν Κεφάλα (J. Coleman, Kephala, 1977, πίν.38), Ἀγορά (Agora XII, πίν.13: 191) καὶ στὸ Τηγάνι Σάμου (ΑΜ 1935-36, πίν.64).
2. Στιλβωτά.
Ο πυρήνας εἶναι ἀρκετὰ καθαρὸς καὶ ἡ ἐπιφάνεια καστανὴ ἢ ἐρυθρόχρωμη. Ἐπίχρισμα δὲν ὑπάρχει καὶ ἡ στιλπνὴ ἐπιφάνεια δημιουργεῖται ἀπὸ τὴν ἐξαιρετικὴ στίλβωσι καὶ τὸ ψήσιμο. Τὰ ὄστρακα ἀνήκουν σὲ ρηχὲς ἢ μέτριες φιάλες, ποὺ ἔχουν τεθλασμένο περίγραμμα ἢ καμπύλα τοιχώματα (εiκ.19: 18-26).
Η ἀνασκαφὴ στὸ σπήλαιο τοῦ Νέστορος δὲν ἀπέδωσε ὄστρακα μὲ στιλβωτὴ διακόσμηση (Pattern burnished), ὅπως αὐτὰ ποὺ βρέθηκαν στὴν ἀπέναντι Βοϊδοκοιλιά. Τὸ γεγονὸς αὐτὸ φαίνεται ὅτι εἶναι τυχαίο.
Κεραμεικὴ τῆς ΠΕ καὶ ΜΕ περιόδου
Στὴν ΠΕ περίοδο ἀνήκουν λίγα ὄστρακα με ακάθαρτο πηλό, ποὺ ἀνήκουν σὲ ρηχὲς φιάλες. Η ἔντονη κλίση τοῦ χείλους εἶναι χαρακτηριστική. Στὴ ΜΕ περίοδο ανήκουν περισσότερα ὄστρακα. Τὰ ἄβαφα ΜΕ διακρίνονται γιὰ τὸ ἱκανοποιητικὸ ψήσιμο καὶ τὸν πηλὸ τους που περιέχει μικρὰ χαλίκια. Ἀρκετὰ ἐγχάρακτα ἀνήκουν στὴν κατηγορία Adriatic Ware. Μεταξὺ τῶν φαιῶν μινυείων ἀναγνωρίζεται τὸ σχῆμα τῆς κύλικας. Ἀρκετὰ ἀμαυρόχρωμα φέρουν γεωμετρικὰ κοσμήματα σὲ ζώνες.
Διάφορα ἄλλα εὐρήματα
Ἀρκετὰ εἶναι τὰ κομμάτια ἀπὸ μυλόλιθους καὶ τριπτῆρες. Τὸ κυριότερο ὑλικὸ εἶναι ὁ ψαμμίτης. Ένας ὀστέϊνος ὀπέας βρέθηκε σὲ σχισμὴ τοῦ βράχου σὲ ψηλότερα στρώματα τῆς τομῆς. Σὲ κομμάτι ἄβαφου νεολιθικοῦ ἀγγείου διασώθηκε το ἀποτύπωμα σπόρου, πιθανῶς κριθαριοῦ.
Ὀψιανοὶ δὲν βρέθηκαν στὴν ἀνασκαφικὴ τομή, ἀλλὰ ούτε στὴν ἐπιφάνεια τοῦ σπηλαίου. Πέντε ἐργαλεῖα ἀπὸ πυριτόλιθο καὶ ἀπὸ ἕνα γκριζωπὸ λίθο (ἀμυγδαλόπετρα) βρέθηκαν σὲ νεολιθικὸ στρῶμα κάτω ἀπὸ τὴν ἑστία 3 (εικ.20).
Συμπεράσματα
Η ἀνασκαφικὴ τομὴ ἔδειξε ὅτι η ἀνθρώπινη παρουσία στὸ σπήλαιο τοῦ Νέστορος ἦταν συνεχής. Η μεγάλη χωρητικότητά του καὶ το γεγονὸς ὅτι φωτίζεται ἀπὸ τὴν εἴσοδο εὐνοοῦσε τὴ χρήση του σὰν κατοικίας, μόνιμης ἢ προσωρινῆς. Στὴν ἐπιφάνεια ὑπάρχουν νεολιθικὰ ὄστρακα ἀνάμικτα μὲ μυκηναϊκὰ και νεώτερα. Ἀδιατάρακτα στρώματα βρίσκονται σὲ λίγα σημεῖα τοῦ σπηλαίου καὶ σὲ ἀρκετὸ βάθος, ἀφοῦ οἱ μεταγενέστερες ἐπεμβάσεις ἔχουν ἀλλάξει τὴ μορφή του.
