Ιστορία και διάλεκτος: H περίπτωση της ελληνιστικής και ρωμαϊκής Μεσσήνης

1. Εισαγωγή
To ενδιαφέρον μας για μια ελληνική διάλεκτο της λεγόμενης ελληνιστικής περιόδου, προϋποθέτει να ενσκύψουμε στη σχέση της με την Κοινή,1 την εξιωνισμένη αττική κοινή2 πρωτίστως, δευτερευόντως δε με μια από τις περιφερειακές εναλλακτικές ποικιλίες μιας δωρικής κοινής (Buck 1955, 177, § 278 κ.εξ.), δεδομένου ότι η διαδικασία ενοποίησης των αρχαίων ελληνικών διαλέκτων αρχίζει συχνά πολύ νωρίς, συνήθως από τις αρχές του 4ου αιώνα όταν οι διάλεκτοι των πόλεων χάνουν έδαφος λόγω της επέκτασης της εξιωνισμένης αυτής κοινής. Η διαδικασία αυτή επιταχύνεται σημαντικά με τον εξαττικισμό της μακεδονικής αυλής, με την αυτοκρατορία του Μεγάλου Αλεξάνδρου και τα ελληνιστικά βασίλεια και ολοκληρώνεται υπό τη ρωμαϊκή κυριαρχία, όταν η Κοινή, ως αυτόνομη πλέον γλωσσική οντότητα, γίνεται η πιο διαδεδομένη γλώσσα επικοινωνίας του ανατολικού τμήματος της αυτοκρατορίας και η συνάντηση κάθε διαλέκτου με την αττική κοινή ή άλλες κοινές δημιουργεί μεικτές γλωσσικές καταστάσεις των οποίων βασικό γνώρισμα είναι τα υβρίδια και οι υπερδιαλεκτισμοί (Horrocks 2006, 109 κ.εξ.).
Στην εργασία αυτή, που αποτελεί μικρό δείγμα εξαντλητικής μελέτης μας για την περιγραφή της διαλέκτου βάσει του συνολικού επιγραφικού υλικού, θα επιχειρήσουμε να σκιαγραφήσουμε βασικά γλωσσικά χαρακτηριστικά καθώς και τους παράγοντες που συνετέλεσαν στη διαμόρφωση της γλωσσικής κατάστασης στη Μεσσήνη.

2. Οι επιγραφές της Μεσσήνης
2.1 Οι δημοσιεύσεις
Συμβολή στη μελέτη των μεσσηνιακών επιγραφών υπήρξε η έκδοση του Corpus της Μεσσήνης στη σειρά των Inscriptiones Graecae (IG V1), στο οποίο ενσωματώθηκε το σύνολο σχεδόν των επιγραφών που είχαν εκδοθεί πριν το 1913.3 Από το 1986 -έτος έναρξης της τελευταίας4 περιόδου συστηματικών ανασκαφών της Αρχαιολογικής Εταιρείας υπό τη διεύθυνση του Π. Γ. Θέμελη- αποκαλύφθηκε ικανός αριθμός νέων επιγραφών εκ των οποίων ο μεγαλύτερος αριθμός δημοσιεύεται κατ’ έτος στα ΠΑΕ.5 Στις 157 περίπου εκδεδομένες και ανέκδοτες επιγραφές οι οποίες συμπεριλαμβάνονται στην παλαιά συλλογή του Μουσείου ή κατά χώραν στο σημερινό χωριό Μαυρομμάτι Ιθώμης, προστέθηκαν έκτοτε μερικές εκατοντάδες επιγραφών.6 Οι επιγραφές αυτές παρέχουν, σήμερα, τη δυνατότητα πληρέστερης περιγραφής της γραπτής, τουλάχιστον, μορφής της διαλέκτου σε σχέση με τις παλαιότερες μελέτες της καθ’ όλου Μεσσηνιακής (Bechtel 1963 [1923], 422-33· Thumb 1932, 103-8),7 που βασίζονται στο υλικό των IG V1 και εν πολλοίς στο εκτενές αλλά όψιμο χρονολογικά (του -92/91) κείμενο IG V1 1390, για το οποίο μάλιστα σήμερα έχει προταθεί νέα οψιμότερη χρονολόγηση +24) από τον Θέμελη.8 Το κύριο σώμα των επιγραφών της Μεσσήνης, δυσανάλογης αξίας για τη μελέτη της διαλέκτου, χρονολογείται από το τέλος(;) του -4ου αιώνα έως και τον+4ο αιώνα.9

2.2 Η ανασύσταση της Μεσσηνίας: το ιστορικό πλαίσιο
Το έτος -369 ιδρύεται από τον Θηβαίο Επαμεινώνδα10 στις υπώρειες της Ιθώμης η Μεσσήνη, πρωτεύουσα του ομόσπονδου μεσσηνιακού κράτους,11 ενώ λίγα χρόνια αργότερα ακολουθεί η πλήρης αναγνώρισή της ως ανεξάρτητης πόλης από όλες τις ελληνικές δυνάμεις εκτός από τους Σπαρτιάτες. Πράγματι, από την ίδρυση της Μεσσήνης, η πολιτική της υπαγορευόταν -όπως κυρίως δείχνουν οι παλαιότερες συνθήκες συμμαχίας των ανεξάρτητων Μεσσηνίων- από την πανάρχαιη και αμοιβαία έχθρα προς τη Σπάρτη και τη διαρκή σπαρτιατική απειλή, με αποτέλεσμα η ιστορία της να κυριαρχείται από τις σχέσεις της με τις δυνάμεις επιρροής της περιόδου, δηλαδή, τη Μακεδονία έως το -167, το Κοινόν των Αιτωλών έως τις αρχές του -2ου αιώνα και την Αχαϊκή Συμπολιτεία έως το -146. Μετά το -146 η Μεσσηνία είχε πιθανότατα επηρεαστεί από τα γεγονότα που έλαβαν χώρα σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο, αν και η ιστορία της κατά την αυτοκρατορική περίοδο δείχνει ότι άκμαζε και ευημερούσε (Zoumbaki 1998-1999· Ριζάκης 2001· Themelis 2010α).
Εκτός από τις συνθήκες συμμαχίας με ξένες δυνάμεις (βλ. παρακάτω τις συνθήκες αρ.1,11,17), οι κατάλογοι ονομάτων με την αναγραφή της εθνικότητάς τους,12 οι αναθηματικές επιγραφές με την υπογραφή ξένων καλλιτεχνών (Θέμελης 2012), οι αγωνιστικές επιγραφές, όπου απαριθμούνται σημαντικές νίκες Μεσσηνίων σε πανελλήνιους αγώνες από την κυρίως Ελλάδα και τη Μικρά Ασία (Θέμελης 2011), τα πολυάριθμα ψηφίσματα ξένων πόλεων, τιμητικά υπέρ του Μεσσήνιου γλύπτη Δαμοφώντος13 και δικαστικά υπέρ Μεσσηνίων δικαστών,14 καθώς επίσης και τα κείμενα Μεσσηνίων που βρέθηκαν σε άλλες πόλεις15 ή τα ποικίλα κείμενα άλλων πόλεων με αναφορά σε Μεσσηνίους16 προσδίδουν ιδιαίτερη πολιτική σημασία και δηλώνουν ότι η πόλη ήταν εξ υπαρχής σε διαρκή επαφή με άλλες ελληνικές πόλεις και διαλέκτους.
Σε αυτό το πλαίσιο θα πρέπει να τοποθετηθεί το γεγονός ότι όλα σχεδόν τα κείμενα έως και το πρώτο μισό του +1ου αιώνα17 χαρακτηρίζονται από μείξη δυτικοελληνικών στοιχείων, με χαρακτηριστικά της αττικοϊωνικής κοινής, αλλά και της δωρικής κοινής, της οποίας η διάχυση στην Πελοπόννησο του -3ου και -2ου αιώνα είναι γνωστή. Ωστόσο αυτό το γεγονός δυσχεραίνει τη διάκριση μεταξύ των τοπικών χαρακτηριστικών της διαλέκτου και των στοιχείων αυτής της δωρικής Κοινής.

2.3 Τα πρώτα επιγραφικά κείμενα της ελεύθερης Μεσσήνης
Από το τελευταίο πέμπτο του -4ου αιώνα, περίοδο χρονολόγησης του παλαιότερου δημοσίου κειμένου που διαθέτουμε πλέον από τη Μεσσήνη (βλ. αρ. 1 παρακάτω), έως περίπου το -280, το τέλος δηλαδή της περιόδου των Διαδόχων, οι οποίοι εμπλέκονται ενεργά στα πράγματα της Πελοποννήσου, και πάντως πριν από την περίοδο κατά την οποία οι Μεσσήνιοι προσεταιρίζονται τους Αιτωλούς, εξετάζονται 17 (χρονολογημένες) επιγραφές, προκειμένου να διερευνήσουμε τα βασικά χαρακτηριστικά της διαλέκτου αμέσως μετά την ανασύσταση της ελεύθερης Μεσσήνης:
(1) Αρ. ευρ. 3756. ΠΑΕ 1991, 96-97, εικ.1, πίν.59α (SEG 43 135)· Gautier, Sève κ.ά. (1998, 603, αρ.176 και 614, αρ. 233) (SEG 47 381)· Ματθαίου (2001, 221-27, αρ.1) (SEG 51 456). Συνθήκη συμμαχίας Μακεδόνων και Μεσσηνίων· -317.
