Η Πύλος δεν έκοψε νομίσματα κατά την κλασική και ελληνιστική περίοδο. Οι Πύλιοι χρησιμοποιούσαν για τις συναλλαγές τους τα νομίσματα της Μεσσήνης καθώς νομίσματα της αρχαίας πρωτεύουσας της Μεσσηνίας έχουν βρεθεί σε ανασκαφές στην περιοχή1. Η νομισματοκοπία της Πύλου εντάσσεται στο γενικότερο φαινόμενο κοπής νομισμάτων κατά τους ρωμαϊκούς αυτοκρατορικούς χρόνους από πολλές ελληνικές πόλεις. Τα ελληνικά νομίσματα των αυτοκρατορικών χρόνων κόβονταν αποκλειστικά σε χαλκό, είχαν περιορισμένη κυκλοφορία και χρησιμοποιούνταν για τις καθημερινές συναλλαγές των κατοίκων της πόλης που τα έκοβε. Απεικονίζουν κατά κανόνα στην μπροστινή όψη τον εκάστοτε αυτοκράτορα και στη πίσω όψη φέρουν παραστάσεις οι οποίες είναι συνήθως συνδεδεμένες με τοπικούς μύθους και λατρείες.
Η Πύλος έκοψε δικά της νομίσματα μαζί με άλλες μεσσηνιακές πόλεις2 στο τέλος του 2ου αι. τις αρχές του +3ου αι. την περίοδο της δυναστείας των Σεβήρων. Στην εμπρόσθια όψη των νομισμάτων απεικονίζονται τα μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας: ο Σεπτίμιος Σεβήρος (+193/ +211), η γυναίκα του Ιουλία Δόμνα, οι γιοι τους Καρακάλλας (+198/ +217) και Γέτας (+209/ +212) και η σύζυγος του Καρακάλλα Πλαυτίλλα. Ο αριθμός των νομισματοκοπείων που λειτούργησαν στην Πελοπόννησο κατά την περίοδο των Σεβήρων είναι μεγαλύτερος από κάθε άλλη περίοδο και υπάρχουν διάφορες θεωρίες για την αύξηση της νομισματικής παραγωγής των ελληνικών πόλεων την εποχή αυτή3. Την εποχή των Σεβήρων πραγματοποιούνται επίσης σημαντικές αλλαγές στη νομισματική παραγωγή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας, όπως η μείωση του βάρους του δηναρίου και η κοπή ενός νέου νομίσματος, του αντωνινιανού.
Με το δικαίωμα της κοπής χάλκινων νομισμάτων οι ελληνικές πόλεις αποκτούσαν μια έστω και περιορισμένη αυτονομία4 και είχαν τη δυνατότητα να καλύπτουν τις καθημερινές ανάγκες σε νομίσματα μικρής αγοραστικής αξίας. Δυστυχώς, δεν γνωρίζουμε καμία φιλολογική ή επιγραφική μαρτυρία που να αναφέρεται σε κάποια αυτοκρατορική παραχώρηση για νομισματοκοπία. Η διαφορά που προέκυπτε ανάμεσα στα έξοδα κοπής και στην ονομαστική αξία των νομισμάτων, εάν δεν έπρεπε να κατατεθεί στις ρωμαϊκές αρχές, αποτελούσε μια σημαντική πηγή εσόδων. Οι πόλεις είχαν βέβαια να αντιμετωπίσουν διάφορες οικονομικές επιβαρύνσεις που τους επέβαλαν ο αυτοκράτορας ή οι αρμόδιες ρωμαϊκές αρχές. Επιπλέον, στις περισσότερες ελληνικές πόλεις υπήρχαν ναοί αφιερωμένοι στη λατρεία των αυτοκρατόρων και έπρεπε να χρηματοδοτηθούν δαπανηρές εορταστικές εκδηλώσεις προς τιμήν τους.
Οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες δεν συγκατατέθηκαν στην έκδοση των τοπικών νομισμάτων μόνο για λόγους που εξυπηρετούσαν τη φορολογική πολιτική και απέβλεπαν στην ενίσχυση της τοπικής οικονομίας. Το αυτοκρατορικό πορτραίτο στις μπροστινές όψεις των νομισμάτων με το όνομα του κάθε αυτοκράτορα γραμμένο στα ελληνικά λειτουργούσε και ως μέσο προπαγάνδας ιδιαίτερα σε εποχές που δεν υπήρχαν άλλα μέσα ενημέρωσης.
Μελέτη Σφραγίδων- Νομισματική παραγωγή
Για την παρουσίαση αυτή μελετήθηκαν 100 νομίσματα της Πύλου τα οποία προέρχονται από νομισματικές συλλογές μουσείων, από ιδιωτικές συλλογές και από ανασκαφές.
Στα νομίσματα της Πύλου που μελετήθηκαν έχουν χρησιμοποιηθεί από τέσσερις σφραγίδες εμπροσθοτύπου για τον Σεπτίμιο Σεβήρο και τον Καρακάλλα, τρεις για τον Γέτα και από δύο για την Ιουλία Δόμνα και την Πλαυτίλλα.5 Οι σφραγίδες της πίσω όψης των νομισμάτων είναι κατά μέσο όρο τριπλάσιες. Με την ίδια σφραγίδα εμπροσθοτύπου κόβονταν συχνά νομίσματα με διαφορετικό τύπο στην πίσω όψη. Σε νομίσματα του Σεπτίμιου Σεβήρου και της Ιουλίας Δόμνας, του Γέτα και του Καρακάλλα έχει, επίσης, χρησιμοποιηθεί η ίδια σφραγίδα της πίσω όψης για δύο διαφορετικά μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας. Τα πορτραίτα του Γέτα στα νομίσματα της Πύλου χρονολογούνται ανάμεσα στο +198 και το +207 όταν ήταν καίσαρας. Την ίδια περίπου περίοδο χρονολογούνται στα νομίσματα της Πύλου τα πορτραίτα του Καρακάλλα. Οι 15 διαφορετικές σφραγίδες εμπροσθοτύπου, που έχουν επισημανθεί στην παρούσα μελέτη, δείχνουν ότι η νομισματο κοπία της Πύλου ήταν σχετικά περιορισμένη. Βέβαια εάν οι μήτρες αυτές είχαν χρησιμοποιηθεί μέχρι να καταστραφούν από τη χρήση, θα είχαν κυκλοφορήσει ορισμένες εκατοντάδες χιλιάδες νομίσματα.6
Σε ορισμένες περιπτώσεις έχει επισημανθεί ότι χρησιμοποιήθηκε από διαφορετικές πελοποννησιακές πόλεις η ίδια μήτρα, για την μπροστινή όψη των νομισμάτων. Το γεγονός αυτό δείχνει ότι οι ίδιοι τεχνίτες κατασκεύασαν τις μήτρες για νομίσματα διαφορετικών πόλεων. Το ίδιο φαινόμενο παρατηρείται και σε άλλες περιοχές όπως στη Μικρά Ασία κατά τους αυτοκρατορικούς χρόνους.7 Στα νομίσματα της Πύλου δεν έχουν μέχρι στιγμής εντοπιστεί ίδιες σφραγίδες εμπροσθοτύπου με νομισματοκοπεία άλλων πελοποννησιακών πόλεων. Πρόσφατα, ο Βέλγος νομισματολόγος Christophe Flament παρατήρησε ομοιότητες στην απόδοση του αυτοκρατορικού πορτραίτου μεταξύ των νομισμάτων της Πύλου και άλλων πόλεων της Πελοποννήσου, όπως η Ασίνη, το Άργος, η Μεθώνη και η Μεγαλόπολη8, γεγονός που επίσης δείχνει ότι πιθανότατα οι ίδιοι χαράκτες εργάστηκαν για τη νομισματοκοπία διαφορετικών πόλεων. Η νομισματική παραγωγή της Πύλου είναι, άλλωστε, περιορισμένη και η κοπή των νομισμάτων της δεν ήταν συνεχής αλλά πραγματοποιήθηκε κατά μικρά χρονικά διαστήματα την περίοδο των Σεβήρων.
