Ο Γιώργος Παπαθανασόπουλος, απόγονος Σπαρτιατικής οικογένειας αγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης γεννήθηκε το 1924 στην Αθήνα. Ο πατέρας του Κωνσταντίνος Ζωγράφος, από οικογένεια αγιογράφων τον βοήθησε να εξοικειωθεί με της αξίες της Τέχνης και ιδιαίτερα της ζωγραφικής, πράγμα που καλλιέργησε και με τους θετούς του (από το 1930) γονείς Αθανάσιο και Ελένη Παπαθανασοπούλου. Τα πρώτα χρόνια της φοιτητικής του ζωής στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών τα έζησε κατά τη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής κατά την οποία συμμετείχε στον αντιφασιστικό αγώνα μέσα από τις τάξεις της ΕΠΟΝ και του ΕΛΑΣ. Μετά την απελευθέρωση συνελήφθη για ένα διάστημα και έμεινε σε Βρετανικό στρατόπεδο αιχμαλώτων στο Ελληνικό Αττικής μέχρι την Σύμφωνία της Βάρκιζας. Το 1951 νυμφεύτηκε την φιλόλογο Ασπασία Μοίρα κόρη του συνταγματάρχη Γεωργίου Μοίρα και απέκτησε δύο παιδιά. Από το 1951 έως το 1960, εργάστηκε στην Επανέκθεση του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου υπό τους Χρίστο και Σέμνη Καρούζου, με κύριο έργο την προετοιμασία και έκθεση της Κυκλαδικής Συλλογής.
Το 1958 γνώρισε στο Μουσείο τον Αμερικανό αρχαιολόγο Carl William Blegen, τον ανασκαφέα της Τροίας μετά τον Σλήμαν, που τον περιέλαβε στην ερευνητική ομάδα των ανασκαφών του στο Ανάκτορο του Νέστορος της Πύλου. Στο τέλος της επταετούς ανασκαφικής του δραστηριότητας στο ανάκτορο, το 1960 διορίστηκε στην Εφορεία Ολυμπίας όπου του ανατέθηκαν τα αρχαιολογικά ζητήματα της Μεσσηνίας όπως μεταξύ άλλων η οργάνωση και έκθεση των συλλογών του αρχαιολογικού μουσείου της Πύλου, η εποπτεία της υποβρύχιας αρχαιολογικής έρευνας του Peter Throcmorton στα ναυάγια “των σαρκοφάγων” και “των κιόνων” στην θαλάσσια περιοχή της Μεθώνης, η οργάνωση και εποπτεία των αναστηλωτικών έργων του ΥΠΠΟ, στο Μπούρτζι της Μεθώνης και στην παρασυρμένη από τα κύματα γέφυρα που το συνδέει με το φρούριο.
Στη Μεσσηνία επίσης ανέσκαψε Ελληνιστικό τύμβο αθλητή στη θέση Τσοπάνη Ράχη βόρεια του Κόλπου του Ναυαρίνου, όπου με την μελέτη του ανέβασε την εμφάνιση των γυάλινων αγγείων millefiori από τους Ρωμαϊκούς χρόνους στην Ελληνιστική περίοδο. Κατά τα έτη 1964-66 παρακολούθησε μαθήματα Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο του Tubingen και τον Σεπτέμβριο του 1966 ανέλαβε Προϊστάμενος της Εφορείας Ολυμπίας, θέση από την οποία οργάνωσε και διηύθυνε εκτεταμένες ανασκαφές στην αρχαία Ήλιδα (1966-69).
Ως Προϊστάμενος της Εφορείας Ολυμπίας, μεταξύ άλλων, οργάνωσε το 1969 το Μπενάκειο αρχαιολογικό μουσείο Καλαμάτας και εντόπισε και αποκάλυψε και ταύτισε το Πρωτοελλαδικό μέγαρο στα Ακοβίτικα παράλια τοποθεσία στις εκβολές του Παμίσου.
Τον Δεκέμβριο του ίδιου έτους τοποθετήθηκε Προϊστάμενος της Εφορείας Σπάρτης όπου το 1970 ξεκίνησε ανασκαφική έρευνα στο γνωστό από το 1958 Νεολιθικό σπήλαιο Αλεπότρυπα Διρού Μάνης, ανασκαφή που συνεχίζεται μέχρι σήμερα, με εξαιρετικά σημαντικά νεολιθικά ευρήματα.Κατά την διάρκεια της επταετίας, το 1971, συνελήφθη μαζί με την γυναίκα τους για την αντιδικτατορική του δράση και παρέμεινε φυλακισμένος επί τετράμηνο. Το 1973 πρωταγωνίστησε στην ίδρυση του Ινστιτούτου Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών, στο οποίο εξελέγει και ο πρώτος πρόεδρος, και μετά την πτώση της δικτατορίας το 1976, στην ίδρυση της Εφορείας Παλαιοανθρωπολογίας και Σπηλαιολογίας καθώς και της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων στην οποία τοποθετήθηκε Προϊστάμενος, ασκώντας τα καθήκοντά του, έως το 1987 που συνταξιοδοτήθηκε.
Το 1981-1982 τοποθετήθηκε Προϊστάμενος της Α΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και Διευθυντής του Μουσείου της Ακροπόλεως. Από το 1975 έως το 1990 διετέλεσε μέλος του Κεντρικού Αρχαιολογικού Συμβουλίου του Υπουργείου Πολιτισμού.
Από το 1978 έως το 1983 ήταν ο Εκπρόσωπος του Υπουργείου Πολιτισμού στο Συμβούλιο της Ευρώπης για την επεξεργασία των άρθρων Διεθνούς Σύμβασης για την προστασία της Υποβρύχιας Ευρωπαϊκής Κληρονομιάς στις Συνόδους των Παρισίων και του Στρασβούργου σε διαρκή συνεργασία με τους ειδικούς στο διεθνές δίκαιο και στο δίκαιο της θάλασσας, Εμανουήλ Ρούκουνα και Θεόδωρο Χαλκιόπουλο. Στην Σύνοδο των Παρισίων (2 Μαρτίου 1978) πρότεινε την κήρυξη της Μεσογείου ως Θάλασσας του Πολιτισμού της Ανθρωπότητας, βλ. Conseil de l Europe Assemblée Parlementaire Doc: 4200 f. Patrimoine culturel Subaquatique. Rapport de la commission de la culture et de l education (Rapporteur M.John Roper), p.205,207,208,211, 214,216. Strasburg.
Το 1982 ξεκίνησε έργα στο Νιόκαστρο Πύλου για την εγκατάσταση του Ελληνικού Κέντρου Υποβρύχιων Αρχαιολογικών Ερευνών (ΕΛΚΥΑΠ), που ο ίδιος ίδρυσε με σκοπό την συστηματικότερη αρχαιολογική έρευνα και μάλιστα σε μεγάλα βάθη, την δημιουργία την δημιουργία εξειδικευμένων εργαστηρίων συντήρησης, καθώς και μουσείου εναλίων αρχαίων από το πλήθος των ναυαγίων των ελληνικών θαλασσών.
Κατά την περίοδο 1989-1992 πραγματοποιήθηκε υπό την διεύθυνσή του και σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών, η αρχαιολογική έρευνα στο Πρωτοελλαδικό ναυάγιο του Δοκού. Η έρευνα επεκτάθηκε τόσο στον βυθό, στον περίγυρο του Πρωτοελλαδικού ναυαγίου, όπου εντοπίστηκαν και άλλοι σωροί αγγείων από ναυάγια, όσο και σε όλη την έκταση του ακρωτηρίου Μύτη Κομμένη της νήσου Δοκού (έρευνα επιφανείας).
Το 1992 επιδιώκοντας την άμεση σχέση των εκθεμάτων με τον χώρο προέλευσής τους ίδρυσε το Νεολιθικό Μουσείο Διρού, στην είσοδο του σπηλαίου Αλεπότρυπα στο οποίο εκτέθηκαν αντιπροσωπευτικά δείγματα των ευρημάτων των ανασκαφών μεταξύ των οποίων πολλά από τα αγγεία που συγκολλήθηκαν στα εργαστήρια που ο ίδιος οργάνωσε. Το 1996 οργάνωσε έκθεση με θέμα «Ο Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα», στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, Νίκου και Ντόλλης Γουλανδρή. Διετέλεσε πρόεδρος των Επιστημονικών Επιτροπών των έργων του Ταμείου Διαχείρισης Πιστώσεων Εκτέλεσης Αρχαιολογικών ΄Εργων, των Μυκηνών και του Διρού του Υπουργείου Πολιτισμού (2005-2007).
Το 1999 ύστερα από εισήγησή του, εγκρίθηκε από το Υπουργείο Πολιτισμού ένα σύνθετο πρόγραμμα που προέβλεπε την τουριστική αξιοποίηση της Αλεπότρυπας και παράλληλα την δημιουργία νέου μεγάλου Μουσείου στην ίδια θέση με το αρχικό, που θα περιλάμβανε ευρήματα που λόγω έλλειψης χώρου δεν εκτίθενται σήμερα, καθώς και την ίδρυση του Κέντρου Νεολιθικών Μελετών Διρού. Πράγματι η τουριστική λειτουργία της Αλεπότρυπας και το Κέντρο Νεολιθικών Μελετών ιδρύθηκαν και εγκαινιάστηκαν το 2006, ενώ επίκειται η ίδρυση από το Υπουργείο Πολιτισμού νέου Νεολιθικού Μουσείου που θα στεγάσει τα ευρήματα των ανασκαφών του.
Ο Γ. Παπαθανασόπουλος συνέχισε την αρχαιολογική-ανασκαφική του έρευνα στο σπήλαιο Αλεπότρυπα και σε συνεργασία με ερευνητική ομάδα του Field Museum του Σικάγου, στον περιβάλλοντα χώρο του Διρού.
Πέθανε σις 26 Μαΐου 2019 σε ηλικία 95 ετών.
Η πολιτική ηγεσία του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού εξέφρασε, σε σχετική ανακοίνωσή του, «τα θερμά της συλλυπητήρια για την απώλεια του γηραιότερου των Ελλήνων αρχαιολόγων, Γεωργίου Παπαθανασόπουλου, σημαίνοντος στελέχους της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας που επί επτά δεκαετίες εργάστηκε άοκνα για την προώθηση της αρχαιολογικής έρευνας, διενεργώντας πρωτοποριακές έρευνες σε δεκάδες ενάλιες και χερσαίες αρχαιολογικές θέσεις».
Εργογραφία
Μελέτες- Δημοδιεύσεις
1961/62: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Κυκλαδικά Νάξου», ΑΔ 17, Α΄ (1963), 104-151.πιν.41-79.
1961/62: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Αρχαιότητες και μνημεία Μεσσηνίας», Πεπραγμένα του έτους 1961, ΑΔ 17, 1961/62: Χρονικά, 92-99, πιν. 99-104.
1962: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Αρχαιότητες Μεσσηνίας», Πεπραγμένα του έτους 1962.ΑΔ 18, 1963, Χρονικά, 91-95, πιν.105-109.