(2) Αρ. ευρ. 15127. ΠΑΕ 2006, 64, αρ.4 (SEG 56 479). Κατάλογος θρησκευτικών αξιωματούχων (Κιστιοκόσμων)· -4ος αιώνας.
(3) Αρ. ευρ. 5002. ΠΑΕ 1994, 76, αρ.1, πίν.25γ (SEG 45 310). Αγωνιστική επιγραφή· -4ος αιώνας.
(4) Αρ. ευρ. 124. IG V1 1471 (πρβ. SEG 55 520). Απελευθερωτική επιγραφή· -4ος αιώνας.
(5) Αρ. ευρ. 10777. ΠΑΕ 1999, 84-86, πίν.52β (SEG 51 468). Κατάλογος ονομάτων· -4ος αιώνας.
(6) Αρ. ευρ. 2769 α, β, γ. ΠΑΕ 1994, 90-92 (SEG 45 324). Γράμματα ιωνικού αλφαβήτου που χρησιμοποιούνται ως μουσικά σύμβολα και αποδίδουν μουσικούς φθόγγους· -4ος αιώνας.
(7) Αρ. ευρ. 10871 (κατά χώραν). ΠΑΕ 2000, 97, πίν.60α (SEG 51 484). Ανάθημα· τέλη -4ου αιώνα.
(8) (Χαμένη). IG V1 1435 (SEG 11 1037). Κατάλογος αγνώστου είδους· -4ος/3ος αιώνας.
(9) Αρ. ευρ. 4215. ΠΑΕ 1992, 83–84 (SEG 43 148). Ανάθημα· -4ος/3ος αιώνας.
(10) Αρ. ευρ. 1349. ΠΑΕ 1989, 90–91, εικ. 20, πίν. 69β (SEG 41 359). Ανάθημα·-4ος/3ος αιώνας.
(11) Αρ. ευρ. 3017 α–β. ΠΑΕ 1990 83-85, πίν. 61 (SEG 41 322)· Ματθαίου (1990-1991, 269-70) (SEG 41 322)· Gautier, Sève κ.ά. (1995, 467, αρ. 263, Ι) (SEG 45 290)· Ματθαίου (2001, 227-31, αρ.2) (SEG 51 457). Συνθήκη συμμαχίας Μεσσηνίων και Λυσιμάχου· -286/81(;).
(12) Αρ. ευρ. 5814. ΠΑΕ 1994, 84-85, πίν.9 (SEG 45 302· SEG 48 487· SEG 51 485). Ανάθημα· -295(;).
(13) Αρ. ευρ. 1016. IG V1 1426, add. σ.311 (SEG 11 1029)· SEG 41 321. Τιμητικό ψήφισμα· -295(;).
(14) Αρ. ευρ. 10265. ΠΑΕ 1999, 89-90, πίν. 56β (SEG 51 469). Στρατιωτικός κατάλογος· Αρχές -3ου αιώνα.
(15) Αρ. ευρ. 11895. ΠΑΕ 2001, 70-73, εικ.2, πίν.48 (SEG 52 412). Θέμελης (2007,509). Ανάθημα· περ. -300.
(16) Αρ. ευρ. 10263. ΠΑΕ 1999, 88-89, πίν. 56α (SEG 51 474). Κατάλογος αξιωματούχων(;)· αρχές -3ου αιώνα.
(17) Αρ. ευρ. 16897. ΠΑΕ 2010, 60-62, πίν. 39 (SEG 58 369). Συνθήκη συμμαχίας των Μεσσηνίων και πέντε πόλεων της δυτικής Κρήτης·18 περ. -300/250(;).

2.4 Τα γλωσσικά χαρακτηριστικά
Η μεσσηνιακή εντάσσεται στη δυτική ελληνική και ειδικότερα στη λεγόμενη αυστηρή δωρική (doris severior) από κοινού με τη λακωνική (Bartoněk 1972, 185).
Τα διαλεκτικά χαρακτηριστικά των δυτικών διαλέκτων τυποποιούνται συνήθως στις ακόλουθες κατηγορίες: (α) αρχαϊσμοί κληρονομημένοι από την πρωτοελληνική ή επιλογές κοινές και σε άλλες διαλέκτους· (β) αποκλειστικοί νεωτερισμοί, κοινοί σε όλα τα μέλη της ομάδας, “οι οποίοι έχουν μεγάλη σημασία στην ταξινόμηση” (βλ. παρακάτω (xi), (xx))· (γ) χαρακτηριστικά, ευρύτατα διαδεδομένα στις δωρικές διαλέκτους αλλά οπωσδήποτε όχι γενικά (βλ. (xii–xvi), (xxi–xxiii) παρακάτω) (Méndez Dosuna 2001, 329 κ.εξ.).

2.4.1 Τα χαρακτηριστικά της δυτικής ελληνικής
Τα κύρια καταγεγραμμένα δυτικοελληνικά χαρακτηριστικά μαρτυρούνται, πράγματι, στη διάλεκτο από τα πρώτα κείμενα:
(i) Διατήρηση του [a:] Α· η γραφή Α μαρτυρείται σε όλα ανεξαιρέτως τα κείμενα πλην της συνθήκης αρ.11 όπου συνυπάρχει με τη γραφή Η: Τύχαι .1, κ.ά. αλλά Γῆν, Ἥλιον .17, ἐν τῆι φιλίαι.18.
(ii) Διατήρηση του αρχικού [ti] 〈τι〉 (και 〈ντι〉) ως αποκλειστική γραφή στα ρήματα και στην πρόθεση ποτί: αρ. 1 πόθοδος .14· αρ. 4 ἀφί/ητι .2/3· αρ. 11 παρκαλῶντι .11, ποτὶ .13· αρ. 17 ποτὶ .1, 4, παραγγέλλωντι .15.
(iii) Κατάληξη -μες στο α΄ πληθ. των ρημάτων: αρ. 13 δῶμες .9.
(iv) Αθέματο απαρέμφατο σε -μεν: πιθ. ανάγν. ἦμεν (αρ. 11 .4, αρ. 13 .7).
(v) Οριστικό άρθρο τοί: αρ. 1 τοὶ πράξοντες .7, τοὶ στρα〈τα⟩γοὶ .10· αρ. 17. τοὶ Με[σσάνιοι .5, τοὶ Ἀνωπολῖται .16, πιθ. ανάγν. τοίδε .17· αρ. 12 τοὶ σύμπειθ/οι .4.
(vi) Συναίρεση [a:] + [o] ή [a:] + [o:] > /a:/ (α + ο/ω > α): αρ. 17 Ποσειδᾶ .8, Χαρητίδ[α .21, [..]ιτίδα .25· αρ. 14 [Με]/γαλο[π]ολιτᾶν .2· αρ. 15 Ξενόλας· αρ. 16 [----]δα .4 και .6. Είναι αξιοσημείωτο ότι το μακρό Α μαρτυρείται σταθερά έως και τον 1ο αιώνα μ.Χ. και φαίνεται ότι συγκαταλέγεται μεταξύ των γραφικών χαρακτηριστικών που δηλώνουν τη ‘δωρικότητα’ της διαλέκτου και συνιστά έναν από τους δυναμικούς σταθεροποιητικούς παράγοντες στη διατήρηση της διαλέκτου.19
(vii) Χρονικά επιρρήματα σε -κα: αρ. 1 ὅκκα.13.
(viii) Τροπικό μόριο κα στις υποθετικές/αιτιολογικές συμπερασματικές και αναφορικές προτάσεις σε συνδυασμό αποκλειστικά με τον υποθετικό σύνδεσμο εἰ (εἰ (δέ) (τίς) κα / αττ. ἐάν τις): αρ. 11 καὶ εἴ τίς κα ἐπὶ Μεσ/[σανίους.8, ἐφ’] ὧι κα Μεσσάνιοι παρκαλῶντι .11, εἴ τ[ις κα .12· αρ. 17 καθότι κα παραγγέλλωντι.15.
