Η κάτοψη του ναού είναι παράγωνη, με ελαφρώς τονισμένο τον κατά μήκος άξονα. Στα ανατολικά προβάλλουν τρεις αψίδες, εκ των οποίων η κεντρική είναι τρίπλευρη εξωτερικά, ενώ οι πλάγιες καμπύλες. Ο τρούλος στηρίζεται διαμέσου των θόλων των σταυρικών σκελών σε τέσσερις κίονες.
Τα τόξα που συνδέουν τους κίονες με τον ανατολικό και τον δυτικό τοίχο εδράζονται σε παραστάδες στην πρώτη περίπτωση, ενώ στη δεύτερη σβήνουν στις γενέσεις τους. Τα γωνιακά διαμερίσματα καλύπτονται με στενές διαμήκεις ημικυλινδρικές καμάρες.
Ο τρούλος είναι οκτάπλευρος και απολήγει σε καμπύλο γείσο. Κατά τους κύριους άξονες διατάσσονται οι ακμές του τυμπάνου και όχι οι πλευρές του, λύση σπάνια στη βυζαντινή αρχιτεκτονική. Στις γωνίες της σφενδόνης προσαρμόζονται μαρμάρινοι κιονίσκοι. Τέσσερα μονόλοβα τοξωτά παράθυρα διατρυπούν ισάριθμες πλευρές του τυμπάνου, ενώ στις υπόλοιπες διαμορφώνονται τυφλά αψιδώματα.
Τα παράθυρα που διατρυπούν τα τύμπανα των σταυρικών σκελών και τις αψίδες τοιχίστηκαν κατά τη φάση της τοιχογράφησης του ναού.
Τα σκέλη του σταυρού απολήγουν σε τριγωνικά αετώματα και καλύπτονται με δίρριχτες κεραμοσκεπείς στέγες, ενώ τα γωνιαία διαμερίσματα στεγάζονται σε χαμηλότερη στάθμη με μονόρριχτες στέγες με κλίση προς τη βόρεια και νότια πλευρά αντίστοιχα.
Ο ναός είναι κτισμένος σύμφωνα με το πλινθοπερίκλειστο σύστημα τοιχοποιίας. Σε δύο δόμους της νότιας πλευράς παραλείπονται οι πλίνθοι στους κατακόρυφους και στους οριζόντιους αρμούς. Στα ανώτερα τμήματα της τοιχοποιίας, στους κατακόρυφους αρμούς παρεμβάλλονται συνήθως δύο πλίνθοι, ενώ σε κάποιες περιπτώσεις διαμορφώνεται το γράμμα Π. Στη χαμηλότερη στάθμη των τοίχων ανάμεσα στους ορθογωνισμένους πωρόλιθους παρεμβάλλονται τεμάχια πλίνθων, συνήθως τέσσερα, οριζόντια τοποθετημένα. Στην αψίδα παραλείπονται οι πλίνθοι στους κατακόρυφους αρμούς, ενώ σε αρκετές περιπτώσεις τοποθετούνται τεμάχια πλίνθων. Τα τόξα των παραθύρων είναι πλίνθινα, οριοθετημένα στο εξωράχιό τους με μονή σειρά πλίνθων. Οι σταθμοί τους άλλοτε είναι φτιαγμένοι από μονολιθικούς λαξευτούς πωρόλιθους και άλλοτε είναι κτισμένοι με κοινή τοιχοποιία.
Το δυτικό αέτωμα έχει υποστεί εκτεταμένη μετασκευή, μετά από καταπόνηση του μνημείου, ενδεχομένως μετά από κάποιο σεισμό. Κατά τη φάση αυτή επιδιορθώθηκε πρόχειρα η τοιχοποιία στο μέσο του τυμπάνου, ενώ προσαρμόστηκαν στην εσωτερική επιφάνεια του τοίχου μαρμάρινα spolia, κυρίως της μέσης βυζαντινής περιόδου. Κατά την ίδια επέμβαση μετασκευάστηκε και το μοναδικό θυραίο άνοιγμα του ναού, στο μέσο της δυτικής πλευράς.
Ιδιαίτερα πλούσιος είναι ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος του μνημείου. Το τόξο του νότιου δίλοβου παραθύρου οριοθετείται με σειρά ιδιόμορφων φιαλοστομίων. Ουσιαστικά πρόκειται για μικρά πινάκια με ψηλές βάσεις, πακτωμένα στο επίχρισμα.