1963: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Αρχαιότητες και μνημεία Μεσσηνίας» Πεπραγμένα του έτους 1963, ΑΔ 19, 1964, Χρονικά, 149-155, πιν.152-154.
1964: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Το ανάκτορο του Νέστορος», Μετάφραση από τα αγγλικά του οδηγού των C.W.Blegen και M.Rauson. Έκδοση της Υπηρεσίας Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεως. Αθήνα 1964.
1964: Σακελλαρίου Α., Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Οι Προϊστορικές Συλλογές», Σύντομος οδηγός, Αθήνα 1964, 1-93, πιν. 1-31. Έκδοση της υπηρεσίας Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεως. Αθήνα 1964. Μεταφράστηκε στα αγγλικά (1964), Γαλλικά (1965) και γερμανικά (1966).
1966: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Ελληνιστικά γυάλινα αγγεία του Μουσείου Πύλου» ΑΔ 21, 1966, 184-197, πιν.66-69.
1968: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Αρχαιότητες και μνημεία της Μεσσηνίας» Πεπραγμένα του έτους 1967, ΑΔ 23 (1968), Χρονικά, 156-157.
1968: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Αρχαιότητες και Μνημεία Ηλείας», Πεπραγμένα του έτους 1967, ΑΔ 23, 1968, Χρονικά, 160-165, πιν. 113-119.
1968: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Ανασκαφαί εις αρχαία Ήλιδα», ΑΑΑ Ι, 1968, 128-136.
1969: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Αρχαιότητες και Μνημεία Μεσσηνίας», Πεπραγμένα τουέτους 1968, ΑΔ 24, 1969, Χρονικά, 142-145, πιν. 141-142.
1969: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Αρχαιότητες και Μνημεία Ηλείας», Πεπραγμένα του έτους 1968, ΑΔ 24, 1969, Χρονικά, 146-154, πιν.143-147.
1969: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Ψηφιδωτόν Απόλλωνος Μουσών εις αρχαίαν Ήλιδα», ΑΑΑ ΙΙ, 1969, 15-19.
1969: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Χάλκινος Κρούνος εξ Ολυμπίας» ΑΔ 24, 1969Α,132-142.
1969: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Archaeological Museum Olympia», στο Ryuzabüro Umehara: The Great Museums of the World, vol. 11, Tokyo (1969), 120-141.
1970: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Αρχαιότητες και Μνημεία Ηλείας», Πεπραγμένα του έτους1969, ΑΔ 25, 1970, Χρονικά, 187-196, πιν.163-176
1970: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Αρχαιότητες και Μνημεία Μεσσηνίας», Πεπραγμένα τουέτους 1969, ΑΔ 25, 1970, Χρονικά, 173-182, πιν. 147-154
1971α: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Σπήλαια Διρού: Αι ανασκαφαί του 1970-1971, ΑΑΑ IV, 12-16
1971β: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Σπήλαια Διρού: Εκ των ανασκαφών της Αλεπότρυπας. 1970-71, ΑΑΑ IV, 149-154.
1971γ: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Σπήλαια Διρού 1971, ΑΑΑ IV, (1971) 289-304.
1972: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Σπήλαια Διρού, ΑΔ 27 (1972) Χρονικά,251-255, πιν.187-192.
1973: Αρχαιολογική εποπτεία στην υποβρύχια αρχαιολογική έρευνα στο βυθό του κόλπου του Ναυαρίνου, του Αμερικάνου Ωκεανογράφου Edwin A.Link, με στόχο την εντόπιση των ναυαγισμένων τουρκοαιγυπτιακών πλοίων της ναυμαχίας του 1827. Βλ. Marion Clayton Link: WINDOWS IN THE SEA. Εκδ. Smithsonian Institution Press. Washington. 28-30
1974: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Ινστιτούτο Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών: Έκδοση Πεπραγμένων κατά το έτος 1973. Εκδόσεις Ι.ΕΝ.Α.Ε. Αθήνα 1974.
1976: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Ο αθλητισμός κατά την Ελληνιστική και τη Ρωμαϊκή Εποχή στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμος ΣΤ΄, 482-492
1977: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Το Πρωτοελλαδικό ναυάγιο του Δοκού, ΑΑΑ ΙΧ, τεύχος 1, (1977) Χρονικά, 17-23.
1978: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Πρόταση κήρυξης της Μεσογείου ως Θάλασσας του Πολιτισμού της Ανθρωπότητας, Conseil de l Europe Assemblée Parlementaire Doc: 4200 f. Patrimoine culturel Subaquatique. Rapport de la commission de la culture et de l education (Rapporteur M.John Roper), p.2ii, Strasburg.
1979: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Ακρόπολη: Τα μνημεία και το μουσείο, Εκδ. Κρήνη, 1979.(Μεταφράστηκε στα αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά, γερμανικά και ισπανικά)
1981: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Νάξος. Υποβρύχια αρχαιολογική έρευνα. ΠΑΕ 1981, 298-302, πιν. 203-205.
1981: Παπαθανασόπουλος Γ.Α, D.Schilardi, An underwater survey of Paros, Greece 1979: Preliminary report, Journal of Nautical Archaeology, Vol.10, No2 (1981), 133-144.
1983: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Ο ναυτικός χαρακτήρας του Νεολιθικού Διρού, Πρακτικά Α΄ τοπικού Συνεδρίου Λακωνικών Μελετών. Μολάοι 5-7 Ιουνίου 1982. Εκδ. Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών, Αθήνα (1983), 221-224.
1983: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Σούνιον Ίρον: Συμβολή στην εξέταση των κούρων του Ιερού και στη διευκρίνιση του προβλήματος της παλαιότερης υπαίθριας λατρείας στο Σούνιο, Αθήνα 1983.
1983: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Η υποβρύχια αρχαιολογία και η σημασία της, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ, τεύχος 8 (1983), 16-23.
1989α: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Έρευνα Δοκού 1989. Το ΠΕ ναυάγιο του Δοκού. Ο προϊστορικός Οικισμός, Ενάλια Ι, τεύχος 3/4, 24-27.
1989β: Papathanasopoulos G.A., Dokos Excavation 1989. The EH wreck at Dokos. The Prehistoric Settlement, Enalia Annual I (1989, εκδ.1990) 34-37.
1990: Papathanasopoulos G.A., Lolos Y., Vichos Y., Chatzidaki, E., Dokos: 1990 Campaign Underwater excavation: The Finds, Enalia Annual II (1990, εκδ.1992) 6-23.
1991: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Λώλος Γ., Βήχος Γ., Δοκός. Ανασκαφική περίοδος 1991. Η Υποβρύχια Έρευνα. Τα κεραμικά ευρήματα, Ενάλια ΙΙΙ (1991, εκδ.1994), Τεύχος 3/4,429.
1991: Papathanasopoulos G.A., Vichos Y.,Tsouchlos N., Première Anneé de fouille de l’ Epave de Docos, in Thalasa, L’ Egeé Préhistorique et la mer, Aegaeum 7, 147-152.
1991α: Papathanasopoulos G.A., The Early Helladic Shipwreck of Dokos within the main Maritime Route of the Neolithic Aegean, Center for Neohellenic Research. National Hellenic Research Foundation Athen, 1991, 63-72.
1991β: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Ακρόπολη, Νέος Οδηγός των μνημείων και του Μουσείου Εκδόσεις Κρήνη, Αθήνα 1991.
1992: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Νεολιθικά τεχνικά έργα στο Σπήλαιο Αλεπότρυπα του Διρού Μάνης, Πρακτικά του Α΄ Συμποσίου Αρχαιομετρίας, Σύνδεση Αρχαιομετρίας και Αρχαιολογίας, Ιανουάριος 1990. Αθήνα 1992, 43-52.
1993: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Λώλος Γ., Βήχος Γ. , Δοκός. Ανασκαφική περίοδος 1992. Η Υποβρύχια Έρευνα. Τα κεραμικά ευρήματα, Ενάλια V (1993, εκδ.1998), Τεύχος 1/2 , 6-13.
1994: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Λώλος Γ., Βήχος Γ., Δοκός: το αρχαιότερο γνωστό ναυάγιο στον κόσμο, Experiment, Έτος 1 (1994), Αρ.3, 76-113.
1995: Ζουριδάκης Ν., Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Χρονολογήσεις με τη μέθοδο του ραδιενεργού άνθρακα στο Νεολιθικό σπήλαιο Αλεπότρυπα Διρού, ΕΚΕΦΕ Δημόκριτος Αθήνα.Demo 95/6G, 1995, 1-19.
1996α: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, Αθήνα, 1996.
1996β: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Το σπήλαιο Αλεπότρυπα στον Διρό Μάνης, στο Νεολιθικός Πολιτισμός (1996), 80-84.
1996γ: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Ταφικά Έθιμα του Διρού, στο Νεολιθικός Πολιτισμός (1996), 175-177.
1997α: Zouridakis N., Ochsenkuhn K.M., Papathanasopoulos G.A., Archaeometric investigations for the Alepotrypa cave at Diros, ΕΚΕΦΕ Δημόκριτος Αθήνα Demo 97/8, 1-16.
1997β: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Το σπήλαιο Αλεπότρυπα στο Διρό. Νεολιθικός Πολιτισμός στη Μάνη. Πρακτικά Α΄ Συμποσίου 1997. Η Μάνη μέσα στους αιώνες (100.000 χρόνια). Αρεόπολη 1997.34-39.
2000: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Παπαθανασόπουλος Θ.Γ., Πύλος – Πυλία: Οδοιπορικό στο χώρο και στο χρόνο. Η Πύλος του Νέστορος, το Ναυρίνο, η Μεθώνη, η Κορώνη, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, 2000, (το 2004 κυκλοφόρησε η δεύτερη έκδοση).
2003: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Το φορτίο του Πρωτοελλαδικού Ναυαγίου του Δοκού. Οι ραμφόστομες φιάλες- λύχνοι, Πρακτικά του 1ου Διεθνούς Συνεδρίου του Αργοσαρωνικού. Πόρος, 26-29 Ιουνίου 1998. Επιμέλεια έκδοσης Ε.Κονσολάκη- Γιαννοπούλου, Αθήνα (2003), 129-138.
2006α: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Το έργο της Επιστημονικής Επιτροπής Αρχαιολογικού, Μουσειακού και Ανασκαφικού Έργου Διρού, στο ΥΠΠΟ-ΤΔΠΕΑΕ, το Έργο των Επιστημονικών Επιτροπών Αναστήλωσης , Συντήρησης και Ανάδειξης Μνημείων, Αθήνα, 293-303.
2006β: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Το έργο της Επιστημονικής Επιτροπής Συντήρησης Στερέωσης Ανάδειξης των μνημείων της ακρόπολης των Μυκηνών και του ευρύτερου περιβάλλοντος χώρου, στο ΥΠΠΟ- ΤΔΠΕΑΕ, το Έργο των Επιστημονικών Επιτροπών Αναστήλωσης , Συντήρησης και Ανάδειξης των Μνημείων, Αθήνα (2006), 235-250.
2007: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Αναζήτηση της προέλευσης των διακινούμενων ειδών κεραμικής του ναυαγισμένου στη νόσο Δοκό Πρωτοελλαδικού πλοίου, Ανακοίνωση στο 3ο Διεθνές Συνέδριο της Αρχαίας Ελίκης: Πρωτοελλαδική Πελοπόννησος.