(ix) ἱαρεύς/ἱαρός: (άπαξ) αρ. 4 ἐπὶ ἱαρέος.120 (αλλά αρ. 15 ἱεροί· αρ. 13 Ἱερονύμω .23).21
(x) πρᾶτος: (άπαξ) πράτα.22
(xi) ἕβδεμος: (άπαξ) ἑβδέμα.23
(xii) Εξέλιξη ΕΟ/ΕΩ/ΕΑ > ΙΟ/ΙΩ/ΙΑ με σποραδικές μαρτυρίες κυρίως σε κύρια ονόματα από Θεο- και ονόματα σε -έων/-έας:24 πιθ. ανάγν. αρ. 8 Θιότιμος.15 (πρβ. την ανάγνωση Διότιμος, SEG11 1037),25 αρ. 3 Θίων .1.26 Η γεν. -εος, -κλέος (< *-κλέεος) και -έος κυρίων ονομάτων σε -ης, -κλῆς και ουσιαστικών σε -εύς ανθίσταται στη μεταβολή -ους/-κλέους και -έως της Κοινής έως και τον +1ο αιώνα27
(xiii) Φωνηεντόληκτα αφηρημένα ουσιαστικά θηλυκού και κύρια ονόματα αρσενικού (κυρίως υποκοριστικά) σε -ις, -ιος: αρ.1 πρ(;)]άξιος .2 (αλλά αρ.11 παρευρέ[σει .20/21· αρ.13 πόλε[ι .33· αρ. 5 Ν[…]δάμιος .6, Ἀρίστιος.13).
(xiv) Γραφή -ΣΣ- για το αποτέλεσμα της εξέλιξης *[ts] (< *t(h)j, *-k(h)j, *ts, *ss, *tw κ.ά.): βλ. το εθνικό Μεσσάνιοι στις επιγραφές αρ.11, 13, 17· πρβ. SEG 12 371 ἐσσεῖσθαι.10, IG V1 1427 ἐλασσούμενος .6 (-1ος αι.), SEG 23 206 φυλάσσεσθαι .6 αλλά ἐτέλεσε .7, ὅσοις .20 (+2/3).
(xv) Προστακτική γ΄ πρόσ. πληθ. ενεργ.: αρ.1 (πιθ. ανάγν.) -- ]ντω .5· πρβ. IvM 43 δόντων .31 (-206), έναντι της σταθερής παρουσίας της διαλεκτικής κατάληξης σε -ντω στην επιγραφή IG V1 1390: ποτεξορκιζόντω .8, κ.ά.
(xvi) Αποκοπή των προθέσεων: αρ. 1 κὰτ] τὸ δυνατόν .13· αρ. 11 παρκαλῶντι .11, κὰτ τὸ δυνατόν .21 (αρ. 11 ποτὶ .4 και 13, παρακαλούμενον .16· αρ. 17 καθὰ καὶ ποτὶ .12).
Μεταξύ των δυτικών χαρακτηριστικών που βρίσκουμε σε υστερότερα κείμενα αναφέρουμε κατ’ επιλογήν τα ακόλουθα:
(xvii) Μέλλων/αόριστος σε -ξ- των ρημάτων σε -ζω: IG V2 419 καθὰ ο]ἱ Μεσσάνιοι ἐψαφίξαντ[ο .21/22· κύρια ονόματα σε Σωιξι-/Σοιξι-:28 SEG 23 201 χωράξαι .7 (ψήφισμα· περ. 170/139 π.Χ.) (βλ. LSJ, λ. χωράζω).
(xviii) Συναίρεση [a:] + [e] > /a:/ (α + ε > α): Ἁλίεια (Θέμελης 2011, 143–44) (βλ. LSJ, λ. Ἁλιεῖα).
(xix) Συναίρεση [a] + [e] ή [a] + [e:] > [e:] (α + ε/η > η): πιθ. IG V1 1498 θηρή- τω < *θηρα-έτω (ιερός νόμος· -2ος αι.).29
(xx) ‘Δωρικός’ μέλλων σε -σέω: SEG 12 371 ἐσσεῖσθαι .10· πιθ. IG V1 1498 ἑρψεῖ .2.
(xxi) Γραφή Ζ για το αποτέλεσμα *[dz] (< *dj, *gj, *gwj): IG V2 419 καθὼς καὶ νῦν καρπιζόμεθα .15 (πρβ. και καρπ]ίζεσσθαι .14) κ.α.
(xxii) Απολιθωματικά ίχνη του δίγαμμα Ϝ με γραφή Β (*/w/ >[v]): SEG 43 143 Σαβοκλῆς (-3ος αι.)· και πιθ. IG V1 1498 βιδυιοι30 .10 και .13 (ιερός νόμος· -2ος αι.)· IG V1 1390 .104 [β]ήλημα ενός υποθετικού ρ. ϝήλω (< *wel-jo) (Masson 1990).
(xxiii) Μετοχή ἐών: SEG 12 371 ἐόντες .2 (< *es-ont-)· IG V1 1370 ἐάσας31 .8 (απελευθερωτική επιγραφή· -3ος αι.).

2.4.2 Τα φωνήεντα της ποιότητας e/o (doris severior) 
(xxiv) Αναπληρωματικές εκτάσεις και ομοφωνηεντικές συναιρέσεις των μεσαίων μακρών φωνηέντων της ποιότητας e/o: ἦμεν (βλ. (iv)) αλλά αρ. 3 εἰμί .1· αρ. 8 Κριτόβου[λος](;) .12, αρ.11 ἐπιβουλεύσω .20, αρ.13 Θρασυβούλωι .12· γεν. εν. θεματικών ονομάτων: αρ.1 τῶ δάμω .13, αρ. 4 Τιμάρχω .1, αρ. 3 Πολυστράτω .1, αρ.13 πολέμω .8, προξένω .11, Ἱερονύμω .23, Καλλ̣ίπω{ι}, κ.ά. Στις συνθήκες αρ.11 και 17 και στους καταλόγους αρ.5 και 16 μαρτυρείται αποκλειστική γραφή ΟΥ τόσο στη γεν. εν. όσο και στην αιτ. πληθ,.32 ενώ το θεματικό απαρέμφατο σημειώνεται αποκλειστικά με τη γραφή ΕΙ: αρ.1 πράξειν .12· αρ. 11 βοαθεῖν.10, ἀνασώιζειν .15, ἐμμεν]εῖν .18· αρ.17 πιθ. βοαθεῖν.14.

2.4.3 Η παρουσία της Κοινής
Η αποσπασματική συνθήκη συμμαχίας Μακεδόνων και Μεσσηνίων αρ. 1 με θέμα διακανονισμό οικονομικού χαρακτήρα (πρᾶξιν) έχει συνταχθεί -στο σύνολό της- σε αυστηρή δωρική με σαφή δυτικοελληνικά χαρακτηριστικά (ὅκκα δὲ δέωνταί τι τῶ δάμω, τοὶ στρα〈τα⟩γοὶ, ἐν στάλαι, τοὶ πράξοντες, τοὶ στραταγοί, πόθοδος, πρά;]ξιος κτλ.) αλλά και με χαρακτηριστικά της Κοινής (πράξειν, ὀμόσονται, ὀμόσεται κτλ.). Παρομοίως, η συνθήκη συμμαχίας εἰς τὸν ἅπαντα χρόνον ἀδόλως μεταξύ Μεσσηνίων και Λυσιμάχου (αρ.11), στην οποία γίνεται ειδικότερα λόγος για στρατιωτική βοήθεια του Λυσιμάχου στους Μεσσηνίους (βοαθεῖν .7 και .10), έχει συνταχθεί σε εμφανώς δωρικοφανή διάλεκτο με αττικά χαρακτηριστικά (ποτὶ Λυσίμαχον, ἐφ’] ὧι κα Μεσσάνιοι παρκαλῶντι δίπλα στη μετοχή παρακαλούμενον, καὶ εἴ τίς κα ἐπὶ Μεσ/[σανίους, ποτὶ τοὺς Λυσιμάχου πολεμίους, ἐπιορκοῦντι δὲ τὰ ἕτερα κ.ά.)· βρίσκουμε ωστόσο, στους στ.17-18 την -εξ ολοκλήρου στην Κοινή- έκφραση ὀμν]ύω Δία, Γῆν, Ἥλιον, Ἀθηνᾶν, θεοὺ/[ς ὁρκίους πάντας. Σε ανάλογη μορφή είναι γραμμένη και η συνθήκη αρ. 17: πρβ. τάδε ὤμοσαν Μεσσα[νίων - ca. 20 - καὶ ὁ]/ ἐπὶ τῶν ὅπλων ἵππαρχος [- ca. 32 ή 29 - τὸν] / Ποσειδᾶ, τὸν Ἐνυάλιον, τ[ὸν - ca. 20- - θεοὺς ὁρκίους]/ πάντας καὶ πάσας.6–9.