Τὰ δύο ψηλότερα δάπεδα 1 καὶ 2 πιθανῶς ἀνήκουν στοὺς μεσοελλαδικοὺς ἢ μυκηναϊκοὺς χρόνους. Τὸ δάπεδο 3 ἀπὸ σκληρὴ πατημένη ἐρυθρογῆ ἀνήκει στὴ ΜΕ περίοδο, κατὰ τὴν ὁποία παρατηρεῖται ἐντατικὴ χρήση τῆς σπηλιᾶς.
Η ἑστία 3 καὶ τὸ δάπεδο 4 ἀνήκουν στὴν Τελικὴ Νεολιθική. Τὰ λίγα ὄστρακα τῆς ΝΝΙ (ἀρχὴ Νεώτερης Νεολιθικῆς), ποὺ βρέθηκαν κάτω ἀπὸ τὸ δάπεδο 4, δὲν παρουσιάζονται σὲ ἰδιαίτερα στρῶμα. Ἀμιγὴ στρώματα τῆς περιόδου αὐτῆς, ἴσως βρίσκονται βαθύτερα στὰ βόρεια και δυτικὰ τῆς τομῆς.
Η σημασία τῆς ἀνασκαφικῆς αὐτῆς ἔρευνας ἦταν ὅτι γιὰ πρώτη φορὰ ἀποκαλύφθηκαν στὴ Μεσσηνία στρώματα νεολιθικά, ποὺ ἀποδεικνύονται σύγχρονα μὲ τὴν πρωιμότερη κεραμεικὴ τῆς Βοϊδοκοιλιᾶς. Τὸ οἰκιστικὸ κέντρο τῆς νεολιθικῆς περιόδου πρέπει νὰ ἀναζητηθεῖ στὴ γύρω περιοχή, ἀφοῦ ἡ Βοϊδοκοιλιὰ ἔχει δώσει μόνο σποραδικὰ νεολιθικὰ ευρήματα. Ἰδιαίτερη σημασία ἔχει τὸ γεγονὸς ὅτι η φάση τῆς Τελικῆς Νεολιθικῆς, ποὺ μέχρι σήμερα πιστευόταν ὅτι καταλαμβάνει τὸ χῶρο τοῦ Αἰγαίου καὶ τὴν ἀνατολικὴ ἠπειρωτικὴ Ἑλλάδα, ἐξαπλώνεται καὶ στὴ Δυτικὴ Ἑλλάδα.
Ἐκτὸς ἀπὸ τὴ Βοϊδοκοιλιὰ καὶ τὸ σπήλαια τοῦ Νέστορος ἐπιφάνειακὰ εὑρήματα τῆς ἴδιας περιόδου ὑπάρχουν στὴν Μπαρουτοσπηλιά, Κουφιερὸ (Β.Η. Simpson- W.A. McDonald, Prehistoric Habitation in SW Peloponnese, AJA73, 1969, 158, πίν.44α, 2-68. 46, 2, 4) καὶ στὴ θέση Κόκκορα Τρούπα (W. Phelps, The Neolithic Pottery Sequence in Southern Greece (1976) εἰκ.65). Ἀξίζει νὰ σημειωθεῖ ὅτι τὰ εὑρήματα τοῦ σπηλαίου καὶ τῆς Βοϊδοκοιλιᾶς ἀνήκουν στὸ πρώιμο τμῆμα τῆς Τελικῆς Νεολιθικῆς, ποὺ σύμφωνα μὲ τὰ τελευταῖα ἀνασκαφικὰ δεδομένα χρονολογεῖται στὶς ἀρχὲς τῆς -4ης χιλιετίας.
Τελικὴ Νεολιθικὴ
Η νεολιθικὴ αὐτὴ φάση, ποὺ τελευταῖα ἀναγνωρίζεται ὅτι ἔχει μεγάλη χρονικὴ διάρκεια καὶ καλύπτει τὸ μεγαλύτερο μέρος τῆς 4ης χιλιετηρίδας, ὑπάρχει σὲ ἀφθονία στὸ σπήλαιο τοῦ Νέστορος. Τὰ περισσότερα εὑρήματα ἀνήκουν στὸ πρώιμα τμῆμα τῆς Τελικῆς Νεολιθικῆς.