2007: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Μυκηνών Έργα, στο ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ, τεύχος 104, Σεπτέμβριος 2007, σελ.80-84.
Επιστημονικός Σύμβουλος σε Φίλμ- Ντοκιμαντέρ
1. «Νεολιθικό Σπήλαιο Αλεπότρυπα Διρού», 1985, Σκηνοθεσία : Νίκος Παπαθανασίου.
2. «Δοκός: Το αρχαιότερο γνωστό ναυάγιο του κόσμου», 1996,Σκηνοθεσία: Ν.Βεργίτσης –Σ. Στασινός. Βραβείο Φωτογραφίας στο διεθνές φεστιβάλ ΑΓΩΝ, 1996.
3. «Μυκηνών Έργα», 2006, Σκηνοθεσία: Σ.Στασινός.
Νεκρολογίες
1977: Γ.Α. Παπαθανασόπουλος, Μνήμη Δημήτρη Θεοχάρη, «Μνήμη Δημήτρη Θεοχάρη», ΑΝΤΙ, περίοδος Β΄, τόμος 88 (1977), 44.
2003: Γ.Α. Παπαθανασόπουλος, Νίκο Τσούχλο, « Ο φίλος που έφυγε» στο ΕΝΑΛΙΑ VII (Αφιέρωμα στον Νίκο Τσούχλο), 20-21.
Μια κατάδυση στη ζωή του Γεωργίου Παπαθανασόπουλου- Νεκτάριος Καραδήμας
Συνέντευξη 20 Νοεμβρίου 2018
Ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος είναι πλέον γνωστός στον κόσμο της ελληνικής αρχαιολογίας για τη συμβολή του στην ίδρυση της ενάλιας αρχαιολογικής και σπηλαιολογικής έρευνας. Χάρις στις δικές του ενέργειες οι Εφορείες Εναλίων Αρχαιοτήτων και Σπηλαιολογίας εγγράφονται οργανικά και αναπόσπαστα στις αρμοδιότητες του Υπουργείου Πολιτισμού. Στους δε προϊστορικούς αρχαιολόγους είναι επίσης γνωστός και από ένα άλλο γεγονός. Επί σειρά ετών υπήρξε συνεργάτης του αείμνηστου Carl Blegen στις ανασκαφές του ανακτόρου του Νέστορος στην Πύλο.
Τον Γεώργιο Παπαθανασόπουλο είχα την ευκαιρία να τον γνωρίσω σε ένα συνέδριο που πραγματοποιήθηκε το 2013 προς τιμή του Carl Blegen. Σε αυτό το συνέδριο ο Παπαθανασόπουλος μοιράστηκε μαζί μας μνήμες από την περίοδο ανασκαφικής μαθητείας του στον Blegen. Η άκρως συναισθηματική του ομιλία μου γέννησε την επιθυμία να μάθω περισσότερες λεπτομέρειες όχι μόνο για τον Blegen αλλά και για τον ίδιο. Η συνέντευξη αυτή πραγματοποιήθηκε μερικά χρόνια αργότερα στο όμορφο σπίτι του στη Γλυφάδα, με μια πανέμορφη θέα προς την ίδια τη θάλασσα, που τόσο έχει εμποτίσει την πορεία του στην αρχαιολογία.
Τον ευχαριστώ θερμά, που μου έδωσε την ευκαιρία να μοιραστεί μαζί μου/μας άγνωστες πτυχές της ζωής του. Θερμές ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω και στα παιδιά του Θάνο και Λιλή, καθώς και τον Σπύρο, όχι μόνο για τη ζεστή φιλοξενία τους, αλλά και για κάθε βοήθεια που προσέφεραν στην επιμέλεια της συνέντευξης και στην εύρεση των φωτογραφιών. Ευχαριστώ επίσης την Ευαγγελία Σίκλα που ανέλαβε το δύσκολο έργο της απομαγνητοφώνησης αυτής της συνέντευξης.
Η συνέντευξη θα παρουσιαστεί σε δυο μέρη. Το πρώτο μέρος αναφέρεται στην περίοδο από τα παιδικά του χρόνια μέχρι και τις ανασκαφές του στο ανάκτορο του Νέστορος στην Πύλο.
Το δεύτερο μέρος αναφέρεται στην περίοδο από το 1960, όταν διορίστηκε Επιμελητής στην Ολυμπία, μέχρι και σήμερα
-Κύριε Παπαθανασόπουλε, θα μπορούσατε για αρχή να μας πείτε λίγα λόγια για τα παιδικά σας χρόνια;
Γεννήθηκα στην Αθήνα το 1924. Ο πατέρας μου, Κωνσταντίνος Ζωγράφος ήταν απόγονος Σπαρτιατικής οικογένειας αγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης. Η αδελφή του πατέρα μου, Ελένη Ζωγράφου ήταν σύζυγος του Αθανάσιου Παπαθανασόπουλου. Ωστόσο, δεν είχαν παιδιά και έτσι με υιοθέτησαν. Για αυτό και έχω το επίθετο Παπαθανασόπουλος.
-Σας υιοθέτησαν, δηλαδή, μετά το θάνατο των γονιών σας;
Όχι, εν ζωή. Οι γονείς μου με έδωσαν για υιοθεσία όταν ήμουν πέντε ετών, επειδή ο βιολογικός πατέρας μου, ο Ζωγράφος, αγαπούσε φοβερά την αδελφή του Ελένη. Ακόμα και μετά την υιοθεσία, δεν σταμάτησε ποτέ η επαφή μου με τους βιολογικούς γονείς μου. Αυτό είναι μία περίπτωση σπάνια, ίσως και μοναδική. Οι Ζωγράφοι και οι Παπαθανασόπουλοι μένανε στην Καλλιθέα, στον ίδιο δρόμο σε σπίτια αντικρυστά. Κάθε Σάββατο και Κυριακή τρώγαμε όλοι μαζί στο σπίτι του Ζωγράφου. Τόσο στενή ήταν η σχέση των δύο οικογενειών.
Κυριολεκτικά μεγάλωσα με δύο μανάδες, την μαμά Ζωή και την μαμά Ελένη, γιατί έτσι τις έλεγα. Η μαμά Ελένη ήταν και νονά μου. Το ωραίο είναι ότι η μια ζήλευε την άλλη. Η μαμά Ζωή με είχε γεννήσει, αλλά εκάκιζε τον εαυτό της που συγκατατέθηκε να με υιοθετήσει μια άλλη, έστω κι αν αυτή η άλλη ήταν η αδελφή του άντρα της. Από την άλλη μεριά, η άλλη, η θετή, όσο με αγαπούσε άλλο τόσο στεναχωριότανε που δεν με γέννησε. Αυτό μου το έλεγε κιόλας, «δεν είσαι παιδί μου», την πόναγε. Αλλά οι δυο οικογένειες ποτέ δε θυμάμαι να τσακώθηκαν ή να ψυχράνθηκαν.
-Είχατε αδέρφια από τις δύο οικογένειες;
Οι βιολογικοί γονείς μου είχαν άλλα τρία παιδιά: την αδελφή μου Αθηνά, που μένει στην Αλάσκα με την κόρη και τον Αμερικανό γαμπρό της, τον Γιάννη, ο οποίος έχει πεθάνει, και τον τρίτο τον Θάνο. Το ωραίο είναι ότι τα αδέλφια μου, με τα οποία είχα πάντα πολύ στενή επαφή, πηγαίναμε στο ίδιο σχολείο. Όλοι μαζί φωνάζανε τη θετή μου μάνα «μαμά Ελένη».
-Αληθεύει ότι αρχικά θέλατε να γίνετε αρχιτέκτονας; Πως αλλάξατε γνώμη και γίνατε αρχαιολόγος;
Ναι, έτσι ξεκίνησα. Αυτή ήταν η φιλοδοξία μου. Σχεδίαζα σχετικά καλά και ήμουν καλός όχι όμως άριστος στα μαθηματικά. Έτσι είχα γραφτεί στα γνωστά φροντιστήρια Αντζιού και έκανα μαθηματικά με κατεύθυνση την αρχιτεκτονική. Αλλά στην Κατοχή αρρώστησα με φυματίωση και σταμάτησα οποιαδήποτε δραστηριότητα. Και έτσι δεν έδωσα εξετάσεις στο Πολυτεχνείο. Με έστειλαν τότε και έμεινα για έξι μήνες στην εξοχή, στην Ηλιούπολη, σε έναν αγαπημένο μου θείο, τον Κωσταντίνο Θεοχάρη, που ήταν συνταξιούχος συνταγματάρχης. Ο Θεοχάρης ήταν μεν στρατιωτικός, τον ενδιέφερε όμως ιδιαίτερα η αρχαία ελληνική ιστορία. [1] Ήταν και συλλέκτης σπανίων βιβλίων, χαλκών νομισμάτων και γραμματοσήμων, τα οποία κληροδότησε στο Νομισματικό Μουσείο και στο Άγιο Όρος.
Κάποια στιγμή διάβασα ότι γίνονταν εξετάσεις στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Πήγα, έδωσα, και έτσι πέτυχα. Ακολούθησα το Ιστορικό Αρχαιολογικό Τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής, όπου αργότερα έκανα και τη διδακτορική μου διατριβή με θέμα την Προναϊκή υπαίθρια λατρεία στο Σούνιο.[2]
-Στη Φιλοσοφική Σχολή πότε περάσατε;
Το 1943.
-Τότε γνωρίσατε τη μετέπειτα σύζυγό σας Άσπα;
Είχαμε γνωριστεί λίγο πιο πριν. Εγώ ήμουν ενταγμένος στην ΕΠΟΝ και το ΕΑΜ Καλλιθέας και είχαμε επαφή με την αντίστοιχη ΕΠΟΝ και το αντίστοιχο ΕΑΜ της Νέας Σμύρνης όπου έμενε η γυναίκα μου.[3] Εκεί γνώρισα την Άσπα[4] από τον Μίκη Θεοδωράκη, ο οποίος ήταν νεοσμυρνιώτης. Ήταν φίλος, γνωστός με τη γυναίκα μου. Ήρθα σε επαφή μαζί του και βγάζαμε μια μισοπαράνομη χειρόγραφη εφημερίδα τοίχου, που είχε δύο μέτρα ύψος. Και την κολλάγαμε σε έναν τοίχο του προσφυγικού συνοικισμού της Καλλιθέας. Ατυχώς, δε σώθηκε ούτε ένα αντίτυπο. Αργότερα, ο Μίκης έφυγε και πήγε στο Παρίσι και μετά εκεί έγινε ο μέγας Μίκης.