Η επίδραση της αττικοϊωνικής κοινής είναι επομένως αισθητή από τα πρώ- τα δημόσια κείμενα και συνιστά βασικό παράγοντα αποσταθεροποίησης της διαλέκτου: γραφή Η αντί Α, ΕΙ αντί Η και ΟΥ αντί Ω·33 συναίρεση ΟΥ στα συνηρημένα ρήματα σε -έω: αρ. 11 εὐορκοῦντι, ἐπιορκοῦντι και μτχ. παρακαλούμενον .16, αρ. 13 ἱππα[ρ]/[χοῦντος .7, αρ.17 εὐορ[κοῦντι.16· γεν. -έως: αρ. 5 Εὐρυφαέως (πρβ. (xii))· δοτ. φωνηεντόληκτων ονομάτων σε -ει: ἱερός, Ἀπόλλων (αρ. 9 Ἀπόλλωνι Ἀγυιεῖ)·34 πιθανοί αττικοί μέλλοντες: αρ.11 ἐπιτρέψ]ω .21· αρ. 17 συμμ[αχήσω .9· μη αποκεκομμένες προθέσεις (ποτί και κατά)· υποθετικός σύνδεσμος εἰ· τυπικό λεξιλόγιο των συνθηκών συμμαχίας: αρ.11 ἤ φυγάδας κατάγηι .10, ἐπιορκοῦντι δὲ τὰ ἕτερα .22, πρβ. αρ.17 εἰ δὲ μὴ τὰ ὅμ]οια τοῖς ἐπιόρκοις .16/17, παντὶ σθένει [ ] κατὰ γῆν βοαθεῖν· ρ. παρακαλέω (LSJ).
Επιπλέον παρατηρούνται: (α) μη αττικά χαρακτηριστικά της Κοινής, όπως χαρακτήρας -κ- στον πληθ. του αθέματου αορίστου (πρβ. αττ. ἔδωκα/ἔδομεν): αρ. 15 ἀνέθηκαν·35 ασυναίρετοι τύποι αιτ. εν. σε -έα (< *ῆϝα): αρ. 1 βασιλέ]α .19· αιτ. πληθ. -έας (αττ. -ῆς/-εῖς)36 των ονομάτων σε -εύς: αρ.1 ἱ]ππ̣έας .6· (β) χαρακτηριστικά της καθαρής Κοινής: αρ. 1 ὀμόσονται .9, ὀμόσεται .11, αρ. 11 ὀμν]ύω.17 και πιθ. ἀεί.20, πρόθεση εἰς.16, τὰ ἕτερα .22, αρ. 13 ὅσος.10, ἦσαν .10,37 αρ.17 ἀεί.11. Απώλεια δασύτητας: αρ.4 ἐπὶ ἱαρέος.1, έναντι πρδγ. αρ.1 καθάπερ.8, πόθοδος.14, αρ. 11 ἐπιορκοῦντι.22, αρ. 17 καθά .4, καθότι .15, τοῖς ἐπιόρκοις .17, πρβ. ΙG V1 1472 ἐφ’ ἱερέος (απελευθερωτική επιγραφή· 3ος αι. π.Χ.), SEG 41 328 κατ’ ἔτος .23, αλλά καθ’ ἔτος .36 (τιμητικό ψήφισμα· +14), SEG 23 208 κατὰ ἔτος .22 (τιμητικό ψήφισμα), IG V1 1390 ἐφιορκοῦντι .6, κατεσταμένοι.13/14.
Δεν λείπουν επίσης υπερδιαλεκτικοί τύποι και υβρίδια: αρ.11 παρκαλῶντι.11 (με δωρ. συναίρεση -ω- αντί του διαλεκτικού -εο-/-ιο-) και πιθ. αρ. 5 Θώπα < *Θεώπα (;) (πλευρά Β) .6, αρ. 13 [ἔγκτ]ασιν .8, αρ.17 Ποσειδᾶ .8,38 και πιθανές επιρροές από άλλες διαλέκτους (αρ. 14 δαμιο]ργοί .14,39 αρ. 16 γροφεύς .1).40
Από το -280/279 περίπου έως το -146, όταν οι Αιτωλοί αρχικά και μετέπειτα οι Αχαιοί αναδεικνύονται σε υπολογίσιμες δύναμεις και παίζουν ενεργό ρόλο στα πράγματα της Πελοποννήσου και της Μεσσήνης ειδικότερα (Θέμελης 2014, 22 κ.εξ.), διαθέτουμε σημαντικά ψηφίσματα εντός και εκτός Μεσσήνης τα οποία χαρακτηρίζονται από έναν αποκλιμακούμενο ‘εκδωρισμό’ με τοπικά υπερδιαλεκτικά χαρακτηριστικά -κατάληξη -οις στα αθέματα, ἐν + αιτ., αρ αντί ερ στη μια περίπτωση,41 ΕΥ/Ο αντί ΕΟ στην άλλη -42 με στοιχεία της Κοινής43 και επίσης με αξιοσημείωτους σποραδικούς αρχαϊσμούς44 ή αναλογικούς σχηματισμούς.45
Μετά το -146, οι ΒΔ και δωρικές διάλεκτοι υποχωρούν σταδιακά όπως όλες οι διάλεκτοι. Κατά το πρώτο μισό του +1ου αιώνα ωστόσο, παρατηρείται τάση επιστροφής στη ‘δωρίζουσα’ γλώσσα του -3ου/2ου αιώνα κυρίως, με τοπικά χαρακτηριστικά στη μορφολογία κυρίως46 και στο λεξικό47 αλλά και με συντηρητικές γραφές48 με αποτέλεσμα να βρισκόμαστε μπροστά σε μια σύνθετη υβριδική γλωσσική κατάσταση, κατά βάση Κοινή με διαλεκτικούς τύπους διαφορετικής προέλευσης· πρβ. ενδεικτικά, SEG 23 205 και 207 (= SEG 35 343) τὸ βουλεῖον καὶ τὰν ποτ’ αὐτῷ στοάν ἐπισκευάσειν ἐκ / τοῦ ἰδίου βίου .19, ὑπὲρ Πλεισταρχίαν .27 αλλά ὑπὲρ τᾶς πόλιος .3649 (ψήφισμα· -15/+14)· SEG 41 328 καὶ ἱκετεύσουσαν ὅπως τύχωμες ἐλέου τινός .41 (ψήφισμα· +14)· SEG 23 206 στεφανοφορεῖν τε πάντοις δι/έταξε καὶ θύειν .13/14, γείνεσθαι .15, ἐφιλοτιμήθη.16/17 (ψήφισμα· +2/3)· IG V1 1432 περὶ τῶν ποτοφειλομένων .5, τὸν γραμματῆ .13, καθιστάνων .28, γεγενημενᾶν ἐπιταγᾶν .30, καὶ πλείονας τίθεται τὰς ἰδίας δαπάνας .32,50 ὑπὸ τῆς πόλεος εἰκόνοις ἐτιμάθη .35 (τιμητικό ψήφισμα)· IG V1 1433 τᾶς ὑπάρξιος .12, ἐκ τᾶν μαστρειᾶν.15-16 (απολογισμός της οκτωβόλου εισφοράς)· IG V1 1390 ὁρκιξάτω.1 (LSJ, λ. ὁρκίζω) αλλά ἐξορκίσειν.5, τὸν ἱερῆ .5, ἄν μή θέλει ὀμνύειν .6, αἱ ἰδιώτιες .16/17 (LSJ, λ. ἰδίωτις), ἔστωσαν καὶ ἐχόντω .15, πάντες τοὺς ἱερούς .174,51 καθώς ἄν (πολλ.) αλλά και καθώς κα (πολλ.), μηδὲ παρερπέτω μηθεὶς ἀμύητος .36 (LSJ, λ. ἕρπω), δραχμᾶν πεντακοσιᾶν .38, ὑπό τῆς πόλεος .53, τὰ πίπτοντα ἐκ ταυτᾶν τᾶν κρισίων διάφορα .63 (LSJ, λ. πίπτω), φύγιμον (‘άσυλο’) εἶμεν τοῖς δούλοις .80 πρβ. SEG 39 914 (φύξιμον ἱερόν), ὅρκον ὅν ὀμνύοντι .136, τὰν ἁτέραν κλᾶικα .92, πρβ. IG V1 1447 τῶ〈ι⟩ κλαικοφόρω〈ι⟩ (ιερός νόμος· πριν το -191) (LSJ, λ. κλᾴξ, κλᾳκοφόρος), τὸν γ’ ἰὸν ἐνιαυτόν .126 (LSJ, λ. ἰός), κ.ά.·52 SEG 23 208 (ψήφισμα·+42) εὖ πράττων .7, ἀναδοθεισᾶν ψάφων .29· κ.ά.
Εξάλλου, στοιχεία Κοινής μαρτυρούνται στη φωνολογία, στη μορφολογία και στο λεξικό (πρβ. τη λ. χειρισμός),53 ενώ οι ποικίλες γραφικές αποκλίσεις από τα παλαιότερα ήδη κείμενα54 που μαρτυρούνται επίσης σε άλλες διαλέκτους της ίδιας περιόδου, φαίνεται ότι απεικονίζουν τον διαρκή ανταγωνισμό μεταξύ της διαλέκτου και της (γραπτής) Κοινής.