Μονή σειρά παρόμοιων φιαλοστομίων οριοθετούσε και τα τόξα των παραθύρων και των αψιδωμάτων του τρούλου. Τέσσερα φιαλοστόμια επιστέφουν τους λοβούς του βόρειου παραθύρου, ενώ μια στενή ταινία με παρόμοια πινάκια-φιαλοστόμια περιέτρεχε το δυτικό αέτωμα, σήμερα κατεστραμμένη στο μεγαλύτερο τμήμα της. Στα τύμπανα των αετωμάτων των σταυρικών σκελών διαμορφώνονται εκατέρωθεν των παραθύρων αβακωτές ζωφόροι, με μικρά πήλινα πλακίδια σε ρομβοειδή διάταξη (opus reticulatum). Με παρόμοια αβάκια πλαισιώνονται και οι μαρμάρινοι κιονίσκοι του τρούλου, ενώ αβακωτό κόσμημα διαμορφώνεται και στην κορυφή του αετώματος του βόρειου σταυρικού σκέλους. Οδοντωτό γείσο επιστέφει το μνημείο στη στάθμη της στέγης.
Ιδιαίτερα σημαντικά είναι και τα αρχιτεκτονικά γλυπτά του ναού: τα επιθήματα των τεσσάρων κιόνων, το μαρμάρινο τέμπλο, αλλά και τα τεμάχια μεσοβυζαντινών γλυπτών που έχουν εντοιχιστεί στο δυτικό αέτωμα. Ο μαρμάρινος ελκυστήρας του ανατολικού σταυρικού σκέλους έχει κλαπεί από αρχαιοκάπηλους. Ο Ν. Wρανδάκης χρονολογεί τα επιθήματα στον 11ο αιώνα, ενώ για το τέμπλο προτείνει χρονολόγηση στον 12ο αιώνα. Τα περισσότερα θέματα των επιθημάτων, διαφορετικά μεταξύ τους κατά την τεχνική και την ποιότητα, είναι εν μέρει όμοια προς τα θέματα που διακοσμούν τα επιθήματα του Αγίου Wημητρίου στη γειτονική Πλάτσα.
Ο ναός καλύπτεται εσωτερικά με τοιχογραφίες δύο φάσεων, που έχουν υποστεί εκτεταμένες φθορές. Η αρχαιότερη σώζεται κυρίως στις καμάρες των γωνιακών διαμερισμάτων και εν μέρει στους πλάγιους τοίχους και εντάσσεται στον 16ο αιώνα. Οι υπόλοιπες τοιχογραφίες αποτελούν έργο τοπικού εργαστηρίου του 18ου αιώνα.
Μιχάλης Κάππας
"Η εφαρμογή του σταυροειδούς εγγεγραμμένου στη μέση και την ύστερη Βυζαντινή περίοδο- Το παράδειγμα του απλού τετρακιονίου/ τετραστύλου."
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Traquair, Laconia, 202-204, πίν. XV (κάτοψη).
2. Megaw, Mani, 139 σημ. 2, 148, 156, 158 και πίν. 20d.
3. O ίδιος, Reticulate Revetments, 15-16.
4. Βοκοτόπουλος, Παναγία του Μπρυώνη, 159 σημ. 3.
5. Δρανδάκης, Έρευναι εις την Μάνην, 117.
6. Κωνσταντινίδη, Τοξωτά Κωδωνοστάσια, 70 σημ. 1.
7. Δρανδάκης, Μεταμόρφωση στη Νομιτζή, 599-617.
8. Τσουρής, Κεραμοπλαστικός διάκοσμος, 73.
9. Hetherington, Byzantine and Medieval Greece, 135.
10. Βοκοτόπουλος, Εκκλησιαστική αρχιτεκτονική, 39 σημ. 1.
11. Δημητροκάλης, Άγιος Ισίδωρος Τραγαίας, 287.
12. Καββαδία – Τσουρής, Wύο βυζαντινές εκκλησίες, 277.
13. Nagatsuka, Laconie, II, 82-83, εικ. 43, πίν. 91-1 (κάτοψη).
14. Δρανδάκης, Βυζαντινές τοιχογραφίες, 231.
15. Vocotopoulos, Panagitsa in Methana, 314 σημ. 9.
16. Μπούρας, Αρχιτεκτονική, 145.
17. Δρανδάκης, Βυζαντινά γλυπτά, 120-123, 213-217.