-Υπήρξατε και αιχμάλωτος στο βρετανικό στρατόπεδο του Ελληνικού;
Ναι, όταν έγινε η εξέγερση στα Δεκεμβριανά του ’44, μας χτυπήσανε σε μια διαδήλωση στο Σύνταγμα και υπήρξαν πολλοί νεκροί και τραυματίες.[5] Πιάσανε εμένα και τον αδελφό μου τον Γιάννη και μας πήγανε στις φυλακές Καλλιθέας, που παλιά ήταν γυμνάσιο. Εκεί μας κράτησαν ένα διάστημα και μετά μας φέρανε στο Χασάνι, στο ύπαιθρο, χειμώνα καιρό.[6]
-Στον Εμφύλιο πόλεμο που ήσασταν;
Μετά, στον Εμφύλιο έκανα τη στρατιωτική μου θητεία, στην αρχή στον Παρνασσό, αργότερα στην Άρτα, και από εκεί στα σύνορα, στο Γράμμο και στη Μουργκάνα. Τριάντα μήνες σχεδόν, οι είκοσι πέντε ήτανε στα βουνά. Η χειρότερη περίοδος της ζωής μου. Να ζεις έναν εμφύλιο και να μην είσαι σύμφωνος με αυτόν.
-Δεν υπήρχαν και πολλές επιλογές φαντάζομαι. Και όταν τελείωσε ο Εμφύλιος;
Όντως δεν υπήρχαν. Αποστρατεύτηκα το Δεκέμβριο του 1949 και πήρα το πτυχίο μου το επόμενο έτος. Πήγα πάλι στο θείο μου, το Θεοχάρη, για να τον συμβουλευτώ σχετικά με το μέλλον μου. Ο Θεοχάρης ήταν καλός φίλος της Ειρήνης Βαρούχα-Χριστοδουλοπούλου, διευθύντριας της Νομισματικής Συλλογής που στεγαζόταν στο Εθνικό Μουσείο.[7] Μου είπε να πάω εκ μέρους του στην Βαρούχα, η οποία με συμβούλεψε να απευθυνθώ στον Χρήστο Καρούζο, τον διευθυντή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Και έτσι πήγα στον Καρούζο, ο οποίος και με προσέλαβε. Έμεινα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο δέκα περίπου χρόνια,[8] όπου ευτύχησα να έχω διευθυντές το Χρήστο και την Σέμνη Καρούζου.[9]
-Εκείνη τη χρονιά παντρευτήκατε και την Άσπα;
Ναι, παντρευτήκαμε το 1951 και αποκτήσαμε δυο παιδιά, το Θάνο και τη Λιλή.
-Στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ποια ήταν τα καθήκοντά σας;
Τα καθήκοντά μου ήταν ο αποκιβωτισμός των αρχαίων που είχαν τοποθετηθεί στα πρόθυρα του πολέμου μέσα σε κιβώτια στα υπόγεια του Εθνικού Μουσείου και είχαν σκεπαστεί με άμμο για να προστατευθούν από τυχόν βομβαρδισμούς και ενδεχόμενες λεηλασίες από τα στρατεύματα Κατοχής. Αργότερα απασχολήθηκα με την επανέκθεση της Κυκλαδικής Συλλογής. Μερικά κιβώτια είχαν αποθηκευτεί ακριβώς όπως τα είχαν αφήσει οι ανασκαφείς που δεν είχαν προλάβει να τα μελετήσουν, όπως η συλλογή του Κλωνός Στεφάνου, η οποία και αποτέλεσε το αντικείμενο μιας μελέτης μου.[10]
-Θυμόσαστε κάτι από τους Καρούζους;
Μοναδικές προσωπικότητες. Θαρραλέοι δημοτικιστές, βαθιά δημοκράτες και ελεύθεροι άνθρωποι. Η προσφορά τους στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής τέχνης είναι ανεκτίμητη. Πρέπει να τονίσω ότι ήταν γνώστες και της βυζαντινής και της νεώτερης τέχνης, είχαν δηλαδή ένα εκπληκτικό εύρος γνώσεων. Πολύ λίγοι αρχαιολόγοι τύγχαναν του σεβασμού της διεθνούς κοινότητας των αρχαιολόγων όσο οι Καρούζοι. Είχαν μετατρέψει το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο σε πολύβοη κυψέλη Ελλήνων και ξένων αρχαιολόγων, υψηλού επιστημονικού επιπέδου, οι οποίοι ερχόμενοι να μελετήσουν ευρήματα ενδιαφέροντός τους πάντα συζητούσαν με το σοφό ζεύγος.
-Τους βοηθούσατε στη μελέτη τους;
Μια από τις δουλειές που είχα ως Επιμελητής στο Μουσείο, ήταν να τους οδηγώ στις υπόγειες αίθουσες όπου βρίσκονταν τα ευρήματα που μελετούσαν. Και έτσι, είχα την σπάνια ευκαιρία να γνωρίσω από κοντά αυτούς τους σπουδαίους επιστήμονες, οι οποίοι εν πολλοίς διαμόρφωσαν τη σύγχρονη προϊστορική και κλασική αρχαιολογία. Για αυτό θεωρώ ευτύχημα τη θητεία σε ένα μεγάλο μουσείο, όπως το Εθνικό Μουσείο και για αυτό θα έπρεπε να περνάνε όλοι οι νέοι αρχαιολόγοι, υποχρεωτικά, ένα δίμηνο ή ένα τρίμηνο στο ξεκίνημά τους από το Εθνικό Μουσείο ή έστω από ένα άλλο μεγάλο μουσείο. Αλλά, αυτό πρέπει να οργανωθεί, όχι έτσι τυχαία. Η σκυτάλη να δοθεί σε εσάς τους νέους.
Για αυτό θεωρώ ευτύχημα τη θητεία σε ένα μεγάλο μουσείο, όπως το Εθνικό Μουσείο και για αυτό θα έπρεπε να περνάνε όλοι οι νέοι αρχαιολόγοι, υποχρεωτικά, ένα δίμηνο ή ένα τρίμηνο στο ξεκίνημά τους από το Εθνικό Μουσείο ή έστω από ένα άλλο μεγάλο μουσείο.
Αλλά, αυτό πρέπει να οργανωθεί, όχι έτσι τυχαία. Η σκυτάλη να δοθεί σε εσάς τους νέους.
-Εκεί γνωρίσατε και τον Carl Blegen;
Τον γνώρισα όταν μελετούσε τις πινακίδες από το ανάκτορο του Νέστορος που είχε αποκαλύψει με τον Κωνσταντίνο Κουρουνιώτη.[11] Για μια περίοδο ενός μηνός είχα καθημερινή επικοινωνία μαζί του. Μια μέρα μου λέει «θα κατέβω στην Πύλο. Θέλετε να έρθετε μαζί μου;». Εγώ δεν τον πίστεψα καθόλου και του είπα ότι θα ρωτήσω τον κύριο Καρούζο. Και πήγα στον Καρούζο και συμφώνησε, αλλά μου είπε να προσέχω γιατί ήταν πάρα πολύ αυστηρός και σκληρός. Και τα έλεγε αυτά γιατί είχε σκάψει ως φοιτητής στο Κοράκου, υπό τη διεύθυνση του Blegen. Και έτσι πήγα στον Blegen. Όταν λοιπόν έφτασα, με ξενάγησε ο ίδιος σε όλο το χώρο του ανακτόρου. Φτάσαμε σε ένα σημείο πίσω από την αίθουσα του θρόνου, και μου λέει, εδώ αυτό το κομμάτι δεν το έχουμε σκάψει, εδώ θα σκάψετε. Α, μάλιστα, είπα, τί να πω; Αλλά θέλω να σας πω, λέω, κάτι. Δεν έχω καμία πείρα ανασκαφής. Και δεν είχα. Αυτό, μου λέει, είναι μεγάλο προσόν, αλλά μη σας απασχολεί, αφήστε το σε μένα. Κι έτσι άρχισα την ανασκαφή στο ανάκτορο του Νέστορος.[12]
-Οπότε μάθατε ανασκαφή με τον Blegen;
Ναι, αυτός με δίδαξε. Και μετά άνοιξα μία διερευνητική τάφρο, σαράντα μέτρα μήκος, με πλάτος ενάμισυ, στην οποία αποκαλύφθηκαν οικήματα της πόλης, η οποία ήταν στα πρανή γύρω από το ανάκτορο. Και αυτό ικανοποίησε πολύ τον Blegen και εγώ χάρηκα πάρα πολύ με αυτήν την ιστορία.
-Είχατε μεταφράσει, θυμάμαι, και τον αγγλικό οδηγό του ανακτόρου του Νέστορος στα ελληνικά.
Ναι, πράγματι.[13]
-Αληθεύει ότι σας αποκαλούσε ο Blegen το δεξί του χέρι
Αυτό είναι συγκινητικό. Θυμάμαι, έλεγε σε φίλους του το δεξί μου χέρι κι έδειχνε εμένα.
-Πόσο δε μάλλον όταν ο Blegen δεν είχε το δεξί του χέρι!
Ναι, δεν είχε δεξί χέρι. Αντί για χέρι είχε ένα ξύλο που κατέληγε σε ένα δερμάτινο γάντι.[14] Το ξύλο δενόταν με έναν ιμάντα από τον ώμο. Θυμάμαι πως όταν ήταν καθισμένος και εκνευρισμένος το έπιανε με το αριστερό χέρι και το τοποθετούσε από το ένα πόδι στο άλλο με δύναμη.
-Τα ελληνικά του ήτανε εξαιρετικά;
Άπταιστα. Ήταν παράλληλα βαθύς γνώστης της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και γραμματείας.
-Τη Rawson τι θυμόσαστε;
Η Rawson ήταν ψηλή δύο μέτρα μπόι. Πολλοί λέγανε ότι ήτανε η φιλενάδα του Μπλέγκεν. [15]
-Περιγράψτε μου λίγο την ανασκαφή.
Σηκωνόμασταν στις έξι η ώρα το πρωί. Εφτά η ώρα ήτανε το πρωινό. Πηγαίναμε στην τραπεζαρία και παίρναμε, καφέ, γάλα, αυγά και καλαμπόκι. Ο Blegen είχε φέρει σπόρους από αμερικάνικο καλαμπόκι και το είχε φυτέψει στο χωριό. Μετά όλη τη μέρα μέχρι τις πέντε ήμασταν στην ανασκαφή. Τρώγαμε το μεσημέρι κάτω από μια ελιά, κάτι πρόχειρο.
-Αντέχατε;
Ήμουνα νέος, άντεχα. Ο Blegen ήτανε χαλκέντερος. Δεν τον έπιανε κούραση, με τίποτα! Στις πέντε, λοιπόν, φεύγαμε και γυρίζαμε στο κατάλυμα. Είχαμε εγκατασταθεί στο πρώην νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού της Χώρας Τριφυλίας, το οποίο ήταν εγκαταλελειμμένο. Αυτό το νοσοκομείο είχε μια μεγάλη αίθουσα που τη λέγανε τραπεζαρία και είχε δωματιάκια για τους ασθενείς. Ο Blegen, όταν ήρθε στην Πύλο για να σκάψει στο ανάκτορο του Νέστορος, έμεινε στην Πύλο. Και εζήτησε από το δήμαρχο της Πύλου τότε αν θα μπορούσε να του διαθέσει ένα κατάλυμα για να εγκαταστήσει την ομάδα του, προφανώς χωρίς λεφτά. Ο δήμος της Πύλου απήντησε αρνητικά. Και έτσι απευθύνθηκε στο δήμαρχο της Χώρας Τριφυλίας, ο οποίος του έδωσε το κτήριο αυτό.