3. Οι σχέσεις με τη λακωνική
Παρά τη μακρόχρονη κατοχή της χώρας τους, φαίνεται ότι οι εξόριστοι Μεσσήνιοι διατηρούσαν συνείδηση της κοινής καταγωγής τους και δεν έκρυβαν την έντονη επιθυμία για απελευθέρωση, όπως φάνηκε το -426/425, όταν οι Αθηναίοι χρησιμοποίησαν τους Μεσσηνίους της Ναυπάκτου ενάντια στους Σπαρτιάτες, προκειμένου να πετύχουν την κατάληψη της Πύλου και της Σφακτηρίας (Θέμελης 2014, 15· Figueira 1999, 211-44).55
Στη σχέση της γλώσσας των Σπαρτιατών και Μεσσηνίων αναφέρεται, εν συντομία, ο Katičič (1959, 133-36)56 με αφορμή τη μνεία του Θουκυδίδη (IV3.3· πρβ. IV 41.2), σύμφωνα με την οποία οι Μεσσήνιοι ήταν “ὁμόφωνοι” με τους Λακεδαιμονίους. Το γεγονός πάντως δεν αποτελεί έκπληξη δεδομένου ότι η λακωνική αποτελεί, όπως αναφέρθηκε, δυτικοελληνική διάλεκτο και, πράγματι, οι δύο διάλεκτοι μοιράζονται ικανό αριθμό κληρονομημένων δυτικοελληνικών χαρακτηριστικών και επίσης τα μακρά φωνήεντα της αυστηρής δωρικής.57
Δύο χαρακτηριστικά που διαφοροποιούν τις δύο διαλέκτους -η μεσοφωνηεντική μεταβολή [s] -σ- > [h] -h- (πρβ. το προσωνύμιο Βασιλίς (Αφροδίτη) γραμμένο επίσης ως Βαhιλίς) και η εξέλιξη */dz/ (< *dj, *gj, *j) με γραφή Ζ > /d(d)/ με γραφή Δ(Δ) (χαριζόμεν[-- αλλά εῦ, ὀπιδ(δ)όμενος, hυποχάδδην)-58 είναι σχετικά υστερογενή (6ος/5ος αι. π.Χ.) και φαίνεται ότι αποτελούν ιδιομορφίες της λακωνικής.59 Η μεταβολή */dz/>/d(d)/ μάλιστα φαίνεται ότι δεν επηρέασε το αντίστοιχο υποθετικό άηχο προστριβόμενο */ts/ (< *t(h)j, *k(h)j, *ts) -για το οποίο στις περισσότερες διαλέκτους χρησιμοποιήθηκαν κυρίως οι εξελικτικές γραφές Τ/ΤΤ, Σ/ΣΣ-,60 πιθανώς διότι υποστηρίχθηκε από την πρώιμη αφομοίωση των συμπλεγμάτων -ΤΘ-/-ΣΘ- με γραφή -Θ(Θ)- (πρβ. τη συνθήκη συμμαχίας61 SEG 26 461, στ.7 καθάλαθαν/ ιων. κατὰ θάλασσαν,62 στ. 11 ποιεθαι / αττ. ποιεῖσθαι). Σύμφωνα με τους γενικούς κανόνες της φωνητικής, η γραφή -Θ(Θ)- θα είχε φωνητική αρχική αξία [tth], μετέπειτα δε [tθ]/[ts], όταν στο μεταξύ θα είχε λάβει χώρα η μεταβολή [th] Θ > [θ]/[s] Σ,63 που μαρτυρείται για πρώτη φορά στην αναθηματική επιγραφή SEG 46 400 (-400/370) από τη Σπάρτη (σᾶσθαι / αττ. θεᾶσθαι, σᾶτρον / αττ. θέατρον, πιθ. Ἱππανσίδας, πρβ. αργότερα ἀνέσηκε, Ἐλευσία, Ἀσαναία κ.ά.).64
Αργότερα λαμβάνουν χώρα νέες φωνητικές μεταβολές στη λακωνική διάλεκτο: -h- > -∅- (νικάας, ἐποίηα[ν], Κρατηιπ̣[πίδας])· /w/ Ϝ- > [v] Β- (προβειπάhας/ αττ. προειπούσης, Βωρθεία, ὠβά· [ts] ΤΣ/ΤΘ/ΘΘ > [ss] Σ(Σ) (κασκευάν < *κατασκευάν, κασσηρατόριν < *καταθηρατόριον)· -ιος > -ις (ἐπὶ Καλλικράτις = -εος),65 που την απομακρύνουν από ένα κοινό δυτικοελληνικό γλωσσικό στάδιο που μοιράζονταν προφανώς Λακεδαιμόνιοι και Μεσσήνιοι έως τα μέσα περίπου του -5ου αιώνα, όταν οι Αθηναίοι εγκατέστησαν στη Ναύπακτο τους εκδιωχθέντες από την Ιθώμη Μεσσηνίους (Θέμελης 2014, 16).
Η ίδρυση της Μεσσήνης το -369 και η ακολουθούμενη πολιτική της, που υπαγορεύονταν, όπως είδαμε, από την αντίθεση προς την πολιτική της Σπάρτης, είχε ως επακόλουθο τη σαφή γλωσσική διαφοροποίηση ως προς τα τοπικά χαρακτηριστικά των δύο διαλέκτων (πρβ. τη διαφορά της εκφοράς του ονόματος της Ἀρτέμιδος Ὀρθ(ε)ίας).66
Μένει να ελέγξουμε την πληροφορία που αντλούμε από τον Παυσανία (IV 27.11) ότι οι “Μεσσήνιοι […] οὔτε τὴν διάλεκτον τὴν δωρίδα μετεδιδάχθησαν, ἀλλὰ καὶ ἐς ἡμᾶς ἔτι τὸ ἀκριβὲς αὐτῆς Πελοποννησίων μάλιστα ἐφύλασσον”.
Όταν ο Παυσανίας επισκέφθηκε τη Μεσσήνη (+155/160) τα κείμενα -κυρίως τιμητικές επιγραφές αυτοκρατόρων και επιφανών Ρωμαίων, αναθήματα και κατάλογοι εφήβων- ήταν γραμμένα σε καθαρή Κοινή με σποραδικά και σταθερά επαναλαμβανόμενα χαρακτηριστικά (Α στις εκφράσεις ἁ πόλις, τοῦ Διός τοῦ Ἰθωμάτα αλλά ΠΑΕ 2012, 59 Ἡ πόλις [ ] εὐσεβῶς καὶ φιλοτείμως ἱερασάμενον τοῦ Διός τοῦ Ἰθωμήτου).
Στη Σπάρτη τα δημόσια κείμενα του +2ου αιώνα (κατάλογοι αξιωματούχων, αναθήματα, τιμητικές επιγραφές) είναι επίσης γραμμένα στην Κοινή με απολιθωμένα διαλεκτικά χαρακτηριστικά κυρίως στα ανθρωπωνύμια και στο λεξιλόγιο (πρβ. Σιδέκτα, Σιπόμπου, Σειμήδους (<Θεο), Εὐρυβανάσσης βουαγός, βίδεος, Βωρσέᾳ, μῶα< *μῶσα). Ιδιωτικά κείμενα αντιθέτως -αναθήματα από το ιερό της Ορθίας σχεδόν αποκλειστικά- περιέχουν έντονα διαλεκτικά ή ψευδοδιαλεκτικά χαρακτηριστικά (πρβ. παραδείγματα του τύπου τῶ Ἀριστοτέληρ (=αττ. τοῦ Ἀριστοτέλους), συνέφηβορ (-ος), νεικάαρ (=νικήσας), μιχιχιδδόμενορ, όπου ΔΔ/ αττ. Ζ, κατθηρατόριν, Βωρσέᾳ, ἀνέσηκε από κείμενα του 2ου και +3ου αι. κυρίως),67 τα οποία προσδίδουν στα κείμενα την ιδιομορφία ενός patois.
Εάν η εικόνα αυτών των επιγραφών αντικατοπτρίζει έστω και αδρά την ομιλούμενη γλώσσα, ο Παυσανίας εννοεί πιθανώς ότι οι Μεσσήνιοι, σε αντίθεση προς τους Σπαρτιάτες, χρησιμοποιούν μια εύληπτη γλωσσική μορφή διανθισμένη με το βασικό ‘δυτικό’ χαρακτηριστικό, το Α αντί του Η.

Δ. Δελλή
Ιστορία και διάλεκτος: η περίπτωση της ελληνιστικής και ρωμαϊκής Μεσσήνης

1 Για ζητήματα της αρχαίας ελληνικής Κοινής καθώς επίσης και για τα χαρακτηριστικά κάθε κοινής γλώσσας βλ. Brixhe (1993· 1996α· 1998).
2 Για τον ρόλο της ιωνικής στη διαδικασία αυτή βλ. ειδικότερα Lòpez Eire (1993· 1998).
3 Βλ. ΙG V1 1425–96, add. 311, 1502 και πιθ. IG V1 1498.
4 Τέσσερις περίοδοι ανασκαφικών ερευνών: 1831–1838· 1895, 1909 και 1925· 1957–1975· 1986–· βλ. Π. Θέμελης (ΠΑΕ 1986, 74 κ.εξ.)· για το ιστορικό των ερευνών, βλ. Θέμελης (2014, 36–40).