1. Ἄβαφα.
Ἔχουν ἀκάθαρτο πηλό, που στὸν πυρήνα συνήθως εἶναι τεφρός. Ἀρκετὰ ὄστρακα ἔχουν στολιδωτή, πλαστικὴ ἢ ἐγχάρακτη διακόσμηση. Σχοινοειδῆ κοσμήματα γίνονται σὲ ἔξεργες ζώνες κοντὰ στὸ χεῖλος (εικ.16:2) ἢ στὴν κοιλιὰ τοῦ ἀγγείου. Πιὸ συχνὰ εἶναι τὰ πλαστικὰ ἐξογκώματα μὲ μυτερὴ ἢ ἀμβλεῖα ράχη, ποὺ δημιουργοῦν λοξὲς ἢ εὐθεῖες γραμμὲς ἢ καμπυλόγραμμε καὶ σπειροειδεῖς ταινίες. Τὸ εἶδος αὐτὸ τῆς διακόσμησης συνηθίζεται σὲ πολλὲς θέσεις τῆς ΤΝ, ὅπως στὴν Ἀλεπότρυπα, στὴν Κεφάλα Κέας (J. Coleman, Kephala 1977), Ἀγορὰ (Agora XIII, πίν. 10), σπήλαιο τοῦ Κίτσου (BCH 1972, 824, εικ.9) καὶ Θαρούνια Εὐβοίας (ΑΑΑ 1976, 48).
Η διακόσμηση αὐτὴ εἶναι χαρακτηριστικὴ γιὰ τὰ ἄβαφα τῆς ΤΝ τῆς Πελοποννήσου. Τὰ σπειροειδὴ ἀνάγλυφα θέματα (εικ.17:33) εἶναι ἀρκετὰ σπάνια στὴν κοσμητικὴ τῆς περιόδου καὶ ἔχουν βρεθεῖ στὴν Ἀγορά, Αἴγινα, Θεσσαλία (Τσούντας 1908, εικ. 178,179) καὶ Λευκάδα (W. Dfirpfeld, Alt-Ithaka, 1927, Beil. 85α, β).
Τὰ περισσότερα ἄβαφα ὄστρακα ἀνήκουν σὲ ἀνοιχτὰ ἀγγεῖα. Συνηθίζονται οι βαθιὲς καὶ μέτριες φιάλες μὲ τοιχώματα κάθετα, καμπύλα ἢ μὲ περίγραμμα σὲ σχῆμα S (εικ. 16-19). Τὰ κλειστὰ ἀγγεῖα ἔχουν χαμηλὸ ἢ ψηλὸ λαιμὸ καὶ τὰ χείλη τους κλίνουν ἔντονα πρὸς τὰ ἔξω. Οἱ βάσεις τῶν ἀγγείων συνήθως εἶναι ἐπίπεδες. Οἱ λαβὲς τῶν μεγάλων οἰκιακῶν σκευῶν εἶναι ταινιοειδεῖς καὶ πλατιές. Σὲ μία περίπτωση ὑπάρχει στὸ ἐπάνω μέρος τῆς λαβῆς "κουμπί", ποὺ εἶναι χαρακτηριστικὸ στοιχεῖο τῆς ΤΝ καὶ ὑπάρχει στὴν Κεφάλα (J. Coleman, Kephala, 1977, πίν.38), Ἀγορά (Agora XII, πίν.13: 191) καὶ στὸ Τηγάνι Σάμου (ΑΜ 1935-36, πίν.64).
2. Στιλβωτά.
Ο πυρήνας εἶναι ἀρκετὰ καθαρὸς καὶ ἡ ἐπιφάνεια καστανὴ ἢ ἐρυθρόχρωμη. Ἐπίχρισμα δὲν ὑπάρχει καὶ ἡ στιλπνὴ ἐπιφάνεια δημιουργεῖται ἀπὸ τὴν ἐξαιρετικὴ στίλβωσι καὶ τὸ ψήσιμο. Τὰ ὄστρακα ἀνήκουν σὲ ρηχὲς ἢ μέτριες φιάλες, ποὺ ἔχουν τεθλασμένο περίγραμμα ἢ καμπύλα τοιχώματα (εiκ.19: 18-26).
Η ἀνασκαφὴ στὸ σπήλαιο τοῦ Νέστορος δὲν ἀπέδωσε ὄστρακα μὲ στιλβωτὴ διακόσμηση (Pattern burnished), ὅπως αὐτὰ ποὺ βρέθηκαν στὴν ἀπέναντι Βοϊδοκοιλιά. Τὸ γεγονὸς αὐτὸ φαίνεται ὅτι εἶναι τυχαίο.