-Οπότε μετά την ανασκαφή τι κάνατε;
Από τις πέντε έως τις έξι ξεκουραζόμασταν και στις επτά ήταν «το ούζο τάιμ». Συγκεντρωνόμασταν στην τραπεζαρία όπου και παραμέναμε μέχρι τις εννέα και πίναμε ούζο. Την ώρα που καθόμασταν για δείπνο ήμασταν ήδη όλοι σε ευθυμία. Ο Blegen έπινε συνέχεια, δεν τον έπιανε όμως ποτέ το ούζο. Εγώ εκεί έμαθα να πίνω ούζο, στο τέλος κόντεψα να γίνω αλκοολικός. Ήρθα στην Αθήνα και ζήταγα από την Άσπα να έχουμε ούζο κάθε μέρα και εκείνη ευτυχώς μου το έκοψε.
-Θυμόσαστε κανένα ευχάριστο στιγμιότυπο;
Θυμάμαι το δείπνο ήταν οργανωμένο με ελληνικά φαγητά. Μια μέρα θα ερχόταν ο διευθυντής της Βρετανικής Σχολής και ανασκαφέας των Μυκηνών ο Allan Wace[16] με τη γυναίκα του και την κόρη του Lisa, και ο Blegen έστειλε τον αρχαιολόγο και μέλος της ομάδας Δημήτρη Θεοχάρη[17] να πάει να βρει καλό κρασί. Και περίμενε, περίμενε να έρθει, δεν ερχόταν. Έβαλε μπρός και τρώγαμε. Και ξαφνικά ήρθε ο Θεοχάρης τραγουδώντας και τρικλίζοντας. Δοκίμαζε παντού κρασί για να φέρει το καλύτερο και μέθυσε! Αλλά και ο Blegen και η γυναίκα του Elizabeth ήταν εξαιρετικά αγαπητά πρόσωπα στη Χώρα. Η γυναίκα του είχε κάνει πολλές δωρεές στη Χώρα.
1961/62: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Κυκλαδικά Νάξου», ΑΔ 17, Α΄ (1963), 104-151.πιν.41-79.
1961/62: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Αρχαιότητες και μνημεία Μεσσηνίας», Πεπραγμένα του έτους 1961, ΑΔ 17, 1961/62: Χρονικά, 92-99, πιν. 99-104.
1962: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Αρχαιότητες Μεσσηνίας», Πεπραγμένα του έτους 1962.ΑΔ 18, 1963, Χρονικά, 91-95, πιν.105-109.
1963: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Αρχαιότητες και μνημεία Μεσσηνίας» Πεπραγμένα του έτους 1963, ΑΔ 19, 1964, Χρονικά, 149-155, πιν.152-154.
1964: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Το ανάκτορο του Νέστορος», Μετάφραση από τα αγγλικά του οδηγού των C.W.Blegen και M.Rauson. Έκδοση της Υπηρεσίας Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεως. Αθήνα 1964.
1964: Σακελλαρίου Α., Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Οι Προϊστορικές Συλλογές», Σύντομος οδηγός, Αθήνα 1964, 1-93, πιν. 1-31. Έκδοση της υπηρεσίας Αρχαιοτήτων και Αναστηλώσεως. Αθήνα 1964. Μεταφράστηκε στα αγγλικά (1964), Γαλλικά (1965) και γερμανικά (1966).
1966: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Ελληνιστικά γυάλινα αγγεία του Μουσείου Πύλου» ΑΔ 21, 1966, 184-197, πιν.66-69.
1968: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Αρχαιότητες και μνημεία της Μεσσηνίας» Πεπραγμένα του έτους 1967, ΑΔ 23 (1968), Χρονικά, 156-157.
1968: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Αρχαιότητες και Μνημεία Ηλείας», Πεπραγμένα του έτους 1967, ΑΔ 23, 1968, Χρονικά, 160-165, πιν. 113-119.
1968: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Ανασκαφαί εις αρχαία Ήλιδα», ΑΑΑ Ι, 1968, 128-136.
1969: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Αρχαιότητες και Μνημεία Μεσσηνίας», Πεπραγμένα τουέτους 1968, ΑΔ 24, 1969, Χρονικά, 142-145, πιν. 141-142.
1969: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Αρχαιότητες και Μνημεία Ηλείας», Πεπραγμένα του έτους 1968, ΑΔ 24, 1969, Χρονικά, 146-154, πιν.143-147.
1969: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Ψηφιδωτόν Απόλλωνος Μουσών εις αρχαίαν Ήλιδα», ΑΑΑ ΙΙ, 1969, 15-19.
1969: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Χάλκινος Κρούνος εξ Ολυμπίας» ΑΔ 24, 1969Α,132-142.
1969: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Archaeological Museum Olympia», στο Ryuzabüro Umehara: The Great Museums of the World, vol. 11, Tokyo (1969), 120-141.
1970: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Αρχαιότητες και Μνημεία Ηλείας», Πεπραγμένα του έτους1969, ΑΔ 25, 1970, Χρονικά, 187-196, πιν.163-176
1970: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., «Αρχαιότητες και Μνημεία Μεσσηνίας», Πεπραγμένα τουέτους 1969, ΑΔ 25, 1970, Χρονικά, 173-182, πιν. 147-154
1971α: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Σπήλαια Διρού: Αι ανασκαφαί του 1970-1971, ΑΑΑ IV, 12-16
1971β: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Σπήλαια Διρού: Εκ των ανασκαφών της Αλεπότρυπας. 1970-71, ΑΑΑ IV, 149-154.
1971γ: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Σπήλαια Διρού 1971, ΑΑΑ IV, (1971) 289-304.
1972: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Σπήλαια Διρού, ΑΔ 27 (1972) Χρονικά,251-255, πιν.187-192.
1973: Αρχαιολογική εποπτεία στην υποβρύχια αρχαιολογική έρευνα στο βυθό του κόλπου του Ναυαρίνου, του Αμερικάνου Ωκεανογράφου Edwin A.Link, με στόχο την εντόπιση των ναυαγισμένων τουρκοαιγυπτιακών πλοίων της ναυμαχίας του 1827. Βλ. Marion Clayton Link: WINDOWS IN THE SEA. Εκδ. Smithsonian Institution Press. Washington. 28-30
1974: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Ινστιτούτο Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών: Έκδοση Πεπραγμένων κατά το έτος 1973. Εκδόσεις Ι.ΕΝ.Α.Ε. Αθήνα 1974.
1976: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Ο αθλητισμός κατά την Ελληνιστική και τη Ρωμαϊκή Εποχή στο Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, Εκδοτική Αθηνών, τόμος ΣΤ΄, 482-492
1977: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Το Πρωτοελλαδικό ναυάγιο του Δοκού, ΑΑΑ ΙΧ, τεύχος 1, (1977) Χρονικά, 17-23.
1978: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Πρόταση κήρυξης της Μεσογείου ως Θάλασσας του Πολιτισμού της Ανθρωπότητας, Conseil de l Europe Assemblée Parlementaire Doc: 4200 f. Patrimoine culturel Subaquatique. Rapport de la commission de la culture et de l education (Rapporteur M.John Roper), p.2ii, Strasburg.
1979: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Ακρόπολη: Τα μνημεία και το μουσείο, Εκδ. Κρήνη, 1979.(Μεταφράστηκε στα αγγλικά, γαλλικά, ιταλικά, γερμανικά και ισπανικά)
1981: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Νάξος. Υποβρύχια αρχαιολογική έρευνα. ΠΑΕ 1981, 298-302, πιν. 203-205.
1981: Παπαθανασόπουλος Γ.Α, D.Schilardi, An underwater survey of Paros, Greece 1979: Preliminary report, Journal of Nautical Archaeology, Vol.10, No2 (1981), 133-144.
1983: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Ο ναυτικός χαρακτήρας του Νεολιθικού Διρού, Πρακτικά Α΄ τοπικού Συνεδρίου Λακωνικών Μελετών. Μολάοι 5-7 Ιουνίου 1982. Εκδ. Εταιρείας Πελοποννησιακών Σπουδών, Αθήνα (1983), 221-224.
1983: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Σούνιον Ίρον: Συμβολή στην εξέταση των κούρων του Ιερού και στη διευκρίνιση του προβλήματος της παλαιότερης υπαίθριας λατρείας στο Σούνιο, Αθήνα 1983.
1983: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Η υποβρύχια αρχαιολογία και η σημασία της, ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ, τεύχος 8 (1983), 16-23.
1989α: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Έρευνα Δοκού 1989. Το ΠΕ ναυάγιο του Δοκού. Ο προϊστορικός Οικισμός, Ενάλια Ι, τεύχος 3/4, 24-27.
1989β: Papathanasopoulos G.A., Dokos Excavation 1989. The EH wreck at Dokos. The Prehistoric Settlement, Enalia Annual I (1989, εκδ.1990) 34-37.
1990: Papathanasopoulos G.A., Lolos Y., Vichos Y., Chatzidaki, E., Dokos: 1990 Campaign Underwater excavation: The Finds, Enalia Annual II (1990, εκδ.1992) 6-23.
1991: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Λώλος Γ., Βήχος Γ., Δοκός. Ανασκαφική περίοδος 1991. Η Υποβρύχια Έρευνα. Τα κεραμικά ευρήματα, Ενάλια ΙΙΙ (1991, εκδ.1994), Τεύχος 3/4,429.
1991: Papathanasopoulos G.A., Vichos Y.,Tsouchlos N., Première Anneé de fouille de l’ Epave de Docos, in Thalasa, L’ Egeé Préhistorique et la mer, Aegaeum 7, 147-152.
1991α: Papathanasopoulos G.A., The Early Helladic Shipwreck of Dokos within the main Maritime Route of the Neolithic Aegean, Center for Neohellenic Research. National Hellenic Research Foundation Athen, 1991, 63-72.
1991β: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Ακρόπολη, Νέος Οδηγός των μνημείων και του Μουσείου Εκδόσεις Κρήνη, Αθήνα 1991.
1992: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Νεολιθικά τεχνικά έργα στο Σπήλαιο Αλεπότρυπα του Διρού Μάνης, Πρακτικά του Α΄ Συμποσίου Αρχαιομετρίας, Σύνδεση Αρχαιομετρίας και Αρχαιολογίας, Ιανουάριος 1990. Αθήνα 1992, 43-52.
1993: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Λώλος Γ., Βήχος Γ. , Δοκός. Ανασκαφική περίοδος 1992. Η Υποβρύχια Έρευνα. Τα κεραμικά ευρήματα, Ενάλια V (1993, εκδ.1998), Τεύχος 1/2 , 6-13.
1994: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Λώλος Γ., Βήχος Γ., Δοκός: το αρχαιότερο γνωστό ναυάγιο στον κόσμο, Experiment, Έτος 1 (1994), Αρ.3, 76-113.
1995: Ζουριδάκης Ν., Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Χρονολογήσεις με τη μέθοδο του ραδιενεργού άνθρακα στο Νεολιθικό σπήλαιο Αλεπότρυπα Διρού, ΕΚΕΦΕ Δημόκριτος Αθήνα.Demo 95/6G, 1995, 1-19.
1996α: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, Αθήνα, 1996.