5 Π. Θέμελης, Ανασκαφή Μεσσήνης: ΠΑΕ 1987, 73–104, πίν. 64–80· ΠΑΕ 1988, 43–79, πίν. 31–57· ΠΑΕ 1989, 63–122, πίν. 54–94· ΠΑΕ 1990, 56–103, πίν. 31–74· ΠΑΕ 1991, 85–128, πίν. 50–78· ΠΑΕ 1992, 60–87, πίν. 20–27· ΠΑΕ 1993, 48–72, πίν. 25–49· ΠΑΕ 1994, 69–99, πίν. 19–48· ΠΑΕ 1995, 55–86, πίν. 13–42· ΠΑΕ 1996, 139–171, πίν. 53–72· ΠΑΕ 1997, 79–113, πίν. 32–65· ΠΑΕ 1998, 89–126, πίν. 36–70· ΠΑΕ 1999, 69–111, πίν. 46–74· ΠΑΕ 2000, 75–105, πίν. 41–68· ΠΑΕ 2001, 63–96, πίν. 35–63· ΠΑΕ 2002, 21–55, πίν. 13–48· ΠΑΕ 2003, 25–44, πίν. 21–31· ΠΑΕ 2004, 27–53, πίν. 11–27· ΠΑΕ 2005, 39–65, πίν. 22–36· ΠΑΕ 2006, 31–67, πίν. 23–54· ΠΑΕ 2007, 23–47, πίν. 22–40· ΠΑΕ 2008, 31–50, πίν. 27–46· ΠΑΕ 2009, 61–98, πίν. 44–65· ΠΑΕ 2010, 53–64, πίν. 32–42· ΠΑΕ 2011, 35–40, πίν. 27–34· ΠΑΕ 2012, 53–62, πίν. 38–52.
6 Το μεγαλύτερο μέρος των επιγραφών αυτών καθώς και σχετικές βιβλιογραφικές αναφορές παρουσιάζονται στο λ. Messenia/Messene των SEG 11, 15, 23–25, 28–29, 35, 37–60. Για σύντομα βιβλιογραφικά λήμματα των επιγραφών της Μεσσήνης που έχουν εκδοθεί, βλ. Μπαρδάνη (2013α).
7 Βλ. επίσης τη στατιστική μελέτη επί 74 επιγραφών από τον 3ο αιώνα π.Χ. έως και τον 4ο αιώνα μ.Χ. (Bubeník 1989, 44–45 και κυρίως 76–78, αλλά Brixhe 1990).
8 Π. Θέμελης, Ανασκαφή Μεσσήνης: ΠΑΕ 2001, 75–79· SEG 52 377· Θέμελης (2007, 522)· SEG 57 364· SEG 60 419. Κατά την κρατούσα άποψη η επιγραφή συνεξετάζεται με τις επιγραφές της Μεσσήνης, δεδομένου ότι κατά την περίοδο της χάραξής της (πρβ. τη νέα χρονολόγηση), η Ανδανία ανήκει στη σφαίρα επιρροής της Μεσσήνης, υπό την εποπτεία της οποίας τελεί η επαναλειτουργία, σε δημόσια βάση αυτή τη φορά, των Μυστηρίων (Θέμελης 2007, 520· τελευταία δημοσίευση της επιγραφής με προγενέστερη βιβλιογραφία, Gawlinski 2012).
9 Διαθέτουμε επίσης ευάριθμες παλαιοχριστιανικές επιτύμβιες επιγραφές του 5ου και 6ου αιώνα μ.Χ. από τον ακμαίο πρωτοβυζαντινό οικισμό, που ιδρύθηκε την περίοδο αυτή ύστερα από μακρά περίοδο απουσίας ιστορικών πληροφοριών, ένδειξη παρακμής της πόλης (Θέμελης 2014, 36· ειδικότερα, Θέμελης 2002, 20–58). Για τις επιγραφές της περιόδου, βλ. Μπαρδάνη (2002, 82–98).
10 Οι ιστορικές αναφορές αποτελούν ιστορικό πλαίσιο για την ερμηνεία της γλωσσικής ιστορίας της Μεσσήνης (βλ. κυρίως Roebuck 1941· Grandjean 2003· Θέμελης 2014, 18–36).
11 Το ισχυρό φυσικό οχυρό της Ιθώμης δανείζει ενίοτε το όνομα και στην πόλη της Μεσσήνης, από την οποία φαίνεται ότι εξαρτώνται οι λοιπές κοινότητες και της οποίας η κυριαρχία επιβεβαιώνεται από τη στρατηγική θέση της κατά την περίοδο των Διαδόχων (Grandjean 2003, 91 κ.εξ.).
12 Βλ. παρακάτω τον κατάλογο ονομάτων αρ. 5, όπου στη στενή πλευρά Γ, κάτω από κάθε όνομα και πατρώνυμο, αναγράφεται η εθνικότητα (Ἀργεῖος, Τεγεάτας, Ζακύνθιος, Μεγαλοπολίτας) ενώ στην πλευρά Α εμφανίζονται επίσης τα εθνικά Πολυρ(ρ)ήνιος, Μεγαλοπολῖται, Μεγαρέας.
13 Επτά πόλεις, η αρκαδική Λυκόσουρα, η Λευκάδα, οι Κράνιοι (Κεφαλληνίας), η Μήλος, η Κύθνος, η Γερηνία και η Οιάνθεια, απονέμουν τιμές στον επιφανή Μεσσήνιο γλύπτη Δαμοφώντα· για την τελευταία βλ. SEG 60 436.
14 Τα δικαστικά αυτά ψηφίσματα αποτέλεσαν αντικείμενο μελέτης από την Μπαρδάνη (2013). Οι πόλεις που ζήτησαν δικαστές από τη Μεσσήνη είναι τα Κύθηρα, η Θήβα και η Τανάγρα από τη Βοιωτία, η Ναύπακτος από την Δ. Λοκρίδα, η Ερέτρια (2 φορές), πόλεις και Κοινά της Θεσσαλίας (2 φορές οι Δημητριείς και οι Μάγνητες, οι Θεσσαλοί, η Λάρισα και τέσσερις άλλες θεσσαλικές πόλεις) και η ιωνική Σμύρνη· επίσης, έξι πόλεις, το όνομα των οποίων είτε σώζεται αποσπασματικά είτε δεν σώζεται καθόλου (Μπαρδάνη 2013, 245).
15 Το -242 βρίσκουμε το ψήφισμα SEG 12 371 (= Rigsby 1996, αρ. 15), υπέρ της ασυλίας του Ασκληπιείου της Κω στο όνομα του Κοινού των Αχαιών, και το -241 τη συνθήκη IG V2 419 (= IPArk, αρ. 28) ισοπολιτείας και επιγαμίας Μεσσηνίων και Φι(γ)αλέων. Λίγο αργότερα (206 π.Χ.) χρονολογείται το ψήφισμα IvM 43 (= Rigsby 1996, αρ. 93) των Μεσσηνίων για την εισαγωγή της λατρείας της Αρτέμιδος Λευκοφρυηνής από τη Μαγνησία της Μ. Ασίας, σύμφωνα με χρησμό του Μαντείου των Δελφών (στ. 6–8).
16 Βλ., ενδεικτικά, SEG 29 405 (Ολυμπία· συνθήκη συμμαχίας μεταξύ Μεσσηνίων, Πισατών και Σικυωνίων(;)·-365)· Syll.3 224 (Δελφοί· ψήφισμα Αμφικτυόνων περί των Μεγαλοπολιτών και των Μεσσηνίων· 345 π.Χ.)· IG ΙΙ2 225 (Αθήνα· συμμαχία του δήμου των Aθηναίων και των Μεσσηνίων· -342)· Syll.3, αρ. 555–56 (Δελφοί· τιμητικά ψηφίσματα υπέρ Μεσσηνίων αξιωματούχων· περ. -207/206), IvO 52 (Ολυμπία· κρίση Μιλησίων περί της χώρας των Μεσσηνίων και Λακεδαιμονίων· -140), κ.ά. Για το ιστορικό πλαίσιο των επιγραφών αυτών βλ. Θέμελης (2002, 20 κ.εξ.).
17 Η απογραφή όρων IG V1 1431 (+78), όπου τα όρια της χώρας σηματοδοτούνται από τον χωρομέτρη Τίτο Φλάβιο Μονόμιτο, αποτελεί το πρώτο δημόσιο κείμενο γραμμένο σε καθαρή Κοινή.
18 Οι εταίροι της συνθήκης ήταν η Άπτερα, η Ελεύθερνα, η Σίβρυτος, η Ανώπολη και μια πέμπτη μη σωζόμενη πόλη. Κατά τον Θέμελη, “το εθνικό της πέμπτης πόλης που πρέπει να συμπληρωθεί στους στίχους 1, 9, 12 και 15, ενδέχεται να ήταν η Φαλάσαρνα”.
