Βρίσκεται σε ένα πλάτωμα του όρους Ιθώμη1 (εικ.1), στη μέση περίπου της απόστασης προς την κορυφή, στη θέση «Σπέλουζα», ΒΑ του σημερινού χωριού Μαυρομμάτι. Ανακαλύφθηκε το 1844 από τον Philippe Le Bas. Από την ανακάλυψή του και έπειτα αφέθηκε χωρίς φροντίδα, με αποτέλεσμα λόγω της πυκνής βλάστησης της περιοχής να εξαφανιστεί πλήρως. Κατά καιρούς είχαν γίνει κάποιες προσπάθειες εντοπισμού του αλλά χωρίς αποτέλεσμα. Όλα αυτά μέχρι το 1988 όταν μετά από επιμελή καθαρισμό του χώρου και χωρίς ανασκαφή ο ναός ξαναβρέθηκε σχεδόν στην ίδια κατάσταση, που τον είχε ανακαλύψει και ο Le Bas2 (εικ.2,3).
Πρόκειται για ένα ιωνικό ναΐσκο με δύο κίονες εν παραστάσι. Έχει διαστάσεις 16,7x 10,6μ.3 και προσανατολισμό Δ→Α, με απόκλιση προς Νότο (εικ.4). Είχε αβαθή πρόδομο και σηκό. Από τον καιρό του Le Bas σώζονταν μόνο τα θεμέλια, τα οποία, σύμφωνα με τον τότε ανασκαφέα, ήταν σε άριστη κατάσταση.4 Βρέθηκαν, επίσης, δύο ιωνικές βάσεις κιόνων, σφόνδυλοι και τμήμα του θριγκού, ενώ από τις πρόσφατες ανασκαφές βρέθηκαν αρχιτεκτονικά μέλη από ψαμμίτη λίθο, κορινθιακά πήλινα κεραμίδια και σίμες με λεοντοκεφαλές5.
Στις ανασκαφές του Le Bas βρέθηκε, επίσης, και μία τετράγωνη βάση, που πιθανότατα στήριζε μία χάλκινη λεκάνη. Ο ανασκαφέας υποστήριξε ότι η λεκάνη δεχόταν καθαρτήριο νερό ή αίμα από τελετουργίες, που λάμβαναν χώρα στο ναό. Τα θεμέλια του ήταν κατασκευασμένα από ασβεστόλιθο, ενώ το υπόλοιπο οικοδόμημα από πωρόλιθο. Το δάπεδο του σηκού (εικ.5) καλυπτόταν από ψηφιδωτό, που το αποτελούσαν μαύρα και άσπρα βότσαλα. Δυστυχώς, δεν σωζόταν σε καλή κατάσταση, και έτσι η σύνθεση που εικόνιζε δεν είναι γνωστή. Στο μέσον του σηκού σώζεται κατά χώραν το ασβεστολιθικό βάθρο του λατρευτικού αγάλματος.
Στις ανασκαφές του Le Bas βρέθηκε, επίσης, και μία τετράγωνη βάση, που πιθανότατα στήριζε μία χάλκινη λεκάνη. Ο ανασκαφέας υποστήριξε ότι η λεκάνη δεχόταν καθαρτήριο νερό ή αίμα από τελετουργίες, που λάμβαναν χώρα στο ναό.6 Από την ίδια ανασκαφή προέκυψαν και πήλινα ειδώλια, που εικονίζουν τον Απόλλωνα και την Άρτεμη.
Σε μικρή απόσταση ανατολικά από το ναό και σε απόλυτη ευθεία με το βάθρο του λατρευτικού αγάλματος βρίσκεται ο βωμός7. (εικ.6). Είναι κατασκευασμένος από μεγάλους λίθους. Ξαναβρέθηκε και τμήμα του περιβόλου του τεμένους, όπως, επίσης, και δύο προσκτίσματα στα Ν και ΝΔ του χώρου8.