Κεραμεικὴ τῆς ΠΕ καὶ ΜΕ περιόδου
Στὴν ΠΕ περίοδο ἀνήκουν λίγα ὄστρακα με ακάθαρτο πηλό, ποὺ ἀνήκουν σὲ ρηχὲς φιάλες. Η ἔντονη κλίση τοῦ χείλους εἶναι χαρακτηριστική. Στὴ ΜΕ περίοδο ανήκουν περισσότερα ὄστρακα. Τὰ ἄβαφα ΜΕ διακρίνονται γιὰ τὸ ἱκανοποιητικὸ ψήσιμο καὶ τὸν πηλὸ τους που περιέχει μικρὰ χαλίκια. Ἀρκετὰ ἐγχάρακτα ἀνήκουν στὴν κατηγορία Adriatic Ware. Μεταξὺ τῶν φαιῶν μινυείων ἀναγνωρίζεται τὸ σχῆμα τῆς κύλικας. Ἀρκετὰ ἀμαυρόχρωμα φέρουν γεωμετρικὰ κοσμήματα σὲ ζώνες.
Διάφορα ἄλλα εὐρήματα
Ἀρκετὰ εἶναι τὰ κομμάτια ἀπὸ μυλόλιθους καὶ τριπτῆρες. Τὸ κυριότερο ὑλικὸ εἶναι ὁ ψαμμίτης. Ένας ὀστέϊνος ὀπέας βρέθηκε σὲ σχισμὴ τοῦ βράχου σὲ ψηλότερα στρώματα τῆς τομῆς. Σὲ κομμάτι ἄβαφου νεολιθικοῦ ἀγγείου διασώθηκε το ἀποτύπωμα σπόρου, πιθανῶς κριθαριοῦ.
Ὀψιανοὶ δὲν βρέθηκαν στὴν ἀνασκαφικὴ τομή, ἀλλὰ ούτε στὴν ἐπιφάνεια τοῦ σπηλαίου. Πέντε ἐργαλεῖα ἀπὸ πυριτόλιθο καὶ ἀπὸ ἕνα γκριζωπὸ λίθο (ἀμυγδαλόπετρα) βρέθηκαν σὲ νεολιθικὸ στρῶμα κάτω ἀπὸ τὴν ἑστία 3 (εικ.20).
Συμπεράσματα
Η ἀνασκαφικὴ τομὴ ἔδειξε ὅτι η ἀνθρώπινη παρουσία στὸ σπήλαιο τοῦ Νέστορος ἦταν συνεχής. Η μεγάλη χωρητικότητά του καὶ το γεγονὸς ὅτι φωτίζεται ἀπὸ τὴν εἴσοδο εὐνοοῦσε τὴ χρήση του σὰν κατοικίας, μόνιμης ἢ προσωρινῆς. Στὴν ἐπιφάνεια ὑπάρχουν νεολιθικὰ ὄστρακα ἀνάμικτα μὲ μυκηναϊκὰ και νεώτερα. Ἀδιατάρακτα στρώματα βρίσκονται σὲ λίγα σημεῖα τοῦ σπηλαίου καὶ σὲ ἀρκετὸ βάθος, ἀφοῦ οἱ μεταγενέστερες ἐπεμβάσεις ἔχουν ἀλλάξει τὴ μορφή του.
Τὰ δύο ψηλότερα δάπεδα 1 καὶ 2 πιθανῶς ἀνήκουν στοὺς μεσοελλαδικοὺς ἢ μυκηναϊκοὺς χρόνους. Τὸ δάπεδο 3 ἀπὸ σκληρὴ πατημένη ἐρυθρογῆ ἀνήκει στὴ ΜΕ περίοδο, κατὰ τὴν ὁποία παρατηρεῖται ἐντατικὴ χρήση τῆς σπηλιᾶς.
Η ἑστία 3 καὶ τὸ δάπεδο 4 ἀνήκουν στὴν Τελικὴ Νεολιθική. Τὰ λίγα ὄστρακα τῆς ΝΝΙ (ἀρχὴ Νεώτερης Νεολιθικῆς), ποὺ βρέθηκαν κάτω ἀπὸ τὸ δάπεδο 4, δὲν παρουσιάζονται σὲ ἰδιαίτερα στρῶμα. Ἀμιγὴ στρώματα τῆς περιόδου αὐτῆς, ἴσως βρίσκονται βαθύτερα στὰ βόρεια και δυτικὰ τῆς τομῆς.