19 Η δωρική κατάληξη της γεν. -α (< *-αο) των θεματικών ονομάτων σε -ας (-δας κτλ.) ανθίσταται σθεναρά στη μεταβολή σε -ου, η οποία κυριαρχεί κατά κράτος στα θεματικά *o/e ονόματα γενικής από τα πρώτα κείμενα: αρ. 17 Ἀρχίππου .19 αλλά ν]ιτίδα, πρβ. IG V1 1472 (απελευθερωτική επιγραφή, -3ος αι.) ἐφ’ ἱερέος Φιλων/ίδα, ἐφόρου Θαλ/ιδάμου κ.ά. Στην επιγραφή IG V1 1390 των Μυστηρίων της Ανδανίας μαρτυρείται άπαξ στον τ. τοῦ ταμίου .54· πρβ. και τη γεν. πληθ. θεματικών ονομάτων θηλυκού σε -ᾶν (< *-άων).
20 Πρβ. τους τύπους hιαρός και hιαρόν στις επιγραφές του -500/450(;) (Jeffery 1990, 206, αρ. 6 και αρ. 10).
21 Αργότερα μαρτυρείται αποκλειστικά το θέμα ἱερ- στα ἱερός, ἱερεύς, ἱέρε(ι)α, ἱερασαμένη αλλά και ἱεριτεύω. Για πρδγ. του ἱεριτεύω στην Πελοπόννησo και στη Μεσσήνη βλ. Daux (1970, 620–22).
22 Βλ. την αδημοσίευτη επιγραφή Π. Θέμελης, Ανασκαφή Μεσσήνης, ΠΑΕ 2004, 41, πίν. 17β (SEG 51 451) του -4ου αιώνα. Κατά τον Θέμελη πρόκειται πιθανώς για τη διανομή αγροτεμαχίω (οικοπέδων;) σε κατοίκους της Μεσσήνης, όπου “Τα ονόματα και τα πατρώνυμα όλων των δικαιούχων Μεσσήνιων πολιτών απαριθμούνται στη σειρά, συνοδευόμενα από το όνομα της φυλής, στην οποία ο καθένας ανήκε. Του ονόματος κάθε φυλής, που αποδίδεται σε ονομαστική ή σε γενική πτώση, έπεται αριθμητικός προσδιορισμός (Ὑλλίς πράτα, Κλεολαίας δευτέρας, Δαϊφοντίς τετάρτα, Ἀριστομαχίδος ἕκτας, Δαϊφοντίς ἑβδέμα, Ὑλλίς ἑνδεκάτα κ.λ.π.)”.
23 Βλ. την προηγούμενη σημείωση.
24 Η μεταβολή είναι παλαιότερη της σίγησης του μεσοφωνηεντικού δίγαμμα, δεδομένου ότι δεν εθίγη το αποτέλεσμα εα/εο < *εFα/*εFο), πρβ. αρ. 5 (πλευρά Β) [Κ]λεόξενος .16· αρ. 8 Νεόδαμος .18· αρ. Πανταλέοντος .25, Κλεοσθένει .28· αρ. 14 Κλεοπάμων .6, Κλέων .15 κ.ά.
25 Βλ. την αρχαιότερη μαρτυρία της μεταβολής στην επιγραφή του 6ου/5ου αιώνα π.Χ. από το ιερό του Ποσειδώνος στα Ακοβίτικα: --ἀν]έθεκε Θιοπαλίδας (Themelis 2010γ, 138–44· SEG 60 421). Βλ. επίσης το όνομα Θιώτας στις μεταγενέστερες αναθηματικές επιγραφές SEG 23 221 (-1ος αι./ +1ος αι.) και SEG 50 428 (-1ος αι.) και το όνομα Θίων στον κατάλογο θρησκευτικών αξιωματούχων SEG 23 210 του -3ου αιώνα.
26 Η συχνότητα των καταλήξεων -έων/-ίων και -έας/-ίας (πρβ. τα ονόματα στα αρ.5 (πλευρά Β) Μνασέας Μνασέα .5/6, Θαρίων .3, Σάτυρος Θρασέα .14, Πελλίας .17· αρ. 14 Δαμέων .6, Παιδίας .7, Πυθέας .9 κ.ά.) δηλώνει πιθανώς ότι αυτονομήθηκαν και αποτελούν διαφορετικές κατηγορίες. 27 SEG 23 205–7 (τιμητικό ψήφισμα· -15/+14) τοῦ Ἡρακλέος καὶ Ἑρμοῦ .33, ἐπὶ γραμματέος Συνέδρων Ἐπινίκου .40, κ.ά.)· SEG 23 206 Γραμματέος Συνέδρων Φιλοξενίδα τοῦ ἐπὶ Θεοδώ̣[ρου(;)] (τιμητική επιγραφή· +2/3)· ΙG V1 1432 γραμματέος .2, Καλλικλέος .15, κ.ά. Πρβ. την επιβίωση της γεν. ἱερέος στους καταλόγους αξιωματούχων και εφήβων έως και τον +2ο αιώνα: SEG 52 385 Ἐπὶ ἱερέος τοῦ Διός τοῦ Ἰθωμάτα (177 μ.Χ.)· SEG 56 481 Ἐπὶ ἱερέ/ος τοῦ Διός τοῦ Ἰθω/μάτα (+188) – έναντι IG V1 1469 Ἐπὶ ἱερέως Κρεσφόντου (126–127 μ.Χ.)· SEG 57 374 Ἐπὶ ἱερέως μὲν τοῦ Ἰθωμάτου Διός (+140/170), κ.ά.
28 Στην εκτενέστερη ανάλυση της διαλέκτου παρέχεται σχετική τεκμηρίωση γι’ αυτά τα (δάνεια;) ονόματα, των οποίων η εξέλιξη συναρτάται με τις μεταβολές που υφίσταται το δίγραμμα/ δίφθογγος (-ωϊ-/-οϊ- ή -ωι-/-οι-), λαμβάνοντας υπόψη συχνούς αναλογικούς σχηματισμούς που μαρτυρούνται και σε άλλες διαλέκτους στον σιγματικό και παθητικό αόριστο του σώιζω (< *σω(F)ίζω) από την ελληνιστική κυρίως περίοδο και εξής: αρ. 11 ἀνασώιζειν .15 αλλά και μτγν. σωιθέντων, Σῶισις κ.ά.· πρβ. Ησύχ. “ἀπέσοιξεν· ἀπέσωσεν. Λάκωνες”· βλ. LSJ, λ. σῴζω.
29 Βλ. επίσης, IG V1 1432, στ. 41 τιμεῖν (= τιμῆν, με γραφή ΕΙ αντί Η) και πιθανή ανάγνωση ἐνίκ(η) στη διαλεκτική επιγραφή του 2ου αιώνα μ.Χ. Θηρύλος ἐνίκ(η;), Αἰθίδας, / Καλᾶι ‘ο Θηρύλος αφιέρωσε, (δηλαδή) ο Αιθίδας, στην Καλή (Θεά)’. Για την πιθανή σημασία του νικῶ ‘αφιερώνω’, πρβ. την επιγραφή (Lazzarini 1976, 141 και 230, 835) Μέλας μ’ ἐνίκε Πυθαιεῖ (Κυνουρία· αγωνιστική· -600/550).
30 Για τον όρο ἰδῦοι από την παλαιότερη συνθήκη μεταξύ Μεσσηνίων και Ναυπακτίων βλ. Ματθαίου & Μαστροκώστας (2000–2003, 443–44).
31 Πιθανός αναλογικός σχηματισμός από υποθετικό τύπο *es-ant-ja (κατά το παράδειγμα του τ. πᾶσα) αντί του αναμενόμενου ἔασσα/ἐάσσας (< *es-at-ja < *es-t-ja)· βλ. την πειστική θεώρηση της Dobias-Lalou (2000, 135–36) με αφορμή τις μετοχές της κυρηναϊκής κατιάσσα, ἕκασσα, γεν. πληθ. ἠσσᾶν.
32 Βλ. αρ. 5 Εὐάρχου· αρ. 11 Λυσιμάχου .2, ἤ ἐ[πὶ τοὺς] Λυσιμάχου συμμάχους .6, Μεσσανίους, τοὺς Λυσιμάχου πολεμίους .13, τοὺς ἐκγόνους 19· αρ. 17 Ἀπτεραίους κ[αὶ Ἐλευθερναίους καὶ] / Σιβρυτίους .1/2 κ.ά.· αρ. 16 --]μέρου .5.
33 Στην τελική επικράτηση των γραφών για την απόδοση των μακρών δευτερογενών φωνηέντων της λεγόμενης ανειμένης δωρικής (doris mitior) συνετέλεσε αναμφίβολα η σύμπτωση της (αττικοϊωνικής) κοινής με τις ΒΔ διαλέκτους. Για τον συντελεστή συσχέτισης μεταξύ των διαφόρων διαλέκτων βλ. Bartoněk (1972, 118, 159).
34 Πρβ. αργότερα IG V1 1441a Ἀπόλλωνι Ἀγυιεῖ (ἀναθηματική· -3ος αι.)· IvM 43 ὁ χρησμός ὁ γενόμενος ὑπὸ τοῦ/ Ἀπόλλωνος τοῦ ἐν Δελφοῖς .7–8. Ο τ. Ἀπέλλων μαρτυρείται στην παλαιότερη επιγραφή: Ἀπέλλονος hιαρόν (περ. 450;· Jeffery 1990, 206, αρ. 10).