1996β: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Το σπήλαιο Αλεπότρυπα στον Διρό Μάνης, στο Νεολιθικός Πολιτισμός (1996), 80-84.
1996γ: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Ταφικά Έθιμα του Διρού, στο Νεολιθικός Πολιτισμός (1996), 175-177.
1997α: Zouridakis N., Ochsenkuhn K.M., Papathanasopoulos G.A., Archaeometric investigations for the Alepotrypa cave at Diros, ΕΚΕΦΕ Δημόκριτος Αθήνα Demo 97/8, 1-16.
1997β: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Το σπήλαιο Αλεπότρυπα στο Διρό. Νεολιθικός Πολιτισμός στη Μάνη. Πρακτικά Α΄ Συμποσίου 1997. Η Μάνη μέσα στους αιώνες (100.000 χρόνια). Αρεόπολη 1997.34-39.
2000: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Παπαθανασόπουλος Θ.Γ., Πύλος – Πυλία: Οδοιπορικό στο χώρο και στο χρόνο. Η Πύλος του Νέστορος, το Ναυρίνο, η Μεθώνη, η Κορώνη, Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων, 2000, (το 2004 κυκλοφόρησε η δεύτερη έκδοση).
2003: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Το φορτίο του Πρωτοελλαδικού Ναυαγίου του Δοκού. Οι ραμφόστομες φιάλες- λύχνοι, Πρακτικά του 1ου Διεθνούς Συνεδρίου του Αργοσαρωνικού. Πόρος, 26-29 Ιουνίου 1998. Επιμέλεια έκδοσης Ε.Κονσολάκη- Γιαννοπούλου, Αθήνα (2003), 129-138.
2006α: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Το έργο της Επιστημονικής Επιτροπής Αρχαιολογικού, Μουσειακού και Ανασκαφικού Έργου Διρού, στο ΥΠΠΟ-ΤΔΠΕΑΕ, το Έργο των Επιστημονικών Επιτροπών Αναστήλωσης , Συντήρησης και Ανάδειξης Μνημείων, Αθήνα, 293-303.
2006β: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Το έργο της Επιστημονικής Επιτροπής Συντήρησης Στερέωσης Ανάδειξης των μνημείων της ακρόπολης των Μυκηνών και του ευρύτερου περιβάλλοντος χώρου, στο ΥΠΠΟ- ΤΔΠΕΑΕ, το Έργο των Επιστημονικών Επιτροπών Αναστήλωσης , Συντήρησης και Ανάδειξης των Μνημείων, Αθήνα (2006), 235-250.
2007: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Αναζήτηση της προέλευσης των διακινούμενων ειδών κεραμικής του ναυαγισμένου στη νόσο Δοκό Πρωτοελλαδικού πλοίου, Ανακοίνωση στο 3ο Διεθνές Συνέδριο της Αρχαίας Ελίκης: Πρωτοελλαδική Πελοπόννησος.
2007: Παπαθανασόπουλος Γ.Α., Μυκηνών Έργα, στο ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ, τεύχος 104, Σεπτέμβριος 2007, σελ.80-84.
Επιστημονικός Σύμβουλος σε Φίλμ- Ντοκιμαντέρ
1. «Νεολιθικό Σπήλαιο Αλεπότρυπα Διρού», 1985, Σκηνοθεσία : Νίκος Παπαθανασίου.
2. «Δοκός: Το αρχαιότερο γνωστό ναυάγιο του κόσμου», 1996,Σκηνοθεσία: Ν.Βεργίτσης –Σ. Στασινός. Βραβείο Φωτογραφίας στο διεθνές φεστιβάλ ΑΓΩΝ, 1996.
3. «Μυκηνών Έργα», 2006, Σκηνοθεσία: Σ.Στασινός.
Νεκρολογίες
1977: Γ.Α. Παπαθανασόπουλος, Μνήμη Δημήτρη Θεοχάρη, «Μνήμη Δημήτρη Θεοχάρη», ΑΝΤΙ, περίοδος Β΄, τόμος 88 (1977), 44.
2003: Γ.Α. Παπαθανασόπουλος, Νίκο Τσούχλο, « Ο φίλος που έφυγε» στο ΕΝΑΛΙΑ VII (Αφιέρωμα στον Νίκο Τσούχλο), 20-21.
Μια κατάδυση στη ζωή του Γεωργίου Παπαθανασόπουλου- Νεκτάριος Καραδήμας
Συνέντευξη 20 Νοεμβρίου 2018
Ο Γεώργιος Παπαθανασόπουλος είναι πλέον γνωστός στον κόσμο της ελληνικής αρχαιολογίας για τη συμβολή του στην ίδρυση της ενάλιας αρχαιολογικής και σπηλαιολογικής έρευνας. Χάρις στις δικές του ενέργειες οι Εφορείες Εναλίων Αρχαιοτήτων και Σπηλαιολογίας εγγράφονται οργανικά και αναπόσπαστα στις αρμοδιότητες του Υπουργείου Πολιτισμού. Στους δε προϊστορικούς αρχαιολόγους είναι επίσης γνωστός και από ένα άλλο γεγονός. Επί σειρά ετών υπήρξε συνεργάτης του αείμνηστου Carl Blegen στις ανασκαφές του ανακτόρου του Νέστορος στην Πύλο.
Τον Γεώργιο Παπαθανασόπουλο είχα την ευκαιρία να τον γνωρίσω σε ένα συνέδριο που πραγματοποιήθηκε το 2013 προς τιμή του Carl Blegen. Σε αυτό το συνέδριο ο Παπαθανασόπουλος μοιράστηκε μαζί μας μνήμες από την περίοδο ανασκαφικής μαθητείας του στον Blegen. Η άκρως συναισθηματική του ομιλία μου γέννησε την επιθυμία να μάθω περισσότερες λεπτομέρειες όχι μόνο για τον Blegen αλλά και για τον ίδιο. Η συνέντευξη αυτή πραγματοποιήθηκε μερικά χρόνια αργότερα στο όμορφο σπίτι του στη Γλυφάδα, με μια πανέμορφη θέα προς την ίδια τη θάλασσα, που τόσο έχει εμποτίσει την πορεία του στην αρχαιολογία.
Τον ευχαριστώ θερμά, που μου έδωσε την ευκαιρία να μοιραστεί μαζί μου/μας άγνωστες πτυχές της ζωής του. Θερμές ευχαριστίες θα ήθελα να απευθύνω και στα παιδιά του Θάνο και Λιλή, καθώς και τον Σπύρο, όχι μόνο για τη ζεστή φιλοξενία τους, αλλά και για κάθε βοήθεια που προσέφεραν στην επιμέλεια της συνέντευξης και στην εύρεση των φωτογραφιών. Ευχαριστώ επίσης την Ευαγγελία Σίκλα που ανέλαβε το δύσκολο έργο της απομαγνητοφώνησης αυτής της συνέντευξης.
Η συνέντευξη θα παρουσιαστεί σε δυο μέρη. Το πρώτο μέρος αναφέρεται στην περίοδο από τα παιδικά του χρόνια μέχρι και τις ανασκαφές του στο ανάκτορο του Νέστορος στην Πύλο.
Το δεύτερο μέρος αναφέρεται στην περίοδο από το 1960, όταν διορίστηκε Επιμελητής στην Ολυμπία, μέχρι και σήμερα
-Κύριε Παπαθανασόπουλε, θα μπορούσατε για αρχή να μας πείτε λίγα λόγια για τα παιδικά σας χρόνια;
Γεννήθηκα στην Αθήνα το 1924. Ο πατέρας μου, Κωνσταντίνος Ζωγράφος ήταν απόγονος Σπαρτιατικής οικογένειας αγωνιστών της Ελληνικής Επανάστασης. Η αδελφή του πατέρα μου, Ελένη Ζωγράφου ήταν σύζυγος του Αθανάσιου Παπαθανασόπουλου. Ωστόσο, δεν είχαν παιδιά και έτσι με υιοθέτησαν. Για αυτό και έχω το επίθετο Παπαθανασόπουλος.
-Σας υιοθέτησαν, δηλαδή, μετά το θάνατο των γονιών σας;
Όχι, εν ζωή. Οι γονείς μου με έδωσαν για υιοθεσία όταν ήμουν πέντε ετών, επειδή ο βιολογικός πατέρας μου, ο Ζωγράφος, αγαπούσε φοβερά την αδελφή του Ελένη. Ακόμα και μετά την υιοθεσία, δεν σταμάτησε ποτέ η επαφή μου με τους βιολογικούς γονείς μου. Αυτό είναι μία περίπτωση σπάνια, ίσως και μοναδική. Οι Ζωγράφοι και οι Παπαθανασόπουλοι μένανε στην Καλλιθέα, στον ίδιο δρόμο σε σπίτια αντικρυστά. Κάθε Σάββατο και Κυριακή τρώγαμε όλοι μαζί στο σπίτι του Ζωγράφου. Τόσο στενή ήταν η σχέση των δύο οικογενειών.
Κυριολεκτικά μεγάλωσα με δύο μανάδες, την μαμά Ζωή και την μαμά Ελένη, γιατί έτσι τις έλεγα. Η μαμά Ελένη ήταν και νονά μου. Το ωραίο είναι ότι η μια ζήλευε την άλλη. Η μαμά Ζωή με είχε γεννήσει, αλλά εκάκιζε τον εαυτό της που συγκατατέθηκε να με υιοθετήσει μια άλλη, έστω κι αν αυτή η άλλη ήταν η αδελφή του άντρα της. Από την άλλη μεριά, η άλλη, η θετή, όσο με αγαπούσε άλλο τόσο στεναχωριότανε που δεν με γέννησε. Αυτό μου το έλεγε κιόλας, «δεν είσαι παιδί μου», την πόναγε. Αλλά οι δυο οικογένειες ποτέ δε θυμάμαι να τσακώθηκαν ή να ψυχράνθηκαν.
-Είχατε αδέρφια από τις δύο οικογένειες;
Οι βιολογικοί γονείς μου είχαν άλλα τρία παιδιά: την αδελφή μου Αθηνά, που μένει στην Αλάσκα με την κόρη και τον Αμερικανό γαμπρό της, τον Γιάννη, ο οποίος έχει πεθάνει, και τον τρίτο τον Θάνο. Το ωραίο είναι ότι τα αδέλφια μου, με τα οποία είχα πάντα πολύ στενή επαφή, πηγαίναμε στο ίδιο σχολείο. Όλοι μαζί φωνάζανε τη θετή μου μάνα «μαμά Ελένη».