Η σημασία τῆς ἀνασκαφικῆς αὐτῆς ἔρευνας ἦταν ὅτι γιὰ πρώτη φορὰ ἀποκαλύφθηκαν στὴ Μεσσηνία στρώματα νεολιθικά, ποὺ ἀποδεικνύονται σύγχρονα μὲ τὴν πρωιμότερη κεραμεικὴ τῆς Βοϊδοκοιλιᾶς. Τὸ οἰκιστικὸ κέντρο τῆς νεολιθικῆς περιόδου πρέπει νὰ ἀναζητηθεῖ στὴ γύρω περιοχή, ἀφοῦ ἡ Βοϊδοκοιλιὰ ἔχει δώσει μόνο σποραδικὰ νεολιθικὰ ευρήματα. Ἰδιαίτερη σημασία ἔχει τὸ γεγονὸς ὅτι η φάση τῆς Τελικῆς Νεολιθικῆς, ποὺ μέχρι σήμερα πιστευόταν ὅτι καταλαμβάνει τὸ χῶρο τοῦ Αἰγαίου καὶ τὴν ἀνατολικὴ ἠπειρωτικὴ Ἑλλάδα, ἐξαπλώνεται καὶ στὴ Δυτικὴ Ἑλλάδα.
Ἐκτὸς ἀπὸ τὴ Βοϊδοκοιλιὰ καὶ τὸ σπήλαια τοῦ Νέστορος ἐπιφάνειακὰ εὑρήματα τῆς ἴδιας περιόδου ὑπάρχουν στὴν Μπαρουτοσπηλιά, Κουφιερὸ (Β.Η. Simpson- W.A. McDonald, Prehistoric Habitation in SW Peloponnese, AJA73, 1969, 158, πίν.44α, 2-68. 46, 2, 4) καὶ στὴ θέση Κόκκορα Τρούπα (W. Phelps, The Neolithic Pottery Sequence in Southern Greece (1976) εἰκ.65). Ἀξίζει νὰ σημειωθεῖ ὅτι τὰ εὑρήματα τοῦ σπηλαίου καὶ τῆς Βοϊδοκοιλιᾶς ἀνήκουν στὸ πρώιμο τμῆμα τῆς Τελικῆς Νεολιθικῆς, ποὺ σύμφωνα μὲ τὰ τελευταῖα ἀνασκαφικὰ δεδομένα χρονολογεῖται στὶς ἀρχὲς τῆς -4ης χιλιετίας.
Αδαμάντιος Σαμψών
Αἱ ὁμοιότητες τῆς κεραμεικῆς καὶ ἡ μικρὰ ἀπόστασις τοῦ σπηλαίου ἀπὸ τοῦ θολ. τάφου τοῦ Θρασυμήδους (εἰς εὐθεῖαν γραμμὴν εἶναι 400μ.) ὑποδηλοῦν ὅτι πρόκειται περὶ τῆς αὐτῆς οἰκιστικῆς μονάδος ἤδη ἀπὸ τῶν νεολιθικῶν χρόνων καὶ ὅτι τὸ σπήλαιον ἐχρησιμοποιεῖτο, κατὰ τὸ πλεῖστον, τοὺς χειμερινοὺς μῆνας διὰ λόγους προστασίας2.
Ἐλπίζεται, όμως, ὅτι καὶ τὰ ἐνδιαφέροντα εὑρήματα τῶν ἀνασκαφῶν τοῦ ἔτους 1953 θὰ ἐκδοθοῦν συντόμως μερίμνῃ τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Cincinnati, διὰ νὰ εἶναι δυνατοὶ οἱ παραλληλισμοὶ μεταξὺ τῶν δύο γειτονικῶν θέσεων.