Δεν μπορούμε να αποδείξουμε εάν τα νομίσματα πολλών μικρών πόλεων κόπηκαν από το ίδιο εργαστήριο, το οποίο βρισκόταν σε κάποια μεγαλύτερη πόλη ή αν οι τεχνίτες μετακινούνταν σε κάθε πόλη. Η δεύτερη υπόθεση φαίνεται ωστόσο πιο πιθανή γιατί ο εξοπλισμός ενός αρχαίου νομισματοκοπείου μπορούσε εύκολα να μεταφερθεί και οι αρμόδιες αρχές της κάθε πόλης έπρεπε να ελέγχουν την νομισματική παραγωγή.
Παρουσίαση των διαφορετικών νομισματικών τύπων
Για την πίσω όψη των νομισμάτων της Πύλου έχουν χρησιμοποιηθεί 7 διαφορετικοί εικονογραφικοί τύποι.
Η Αθηνά απεικονίζεται στα περισσότερα νομίσματα της Πύλου όρθια προς τα αριστερά με μακρύ πέπλο και αττικό κράνος. Με το αριστερό της χέρι κρατά δόρυ και με το δεξί φιάλη. Ο τύπος της σπένδουσας Αθηνάς αντιστοιχεί σε συγκεκριμένο τύπο αγάλματος, ο οποίος φαίνεται ότι ήταν αρκετά δημοφιλής την περίοδο των ρωμαϊκών αυτοκρατορικών χρόνων. Μερικές άλλες πελοποννησιακές πόλεις που χρησιμοποιούν τον ίδιο τύπο στα νομίσματά τους είναι η Φιγάλεια, η Κυπαρισία, η Μεθώνη και η Θουρία. Στην Πύλο υπήρχε ιερό της Αθηνάς Κορυφασίας, το οποίο γνωρίζουμε από το έργο του Παυσανία9 και από ενεπίγραφο ψήφισμα, το οποίο βρέθηκε στην Αρχαία Μεσσήνη. Στο ψήφισμα, που χρονολογείται στον +1ο αι., τιμάται από την πόλη των Πυλίων ως πρόξενος και ευεργέτης ο Μεσσήνιος Αρχίδαμος Φιλοστράτου. Η στήλη με το ψήφισμα ορίζεται να στηθεί στο ιερό της Αθηνάς Κορυφασίας στην Πύλο. Δεύτερη στήλη με το ίδιο ακριβώς ψήφισμα έπρεπε να ιδρυθεί στην πατρίδα του τιμωμένου, σύμφωνα με τις συνήθειες των αρχαίων και μάλιστα στο ιερό της θεάς Μεσσήνης, όπου πραγματικά βρέθηκε η στήλη. Αυτό είναι το μόνο μέχρι στιγμής ψήφισμα που σώζεται από την πόλη της Πύλου η οποία ονομαζόταν και Κορυφάσιον10.
Ο τύπος του Ασκληπιού στα νομίσματα της Πύλου αποτελεί μια από τις πολύ κοινές παραστάσεις ελληνικών νομισμάτων κατά τον +2ο και +3ο αι. Ο θεός απεικονίζεται όρθιος και στρέφει την κεφαλή προς τα αριστερά. Στο δεξί του χέρι κρατάει βακτηρία γύρω από την οποία τυλίγεται φίδι. Την ίδια απεικόνιση του θεού βρίσκουμε σε νομίσματα της Μεσσήνης, της Κυπαρισίας και της Μεθώνης. Σύμφωνα με το μύθο, μητέρα του Ασκληπιού ήταν η Αρσινόη, κόρη του Μεσσήνιου βασιλιά Λεύκιππου. Η λατρεία του ήταν για το λόγο αυτό ιδιαίτερα δημοφιλής στη Μεσσηνία και ένα από τα σημαντικότερα ιερά του θεού, το οποίο κοσμούσαν αγάλματα του περίφημου γλύπτη Δαμοφώντα, έχει βρεθεί στην Αρχαία Μεσσήνη.