-Αληθεύει ότι αρχικά θέλατε να γίνετε αρχιτέκτονας; Πως αλλάξατε γνώμη και γίνατε αρχαιολόγος;
Ναι, έτσι ξεκίνησα. Αυτή ήταν η φιλοδοξία μου. Σχεδίαζα σχετικά καλά και ήμουν καλός όχι όμως άριστος στα μαθηματικά. Έτσι είχα γραφτεί στα γνωστά φροντιστήρια Αντζιού και έκανα μαθηματικά με κατεύθυνση την αρχιτεκτονική. Αλλά στην Κατοχή αρρώστησα με φυματίωση και σταμάτησα οποιαδήποτε δραστηριότητα. Και έτσι δεν έδωσα εξετάσεις στο Πολυτεχνείο. Με έστειλαν τότε και έμεινα για έξι μήνες στην εξοχή, στην Ηλιούπολη, σε έναν αγαπημένο μου θείο, τον Κωσταντίνο Θεοχάρη, που ήταν συνταξιούχος συνταγματάρχης. Ο Θεοχάρης ήταν μεν στρατιωτικός, τον ενδιέφερε όμως ιδιαίτερα η αρχαία ελληνική ιστορία. [1] Ήταν και συλλέκτης σπανίων βιβλίων, χαλκών νομισμάτων και γραμματοσήμων, τα οποία κληροδότησε στο Νομισματικό Μουσείο και στο Άγιο Όρος.
Κάποια στιγμή διάβασα ότι γίνονταν εξετάσεις στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Πήγα, έδωσα, και έτσι πέτυχα. Ακολούθησα το Ιστορικό Αρχαιολογικό Τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής, όπου αργότερα έκανα και τη διδακτορική μου διατριβή με θέμα την Προναϊκή υπαίθρια λατρεία στο Σούνιο.[2]
-Στη Φιλοσοφική Σχολή πότε περάσατε;
Το 1943.
-Τότε γνωρίσατε τη μετέπειτα σύζυγό σας Άσπα;
Είχαμε γνωριστεί λίγο πιο πριν. Εγώ ήμουν ενταγμένος στην ΕΠΟΝ και το ΕΑΜ Καλλιθέας και είχαμε επαφή με την αντίστοιχη ΕΠΟΝ και το αντίστοιχο ΕΑΜ της Νέας Σμύρνης όπου έμενε η γυναίκα μου.[3] Εκεί γνώρισα την Άσπα[4] από τον Μίκη Θεοδωράκη, ο οποίος ήταν νεοσμυρνιώτης. Ήταν φίλος, γνωστός με τη γυναίκα μου. Ήρθα σε επαφή μαζί του και βγάζαμε μια μισοπαράνομη χειρόγραφη εφημερίδα τοίχου, που είχε δύο μέτρα ύψος. Και την κολλάγαμε σε έναν τοίχο του προσφυγικού συνοικισμού της Καλλιθέας. Ατυχώς, δε σώθηκε ούτε ένα αντίτυπο. Αργότερα, ο Μίκης έφυγε και πήγε στο Παρίσι και μετά εκεί έγινε ο μέγας Μίκης.
-Υπήρξατε και αιχμάλωτος στο βρετανικό στρατόπεδο του Ελληνικού;
Ναι, όταν έγινε η εξέγερση στα Δεκεμβριανά του ’44, μας χτυπήσανε σε μια διαδήλωση στο Σύνταγμα και υπήρξαν πολλοί νεκροί και τραυματίες.[5] Πιάσανε εμένα και τον αδελφό μου τον Γιάννη και μας πήγανε στις φυλακές Καλλιθέας, που παλιά ήταν γυμνάσιο. Εκεί μας κράτησαν ένα διάστημα και μετά μας φέρανε στο Χασάνι, στο ύπαιθρο, χειμώνα καιρό.[6]
-Στον Εμφύλιο πόλεμο που ήσασταν;
Μετά, στον Εμφύλιο έκανα τη στρατιωτική μου θητεία, στην αρχή στον Παρνασσό, αργότερα στην Άρτα, και από εκεί στα σύνορα, στο Γράμμο και στη Μουργκάνα. Τριάντα μήνες σχεδόν, οι είκοσι πέντε ήτανε στα βουνά. Η χειρότερη περίοδος της ζωής μου. Να ζεις έναν εμφύλιο και να μην είσαι σύμφωνος με αυτόν.
-Δεν υπήρχαν και πολλές επιλογές φαντάζομαι. Και όταν τελείωσε ο Εμφύλιος;
Όντως δεν υπήρχαν. Αποστρατεύτηκα το Δεκέμβριο του 1949 και πήρα το πτυχίο μου το επόμενο έτος. Πήγα πάλι στο θείο μου, το Θεοχάρη, για να τον συμβουλευτώ σχετικά με το μέλλον μου. Ο Θεοχάρης ήταν καλός φίλος της Ειρήνης Βαρούχα-Χριστοδουλοπούλου, διευθύντριας της Νομισματικής Συλλογής που στεγαζόταν στο Εθνικό Μουσείο.[7] Μου είπε να πάω εκ μέρους του στην Βαρούχα, η οποία με συμβούλεψε να απευθυνθώ στον Χρήστο Καρούζο, τον διευθυντή του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Και έτσι πήγα στον Καρούζο, ο οποίος και με προσέλαβε. Έμεινα στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο δέκα περίπου χρόνια,[8] όπου ευτύχησα να έχω διευθυντές το Χρήστο και την Σέμνη Καρούζου.[9]
-Εκείνη τη χρονιά παντρευτήκατε και την Άσπα;
Ναι, παντρευτήκαμε το 1951 και αποκτήσαμε δυο παιδιά, το Θάνο και τη Λιλή.
-Στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο ποια ήταν τα καθήκοντά σας;
Τα καθήκοντά μου ήταν ο αποκιβωτισμός των αρχαίων που είχαν τοποθετηθεί στα πρόθυρα του πολέμου μέσα σε κιβώτια στα υπόγεια του Εθνικού Μουσείου και είχαν σκεπαστεί με άμμο για να προστατευθούν από τυχόν βομβαρδισμούς και ενδεχόμενες λεηλασίες από τα στρατεύματα Κατοχής. Αργότερα απασχολήθηκα με την επανέκθεση της Κυκλαδικής Συλλογής. Μερικά κιβώτια είχαν αποθηκευτεί ακριβώς όπως τα είχαν αφήσει οι ανασκαφείς που δεν είχαν προλάβει να τα μελετήσουν, όπως η συλλογή του Κλωνός Στεφάνου, η οποία και αποτέλεσε το αντικείμενο μιας μελέτης μου.[10]
-Θυμόσαστε κάτι από τους Καρούζους;
Μοναδικές προσωπικότητες. Θαρραλέοι δημοτικιστές, βαθιά δημοκράτες και ελεύθεροι άνθρωποι. Η προσφορά τους στη μελέτη της αρχαίας ελληνικής τέχνης είναι ανεκτίμητη. Πρέπει να τονίσω ότι ήταν γνώστες και της βυζαντινής και της νεώτερης τέχνης, είχαν δηλαδή ένα εκπληκτικό εύρος γνώσεων. Πολύ λίγοι αρχαιολόγοι τύγχαναν του σεβασμού της διεθνούς κοινότητας των αρχαιολόγων όσο οι Καρούζοι. Είχαν μετατρέψει το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο σε πολύβοη κυψέλη Ελλήνων και ξένων αρχαιολόγων, υψηλού επιστημονικού επιπέδου, οι οποίοι ερχόμενοι να μελετήσουν ευρήματα ενδιαφέροντός τους πάντα συζητούσαν με το σοφό ζεύγος.
-Τους βοηθούσατε στη μελέτη τους;
Μια από τις δουλειές που είχα ως Επιμελητής στο Μουσείο, ήταν να τους οδηγώ στις υπόγειες αίθουσες όπου βρίσκονταν τα ευρήματα που μελετούσαν. Και έτσι, είχα την σπάνια ευκαιρία να γνωρίσω από κοντά αυτούς τους σπουδαίους επιστήμονες, οι οποίοι εν πολλοίς διαμόρφωσαν τη σύγχρονη προϊστορική και κλασική αρχαιολογία. Για αυτό θεωρώ ευτύχημα τη θητεία σε ένα μεγάλο μουσείο, όπως το Εθνικό Μουσείο και για αυτό θα έπρεπε να περνάνε όλοι οι νέοι αρχαιολόγοι, υποχρεωτικά, ένα δίμηνο ή ένα τρίμηνο στο ξεκίνημά τους από το Εθνικό Μουσείο ή έστω από ένα άλλο μεγάλο μουσείο. Αλλά, αυτό πρέπει να οργανωθεί, όχι έτσι τυχαία. Η σκυτάλη να δοθεί σε εσάς τους νέους.
Για αυτό θεωρώ ευτύχημα τη θητεία σε ένα μεγάλο μουσείο, όπως το Εθνικό Μουσείο και για αυτό θα έπρεπε να περνάνε όλοι οι νέοι αρχαιολόγοι, υποχρεωτικά, ένα δίμηνο ή ένα τρίμηνο στο ξεκίνημά τους από το Εθνικό Μουσείο ή έστω από ένα άλλο μεγάλο μουσείο.
Αλλά, αυτό πρέπει να οργανωθεί, όχι έτσι τυχαία. Η σκυτάλη να δοθεί σε εσάς τους νέους.
-Εκεί γνωρίσατε και τον Carl Blegen;
Τον γνώρισα όταν μελετούσε τις πινακίδες από το ανάκτορο του Νέστορος που είχε αποκαλύψει με τον Κωνσταντίνο Κουρουνιώτη.[11] Για μια περίοδο ενός μηνός είχα καθημερινή επικοινωνία μαζί του. Μια μέρα μου λέει «θα κατέβω στην Πύλο. Θέλετε να έρθετε μαζί μου;». Εγώ δεν τον πίστεψα καθόλου και του είπα ότι θα ρωτήσω τον κύριο Καρούζο. Και πήγα στον Καρούζο και συμφώνησε, αλλά μου είπε να προσέχω γιατί ήταν πάρα πολύ αυστηρός και σκληρός. Και τα έλεγε αυτά γιατί είχε σκάψει ως φοιτητής στο Κοράκου, υπό τη διεύθυνση του Blegen. Και έτσι πήγα στον Blegen. Όταν λοιπόν έφτασα, με ξενάγησε ο ίδιος σε όλο το χώρο του ανακτόρου. Φτάσαμε σε ένα σημείο πίσω από την αίθουσα του θρόνου, και μου λέει, εδώ αυτό το κομμάτι δεν το έχουμε σκάψει, εδώ θα σκάψετε. Α, μάλιστα, είπα, τί να πω; Αλλά θέλω να σας πω, λέω, κάτι. Δεν έχω καμία πείρα ανασκαφής. Και δεν είχα. Αυτό, μου λέει, είναι μεγάλο προσόν, αλλά μη σας απασχολεί, αφήστε το σε μένα. Κι έτσι άρχισα την ανασκαφή στο ανάκτορο του Νέστορος.[12]
-Οπότε μάθατε ανασκαφή με τον Blegen;
Ναι, αυτός με δίδαξε. Και μετά άνοιξα μία διερευνητική τάφρο, σαράντα μέτρα μήκος, με πλάτος ενάμισυ, στην οποία αποκαλύφθηκαν οικήματα της πόλης, η οποία ήταν στα πρανή γύρω από το ανάκτορο. Και αυτό ικανοποίησε πολύ τον Blegen και εγώ χάρηκα πάρα πολύ με αυτήν την ιστορία.
-Είχατε μεταφράσει, θυμάμαι, και τον αγγλικό οδηγό του ανακτόρου του Νέστορος στα ελληνικά.