Η ταύτιση του χώρου έγινε από επιγραφή, που βρέθηκε στο ναό. Πρόκειται για την IG,V1, 1442. Είναι αναγραφή ιερέων της Λιμνάτιδος.9 Χρονολογείται τον -3ο/ -2ο αιώνα. Αυτή ήταν η πρώτη, που βρέθηκε και οδήγησε στην αναγνώριση του χώρου ως ναού της Λιμνάτιδος Αρτέμιδος.10 Εκτός από αυτήν έχουν βρεθεί και άλλες. Η IG V1, 1458 βρέθηκε αρκετά μακριά από τη θέση Σπέλουζα, κοντά στο εκκλησάκι του Αγίου Νικολάου στο χωριό Μαυρομμάτι.11 Επίσης, μέρος επιγραφής σε επιμήκη λιθόπλινθο σώζει τα γράμματα …]ΤΟΣ.12
Μαρία Τσονοπούλου
«Τα Ιερά της Αρτέμιδος στην Πελοπόννησο»
1.Το βουνό Ιθώμη βρίσκεται σε μικρή απόσταση βόρεια της αρχαίας Μεσσήνης, ενώ το ιερό της Λιμνάτιδος στα ΒΑ από αυτήν. Στην κορυφή του βουνού βρισκόταν το ιερό του Δία Ιθωμάτα, που σύμφωνα με την παράδοση είχε ιδρυθεί από τους πρώτους βασιλείς της χώρας, Πολυκάονα και Μεσσήνη. Θέμελης 2002, 117-118.
2. Εκτός από το ναό ξαναβρέθηκε και ο βωμός, όπως και τμήμα από τον περίβολο του τεμένους. Θέμελης 2002, 114-115.
3.Τις διαστάσεις αυτές τις δίνει ο Θέμελης. Ο Le Bas σημειώνει άλλες, που διαφέρουν ελάχιστα: 16,3μ.x 10,3μ. Le Bas 1844, 423.
4. Le Bas 1844, 422.
5. Θέμελης 2008, 61.
6. Le Bas 1844, 428.
7. Ο Le Bas αρχικά τον είχε ερμηνεύσει ως κενοτάφιο για τον Μεσσήνιο Σαιθίδα, στον οποίο οι συμπατριώτες του απέδιδαν τιμές ήρωα, σύμφωνα με τον Παυσανία (IV,32,2). Le Bas 1844, 422. Επρόκειτο για μία προσωπικότητα με κύρος και επιρροή, που είχε διατελέσει ισόβιος αρχιερέας και ελλαδάρχης. Σκοτώθηκε το -214 στη μάχη ενάντια στον Δημήτριο Φάριο, οποίος προσπάθησε να καταλάβει τη Μεσσήνη. Με την οικογένεια του έχει συνδεθεί το λεγόμενο Μαυσωλείο του Σταδίου. Πρόκειται για ένα ναόσχημο κτίσμα, που λειτουργούσε ως ηρώο-μαυσωλείο. Παπαχατζής 2002, τ.3, 129, υποσ.2 και Θέμελης 2002, 110-112. Ο βωμός τη δεύτερη φορά είχε βρεθεί διασκορπισμένος σε κομμάτια μπροστά από το ναό. Ανασυστάθηκε με βάση τα σχέδια του Le Bas. Θέμελης 2006, 43.
8. Ο Le Bas είχε εντοπίσει τμήμα τοίχοι μήκους 3,32 μ. από κατασκευή στα ΝΔ του ναού. Η κατασκευή αυτή ήταν πιθανότατα ορθογώνια σε σχήμα και ήταν κατασκευασμένη από λαξευτούς λίθους. Στο εσωτερικό οι τοίχοι ήταν καλυμμένοι με σκληρό ασβεστοκονίαμα. Le Bas 1844, 430.
9. Σωτέλης Ἀρχοὶ Λιμνᾱτι ἱεριτεύσαντε…
10. Le Bas 1844, 432.
11. Θέμελης 1988, 72. ἱέραειαν Λιμν[άτιδος] Ἀρτέμιδος
12. Θέμελης 1988, 72.