Ο Ποσειδώνας απεικονίζεται σε σπάνιο νόμισμα της Πύλου επί Σεπτίμιου Σεβήρου όρθιος προς τα αριστερά να κρατάει δελφίνι στο δεξί του χέρι και τρίαινα στο αριστερό. Η ίδια παράσταση υπάρχει και σε νομίσματα άλλων παραθαλάσσιων μεσσηνιακών πόλεων όπως η Μεθώνη και η Κυπαρισία και είναι επίσης συνδεδεμένη με την μεσσηνιακή θρησκευτική και λατρευτική παράδοση. Ο τύπος αυτός του Ποσειδώνα φαίνεται ότι αντιστοιχεί σε συγκεκριμένο τύπο αγάλματος, ο οποίος ήταν δημοφιλής ήδη από την ελληνιστική περίοδο, οπότε και εμφανίζεται σε αργυρό νόμισμα της Τήνου11. Σπάνιος είναι, επίσης, ο τύπος της Αφροδίτης σε νομίσματα της Πύλου του Σεπτίμιου Σεβήρου. Όμοια παράσταση Αφροδίτης εμφανίζεται σε νομίσματα της Μεθώνης της ίδιας περιόδου. Οι απεικονίσεις, ωστόσο, της Αφροδίτης στα νομίσματα δεν επιτρέπουν να αναγνωρίσουμε με βεβαιότητα κάποιο συγκεκριμένο τύπο αγάλματος της θεάς.
Σε έναν τύπο νομισμάτων της Πύλου δεν έχει μέχρι στιγμής ταυτιστεί η παράσταση. Η γυναικεία μορφή σε βάθρο απεικονίζει πιθανότατα άγαλμα χθόνιας θεότητας που θα μπορούσε ίσως να ταυτιστεί με τη Δήμητρα ή την Περσεφόνη. Όμοια παράσταση συνα ντάμε σε νομίσματα της Ασίνης και της Μεθώνης.
Η παράσταση κριαριού σε βωμό στα νομίσματα της Πύλου, δεν έχει επισημανθεί σε καμία άλλη Πελοποννησιακή πόλη κατά την ίδια περίοδο. Η παράσταση αυτή έχει χρησι μοποιηθεί για τα νομίσματα όλων των μελών της δυναστείας των Σεβήρων με εξαίρεση την Πλαυτίλλα. Χωρίς αμφιβολία η παράσταση του κριαριού σε βωμό αποτελεί μαρτυρία κάποιας τοπικής λατρευτικής παράδοσης που όμως δεν γνωρίζουμε από άλλες φιλολογικές ή επιγραφικές πηγές.
Κυκλοφορία
Η κυκλοφορία των νομισμάτων της Πύλου όπως και των περισσοτέρων ελληνικών πόλεων κατά τους ρωμαϊκούς αυτοκρατορικούς χρόνους ήταν περιορισμένη στα όρια της πόλης και ευρύτερης της περιοχής της. Νομίσματα της Πύλου έχουν βρεθεί επίσης κατά τις ανασκαφές σε άλλες πόλεις και ιερά της Πελοποννήσου όπως στην αρχαία Μεσσήνη12 και την Ολυμπία13. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εύρεση νομισμάτων της Πύλου μαζί με νομίσματα άλλων πελοπονησιακών πόλεων στην Συρία και το Λίβανο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν τα νομίσματα από τις ανασκαφές στη Δούρα Ευρωπό14, μια πόλη φρούριο στις όχθες του Τίγρη ποταμού. Φαίνεται πιθανό τα νομίσματα αυτά να είχαν φτάσει στις περιοχές αυτές από Πελοποννήσιους στρατιώτες οι οποίοι είχαν πάρει μέρος στους πολέμους των Σεβήρων εναντίον των Πάρθων. Ένας σημαντικός αριθμός νομισμάτων της Πύλου από την συλλογή του Henri Seyrig15 καθώς και από ορισμένες άλλες ιδιωτικές συλλογές16 προέρχεται επίσης από το Λίβανο και τη Συρία.