Ἐκ τοῦ σπηλαίου τοῦ Νέστορος προέρχεται καὶ ἀκέφαλον εἰδώλιον ὑστέρων μυκηναϊκῶν χρόνων, ὅπερ παρεδόθη ὑπὸ Μ. Γιαννικᾶ τῷ 1912 εἰς τὸ Ἐθνικὸν Ἀρχαιολογικὸν Μουσεῖον Ἀθηνῶν (ἀριθ. 5896). Προφανῶς, ἦτο τοῦ τύπου Ψ, διότι αἱ ἐλλείπουσαι χεῖρες ἧσαν ἀνυψωμέναι. Τὸ σῶμα εἶναι σωληνοειδὲς καὶ κοῖλον. Τὸ ὕψος του ἀνέρχεται εἰς 15 ἐκ. καὶ ἡ διάμετρος τῆς μερικῶς σῳζομένης περιφερειακῆς βάσεώς του εἰς 5.5 ἑκ. Τὸ ὕψος τοῦ ἐσωτερικοῦ κοίλου εἶναι 9.85 ἑκ. Η ἐπιφάνεια τοῦ εἰδωλίου φέρει ἐπίχρισμα καὶ διακόσμησιν μὲ καστανὴν βαφὴν (κάθετοι γραμμαὶ καὶ ὡρισμέναι ὁριζόντιαι).
Διά βαφῆς καλύπτονται ἀμφότερα τὰ στήθη, τὰ ὁποῖα περιβάλλονται διὰ διακεκριμένης ταινίας.
Γεώργιος Στυλ. Κορρές
Πρακτικά 1980
1. AJA 1954, 32. 1961, 243. 1964, 32. JHS 1954, 158.
2. Πρβ. Γ.Σ. ΚΟΡΡΕ, λ.Νέστορος ἢ Νηλέως ἄντρο, Μεγάλη Σοβιετικὴ Ἐγκυκλοπ. 24, 1981, 116.
Αἱ ὁμοιότητες τῆς κεραμεικῆς καὶ ἡ μικρὰ ἀπόστασις τοῦ σπηλαίου ἀπὸ τοῦ θολ. τάφου τοῦ Θρασυμήδους (εἰς εὐθεῖαν γραμμὴν εἶναι 400μ.) ὑποδηλοῦν ὅτι πρόκειται περὶ τῆς αὐτῆς οἰκιστικῆς μονάδος ἤδη ἀπὸ τῶν νεολιθικῶν χρόνων καὶ ὅτι τὸ σπήλαιον ἐχρησιμοποιεῖτο, κατὰ τὸ πλεῖστον, τοὺς χειμερινοὺς μῆνας διὰ λόγους προστασίας2.
Ἐλπίζεται, όμως, ὅτι καὶ τὰ ἐνδιαφέροντα εὑρήματα τῶν ἀνασκαφῶν τοῦ ἔτους 1953 θὰ ἐκδοθοῦν συντόμως μερίμνῃ τοῦ Πανεπιστημίου τοῦ Cincinnati, διὰ νὰ εἶναι δυνατοὶ οἱ παραλληλισμοὶ μεταξὺ τῶν δύο γειτονικῶν θέσεων.
Ἐκ τοῦ σπηλαίου τοῦ Νέστορος προέρχεται καὶ ἀκέφαλον εἰδώλιον ὑστέρων μυκηναϊκῶν χρόνων, ὅπερ παρεδόθη ὑπὸ Μ. Γιαννικᾶ τῷ 1912 εἰς τὸ Ἐθνικὸν Ἀρχαιολογικὸν Μουσεῖον Ἀθηνῶν (ἀριθ. 5896). Προφανῶς, ἦτο τοῦ τύπου Ψ, διότι αἱ ἐλλείπουσαι χεῖρες ἧσαν ἀνυψωμέναι. Τὸ σῶμα εἶναι σωληνοειδὲς καὶ κοῖλον. Τὸ ὕψος του ἀνέρχεται εἰς 15 ἐκ. καὶ ἡ διάμετρος τῆς μερικῶς σῳζομένης περιφερειακῆς βάσεώς του εἰς 5.5 ἑκ. Τὸ ὕψος τοῦ ἐσωτερικοῦ κοίλου εἶναι 9.85 ἑκ. Η ἐπιφάνεια τοῦ εἰδωλίου φέρει ἐπίχρισμα καὶ διακόσμησιν μὲ καστανὴν βαφὴν (κάθετοι γραμμαὶ καὶ ὡρισμέναι ὁριζόντιαι).
Διά βαφῆς καλύπτονται ἀμφότερα τὰ στήθη, τὰ ὁποῖα περιβάλλονται διὰ διακεκριμένης ταινίας.
Γεώργιος Στυλ. Κορρές
Πρακτικά 1980
1. AJA 1954, 32. 1961, 243. 1964, 32. JHS 1954, 158.
2. Πρβ. Γ.Σ. ΚΟΡΡΕ, λ.Νέστορος ἢ Νηλέως ἄντρο, Μεγάλη Σοβιετικὴ Ἐγκυκλοπ. 24, 1981, 116.