Ναι, πράγματι.[13]
-Αληθεύει ότι σας αποκαλούσε ο Blegen το δεξί του χέρι
Αυτό είναι συγκινητικό. Θυμάμαι, έλεγε σε φίλους του το δεξί μου χέρι κι έδειχνε εμένα.
-Πόσο δε μάλλον όταν ο Blegen δεν είχε το δεξί του χέρι!
Ναι, δεν είχε δεξί χέρι. Αντί για χέρι είχε ένα ξύλο που κατέληγε σε ένα δερμάτινο γάντι.[14] Το ξύλο δενόταν με έναν ιμάντα από τον ώμο. Θυμάμαι πως όταν ήταν καθισμένος και εκνευρισμένος το έπιανε με το αριστερό χέρι και το τοποθετούσε από το ένα πόδι στο άλλο με δύναμη.
-Τα ελληνικά του ήτανε εξαιρετικά;
Άπταιστα. Ήταν παράλληλα βαθύς γνώστης της αρχαίας ελληνικής γλώσσας και γραμματείας.
-Τη Rawson τι θυμόσαστε;
Η Rawson ήταν ψηλή δύο μέτρα μπόι. Πολλοί λέγανε ότι ήτανε η φιλενάδα του Μπλέγκεν. [15]
-Περιγράψτε μου λίγο την ανασκαφή.
Σηκωνόμασταν στις έξι η ώρα το πρωί. Εφτά η ώρα ήτανε το πρωινό. Πηγαίναμε στην τραπεζαρία και παίρναμε, καφέ, γάλα, αυγά και καλαμπόκι. Ο Blegen είχε φέρει σπόρους από αμερικάνικο καλαμπόκι και το είχε φυτέψει στο χωριό. Μετά όλη τη μέρα μέχρι τις πέντε ήμασταν στην ανασκαφή. Τρώγαμε το μεσημέρι κάτω από μια ελιά, κάτι πρόχειρο.
-Αντέχατε;
Ήμουνα νέος, άντεχα. Ο Blegen ήτανε χαλκέντερος. Δεν τον έπιανε κούραση, με τίποτα! Στις πέντε, λοιπόν, φεύγαμε και γυρίζαμε στο κατάλυμα. Είχαμε εγκατασταθεί στο πρώην νοσοκομείο του Ερυθρού Σταυρού της Χώρας Τριφυλίας, το οποίο ήταν εγκαταλελειμμένο. Αυτό το νοσοκομείο είχε μια μεγάλη αίθουσα που τη λέγανε τραπεζαρία και είχε δωματιάκια για τους ασθενείς. Ο Blegen, όταν ήρθε στην Πύλο για να σκάψει στο ανάκτορο του Νέστορος, έμεινε στην Πύλο. Και εζήτησε από το δήμαρχο της Πύλου τότε αν θα μπορούσε να του διαθέσει ένα κατάλυμα για να εγκαταστήσει την ομάδα του, προφανώς χωρίς λεφτά. Ο δήμος της Πύλου απήντησε αρνητικά. Και έτσι απευθύνθηκε στο δήμαρχο της Χώρας Τριφυλίας, ο οποίος του έδωσε το κτήριο αυτό.
-Οπότε μετά την ανασκαφή τι κάνατε;
Από τις πέντε έως τις έξι ξεκουραζόμασταν και στις επτά ήταν «το ούζο τάιμ». Συγκεντρωνόμασταν στην τραπεζαρία όπου και παραμέναμε μέχρι τις εννέα και πίναμε ούζο. Την ώρα που καθόμασταν για δείπνο ήμασταν ήδη όλοι σε ευθυμία. Ο Blegen έπινε συνέχεια, δεν τον έπιανε όμως ποτέ το ούζο. Εγώ εκεί έμαθα να πίνω ούζο, στο τέλος κόντεψα να γίνω αλκοολικός. Ήρθα στην Αθήνα και ζήταγα από την Άσπα να έχουμε ούζο κάθε μέρα και εκείνη ευτυχώς μου το έκοψε.
-Θυμόσαστε κανένα ευχάριστο στιγμιότυπο;
Θυμάμαι το δείπνο ήταν οργανωμένο με ελληνικά φαγητά. Μια μέρα θα ερχόταν ο διευθυντής της Βρετανικής Σχολής και ανασκαφέας των Μυκηνών ο Allan Wace[16] με τη γυναίκα του και την κόρη του Lisa, και ο Blegen έστειλε τον αρχαιολόγο και μέλος της ομάδας Δημήτρη Θεοχάρη[17] να πάει να βρει καλό κρασί. Και περίμενε, περίμενε να έρθει, δεν ερχόταν. Έβαλε μπρός και τρώγαμε. Και ξαφνικά ήρθε ο Θεοχάρης τραγουδώντας και τρικλίζοντας. Δοκίμαζε παντού κρασί για να φέρει το καλύτερο και μέθυσε! Αλλά και ο Blegen και η γυναίκα του Elizabeth ήταν εξαιρετικά αγαπητά πρόσωπα στη Χώρα. Η γυναίκα του είχε κάνει πολλές δωρεές στη Χώρα.
1. Για την περίοδο αυτή της ζωής του και ιδιαίτερα για το θείο του Κ. Θεοχάρη, βλ. Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Στην Πύλο με τον Carl Blegen, Αθήνα 2014, σελ. 5-6.
2. Έλαβε τον τίτλο του Διδάκτορος το 1981. Ο ακριβής τίτλος της διατριβής είναι: «Σούνιον ἱρὸν: συμβολή στην εξέταση των κούρων του ιερού και στη διερεύνηση του προβλήματος της παλαιότερης υπαίθριας λατρείας στο Σούνιο».
3. Η Ενιαία Πανελλαδική Οργάνωση Νέων (ΕΠΟΝ) ιδρύθηκε στις 23 Φεβρουαρίου 1943 με πρωτοβουλία της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ Νέων και με τη συμμετοχή πολλών άλλων αντιστασιακών οργανώσεων νέων. Υπήρξε μέλος του Εθνικού Απελευθερωτικού Μέτωπου (ΕΑΜ), το οποίο είχε ιδρυθεί με πρωτοβουλία του ΚΚΕ στις 27 Σεπτεμβρίου του 1941.
4. Ασπασία Μοίρα, φιλόλογος, κόρη του συνταγματάρχη Γεωργίου Μοίρα. Απεβίωσε το 2000.
5. Λίγους μήνες μετά την απελευθέρωση της Ελλάδας από την κατοχική κυβέρνηση, στις 3 Δεκεμβρίου του 1944 διοργανώθηκε από το ΕΑΜ στην πλατεία Συντάγματος ένα συλλαλητήριο με αίτημα την αποχώρηση των Άγγλων στρατιωτών. Το συλλαλητήριο διαλύθηκε βιαίως όταν αστυνομικές δυνάμεις άρχισαν να πυροβολούν το πλήθος σκοτώνοντας περίπου 30 ανθρώπους και τραυματίζοντας περίπου 150.
6. Το σημερινό Ελληνικό μέχρι και τα μέσα περίπου του 20ου αιώνα ήταν πιο γνωστό ως Χασάνι, καθώς η περιοχή ανήκε αρχικά στον Τούρκο Πασά Χασάν. Για την ιστορία του Ελληνικού, βλ. το άρθρο του Ν. Παπαδημητρίου, Κομμάτι της νεότερης Ιστορίας μας στον χώρο του πρώην αεροδρομίου του Ελληνικού, Αυγή, 13 Ιουλίου 2016.
7. Η Νομισματική Συλλογή αποτελούσε μέχρι το 1965 τμήμα του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου (ΕΑΜ), όταν με τις ενέργειες της Μαντώς Οικονομίδου απέκτησε διοικητική αυτοτέλεια. Το 1977 μετονομάστηκε σε «Νομισματικό Μουσείο», το οποίο στεγαζόταν στο ΕΑΜ μέχρι και το 1998, οπότε και μεταφέρθηκε στο Ιλίου Μέλαθρον, την οικία του Ερρίκου Σλήμαν. Για την Ειρήνη Βαρούχα-Χριστοδουλοπούλου (1896-1979), βλ. Ν. Χ. Αλιπράντης, Ειρήνη Βαρούχα-Χριστοδουλοπούλου: μνήμη της επίλεκτης παριανής νομισματολόγου», Παριανά 74,1999,σ.219-222.
8. Παρέμεινε στο Εθνικό Μουσείο από το 1951 έως το 1960.
9. Χρήστος Καρούζος (1900-1967) και Σέμνη Παπασπυρίδη-Καρούζου (1898-1994).
10. Για την επανέκθεση της Κυκλαδικής Συλλογής, βλ. Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Κυκλαδικά Νάξου, ΑΔ 17 (1961-62), Μελέτες, σ. 104-151, πίν. 41-80· Α. Σακελλαρίου και Γ. Α. Παπαθανασόπουλος, Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο. Οι προϊστορικές συλλογές. Σύντομος οδηγός, Αθήνα 1964.
11. Οι πινακίδες Γραμμικής Β γραφής ανακαλύφτηκαν σε δοκιμαστική ανασκαφή στο λόφο του Εγκλιανού το 1939. Βλ. C. W. Blegen & K. Kourouniotis, Excavations at Pylos, 1939, AJA 43/4, 1939, σ. 557-576.
12. Συνολικά συμμετείχε σε τέσσερις ανασκαφικές περιόδους: 1958, 1959, 1960 και 1961. Βλ. σχετικά τις ανασκαφικές εκθέσεις του C. W. Blegen στο περιοδικό AJA κατά τα έτη 1959-1962.
13. C. Blegen & M. Rawson, Το Ανάκτορο του Νέστορος, σύντομος οδηγός(μετάφραση Γ. Α. Παπαθανασόπουλου), Αθήνα 1964.
14. Ο Carl Blegen (1887-1971) είχε χάσει το δεξί του χέρι από τον ώμο και κάτω κατά τη διάρκεια κυνηγιού σε ηλικία δέκα πέντε ετών. Βλ. N. Vogeikoff-Brogan, The Life of Carl W. Blegen from a Grass Roots Perspective, στο N. Vogeikoff-Brogan, J. L. Davis & V. Florou (επιμ.), Carl W. Blegen: Personal and Archaeological Narratives, Atlanta 2015, σ. 17-38.
15. Για τη Marion Rawson (1899-1980), βλ. M. Lang, Marion Rawson, in M. Sharp Joukowsky & B. S. Lesko (επιμ.), Breaking Ground: Women in Old Archaeology.
16. Ο Alan Wace (1879-1957) υπήρξε διευθυντής της Βρετανικής Σχολής Αθηνών (1914- 1923) και ανασκαφέας των Μυκηνών από το 1920 μέχρι το θάνατό του.
17. Δημήτριος Ρ. Θεοχάρης (1919-1977). Για το Θεοχάρη, βλ. Μ. Θεοχάρη, Δημήτριος Ρ. Θεοχάρης (1919-1977), στο Διεθνές συνέδριο για την αρχαία Θεσσαλία στη μνήμη του Δημήτρη Ρ. Θεοχάρη, Αθήνα 1992, σ. 21-25.
Πηγές:
-ellinondiktyo.blogspot.com
-aegeussociety.org