Η μεγάλη ποικιλία των εικονογραφικών τύπων και η κυκλοφορία των νομισμάτων της Πύλου μαζί με νομίσματα άλλων πελοποννησιακών πόλεων τα οποία φέρουν συχνά τους ίδιους τύπους σε άλλες περιοχές αποτελούν τα κυριότερα χαρακτηριστικά της νομισματοκοπίας της Πύλου. Τα νομίσματα αυτά, ωστόσο, κυκλοφόρησαν για περιορισμένο χρονικό διάστημα και στη συνέχεια αντικαταστάθηκαν από νέα νομίσματα τα οποία εκδίδονταν από τις ρωμαϊκές αρχές και όχι πια από τις ελληνικές πόλεις. Η μελέτη των σφραγίδων που χρησιμοποιήθηκαν και στις υπόλοιπες πελοποννησιακές πόλεις την περίοδο των Σεβήρων όπως και η δημοσίευση νέων νομισματικών ευρημάτων από ανασκαφές θα βοηθήσει να εξακριβώσουμε αν έχουν χρησιμοποιηθεί ή όχι ίδιες σφραγίδες εμπροσθοτύπου με άλλες πελοποννησιακές πόλεις και να έχουμε μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα της νομισματοκοπίας της Πύλου.
Θεόδωρος Κουρεμπανάς. Αρχαιολόγος-νομισματολόγος.
Η νομισματοκοπία της Πύλου κατά τη ρωμαϊκή αυτοκρατορική περίοδο
Στό: Oβολός 10. Το νόμισμα στην Πελοπόννησο. Νομισματοκοπεία, Εικονογραφία, Κυκλοφορία, Ιστορία. Από την Αρχαιότητα έως και τη Νεότερη Εποχή. Πρακτικά συνεδρίου της ΣΤ' Επιστημονικής Συνάντησης αφιερωμένης στη μνήμη του Tony Hackens Άργος, 26-29 Μαΐου 2011
1. Ν. ΚΑΛΤΣΑΣ, «Από τα ελληνιστικά νεκροταφεία της Πύλου», ΑΔ38 (1983), σ.24, αρ.23-24.
2. Β. ΠΕΝΝΑ, «Η νομισματοκοπία της Κυπαρισσίας κατά τους ρωμαϊκούς χρόνους», Μεσσηνιακά Χρονικά (1999), σ.185-204.
3. H. SEYRIG, «Les trouvailles des monnaies péloponnésiennes en Syrie», Syria 34 (1957), o.249-259. S. GRUNAUER-VON HOERSCHELMANN, “The Severan Emissions of the Peloponnesus”, INJ 6-7 (1982 1983), σ.39-46.
4. P. R. FRANKE, Τα ελληνικά νομίσματα της Μικράς Ασίας (1985), σ.15.
5. Ο πλήρης κατάλογος των νομισμάτων τα οποία μελετήθηκαν για την παρουσίαση αυτή ξεπερνάει τις προδιαγραφές για την έκδοση των πρακτικών της ΣΤ' Επιστημονικής Συνάντησης και για το λόγο αυτό θα δημοσιευτεί ξεχωριστά.
6. Fr. DE CALLATAΫ, «Calculating Ancient Coin Production: Seeking a Balance», NC155(1995),
σ.296-302.
7. K. KRAFT, Das System der kaiserzeitlichen Münzprägung in Kleinasien. Materialien und Entwürfe (1972).
8. Chr. FLAMENT, «Die et engraver-sharing dans le Péloponnèse entre le règne d'Hadrien et celui de Septime Severe», BCH 131 (2007), σ. 566-571.
9. Παυσανίας 4.36.2.
10. Π. ΘΕΜΕΛΗΣ, «Ανασκαφή Μεσσήνης», ΠΑΕ 2007, σ.42.
11. SNG Copenhagen, ap. 769.
12. Νομίσματα της Πύλου καθώς και άλλων μεσσηνιακών πόλεων έχουν βρεθεί στο θέατρο και την αγορά της αρχαίας Μεσσήνης.
13. NMA, αρ. 4242α, 4242β.
14. A. BELLINGER, Excavations at Dura-Europos. The Coins (1949), αρ. 2158.
15. BnF, αρ. Υ28460, 13-14, 1968/179.
16. BCD Peloponnesos, σ.206-207, λαχνός 814.5, λαχνός 815, λαχνός 819.