35 Πρβ. αργότερα IvM 43 ἀπέδωκαν τὰ ψάφισμα .6 (-206), SEG 58 370 καθὼς καὶ τοὺς ὅ/ [ρο]υς ἀπεδώκαμες .38/39 κ.α. (συνοριακός διακανονισμός· -183/182)· IG V1 1432 τιμὰν ἔδωκαν .12 (+1ος αι.).
36 Chantraine (1998, 95, § 67).
37 Η αναλογική κατάληξη γ΄ πληθ. -σαν και σε θεματικές μορφές μαρτυρείται συχνά στη SEG58 370 (περὶ τε τᾶς πρότερον χώρας/ ἀντελέγοσαν .13/15, ἠθέλη/σαν .5/6, συνευδόκη/σαν .16/17).
38 Πρβ. τον τ. Ποσειδῶ (Chantraine 1998, 98, § 69).
39 Για τον τ. δαμιο-(ϝ)οργός > δαμιοργός (Bader 1965, 159), που μαρτυρείται σε μια εκτεταμένη ζώνη δωρικών διαλέκτων από τους Δελφούς έως την Κρήτη και επίσης στην αρκαδική και αποτελεί ένα ακόμη σταθεροποιητικό στοιχείο της διαλέκτου, πρβ. SEG 58 370 δαμιοργοί .89 κ.α. 

40 Ο όρος μαρτυρείται στις δωρικές διαλέκτους της Αργολίδας, Κορίνθου (Σικυώνα) και Κρήτης (Thumb 1932, 113, 128, 149).
41 Στη συνθήκη IG V2 419 (241 π.Χ.) βρίσκουμε δωρικούς τύπους, όπως ποτὶ τὼ/[ς] .5–6, ἀξιῶντες .5, ἦμεν τοῖς Μεσσανίοις .10, ποτ’ [ἀ]λλάλως .16, ἑκατέρως τώς τε Μεσσανίω/[ς .14/15, ὄπει (;ο κ]α ὁμολογήσωμες .16, ἐμ]μένωντι .19, ἐψαφίξαντ[ο .3, θεὼς .24 και 25, ὅπει (;) κ]α δοκεῖ .18, ενώ ίχνη Κοινής βρίσκουμε μόλις στον τ. ὀμν]ύω .23 και στη μτχ. συνπ]αρόντες .6. Η παρουσία της ΒΔ κοινής στα παραδείγματα: τοῖς Φια]λέοις .11, ἀνφοτέραις ταῖς πολέοις .13 και 18, δεν ξενίζει, δεδομένου ότι η συνθήκη επιτυγχάνεται με τη μεσολάβηση των Αιτωλών. Βλ., επίσης, IvM 43 τοῖς ἐπαγγελλόντοις .30 και .32· πιθ. IG V1 1498 ἐν στάλαν λιθίναν .12 (ιερός νόμος· 2ος αι. π.Χ.)· πιθ. SEG 23 201 ἁμφοτα[ρ---] .7 (ψήφισμα· περ. -170/139) (για την ανάγνωση της λέξης βλ. Daux (1964, 736–37, αρ. 1c και εικ. 3 στη σ. 735)·
42 Παρομοίως, στο ψήφισμα SEG 12 371 του -242 από το Ασκληπιείο της Κω βρίσκουμε επίσης χαρακτηριστικούς διαλεκτικούς τύπους, π.χ. ἐόντες .3, ἐπαγγέλοντι .4, ποτὶ τὰν πόλιν .6, ἦμεν.10, διδόμεν .11, τᾶς ἁμέρας .12, δίπλα σε τύπους της Κοινής, π.χ. συγγενεῖς .2, ἀρχιθέωρον. 3, ἱερόν.7, τοῖς θεωροῖς .11, ἐπαγγείλαντο .14, πόλεως .14, ή ακόμη δίπλα σε τύπους της δωρικής Κοινής (;) των νησιών του ανατολικού Αιγαίου (Bile 1996, 137), π.χ. κατοικεύ[ν]/των .10-11 και κατο〈ι⟩κε[ύν]/των .8-9, Φιλοκλεῦς .13. Δεν λείπουν επίσης υβρίδια, π.χ. θεωρώς .3, ἐσσεῖσθαι .14, και υπερδιαλεκτισμοί, π.χ. παρεκάλων .7 (πρβ. παραπάνω παρκαλῶντι). Βλ. επίσης τη γραφή Ο (< *-εο-), π.χ. IvM 43 ποιόντι .29 και ἐπαγγελλόντοις.
43 Ας σημειωθεί η διαφορά που εμφανίζει το ψήφισμα της Κω σε τυπικές και παγιωμένες τρόπον τινά εκφράσεις, όπως: ἐμάνυον τὰν {τὰν} εὔνοια[ν] τὰν ὑπάρχωσαν αὐτοῖς ποτὶ τὰν πόλιν τῶν Μεσσανίων .5-6, έναντι του νεώτερου ψηφίσματος IvM 43 όπου διαβάζουμε: ἐνεφάνιζον τάν τε οἰ/κειότατα καὶ τὰν φιλίαν τὰν προϋπάρχουσαν ποτὶ τὸ κοινὸν τῶμ Μεσσανίων .4-5. 

44 IG V2 419 Φιαλέες .19, SEG 58 370 δωρικό επίρρ. ἧ .93 (λίθος Η), βλ. Βile (1981), γ΄ πληθ. ἐντί.93, ποθ’ ἁμέ .13, ἐ/νικάσαμες .89/90. έναντι ἐνικά/σαμεν .80/81.
45 λ. ἔνσταλος, SEG 58 370 περὶ τούτων ἐνστάλου γενομένου ἁμῖν .29, ταυτᾶν .58.
46 Πρβ. πρκ. ΙG V1 1432 πεφρόντιγε .33, IG V1 1433 μεταλλαγότων .37, IG V1 1390 κεκλεβώς .75· υποτακτική IG V1 1390 ἦνται (= ὦσι) .83, προτίθηντι .8, κ.ά. Οι υποτακτικές σε -ηντι/-θηντι εξηγούνται μάλλον ως αναλογικοί σχηματισμοί, δεδομένου ότι ο αναμενόμενος τύπος υποτακτικής θα έληγε σε *-θήοντι/*θέωντι ή σε περίπτωση συναίρεσης σε -ῶντι/-θῶντι· βλ. Kühner & Blass (1978, 201 §285)· Buck (1955, 120 §151).
47 IG V1 1432 γραμματίζω .19 (LSJ, λ.)· ΙG V1 1433 τὸ κεφάλωμα .11 (LSJ, λ.)· τιμασία/παρατιμασία .24 (LSJ, λ.)· αὐσαυτ-/αὐτοσαυτ-: έναντι SEG 23 206 ἑαυτοῦ .6, ἑαυτῶι .10 (2–3 μ.Χ.) βρίσκουμε στην επιγραφή SEG 23 224 (αυτοκρ. περιόδου) αὐσαυτάν και στην IG V1 1432 οὔτε δ’ αὐτοσαυτοῦ .28, καὶ ὅσον ἐπ’αὐτῶι .24, κ.ά.
48 Από τα μέσα του -1ου αιώνα, οι γραφείς είναι αδιάφοροι για τις γραφές ΑΙ ή Α, ΗΙ/ΕΙ ή Η και ΩΙ/ΟΙ ή Ω. Η εναλλαγή αυτή οφείλεται αναμφίβολα στην επιρροή της Κοινής, της οποίας ο ανταγωνισμός προς τη διάλεκτο φθάνει στο αποκορύφωμα αυτή την περίοδο. Αν, όπως είναι πιθανόν, βάσει των νέων στοιχείων που ανέκυψαν, οι επιγραφές της οκτωβόλου εισφοράς είναι σύγχρονες με την επιγραφή των Μυστηρίων της Ανδανίας και χρονολογούνται στο πρώτο μισό του +1ου αιώνα (βλ. σημ. 8), οι αποκλειστικές γραφές ΗΙ/ΕΙ για την υποτακτική (IG V1 1432 ὅπως [] εἰσοδιασθεῖ, ὅπως φορῆι .11/12· IG V1 1390 ὅσα ἄν κατασκευασθεῖ .13) και ΑΙ/ΩΙ για τη δοτική και υποτακτική (IG V1 1390 ἄν δὲ μὴ παριστᾶι .71 / αττ. ἱστῇ, ἄν δέ τις [] ἁλῶι .75) εξηγούνται ως τάση επιστροφής σε παλαιότερες γραφές του -2ου κυρίως αιώνα. Είναι χαρακτηριστικό ότι στον συνοριακό διακανονισμό SEG 58 370 (-182/181) όλες οι δοτικές των θεματικών ονομάτων λήγουν χωρίς εξαίρεση σε -ΑΙ και -ΩΙ έναντι υποτακτικής σε -ΕΙ: ἐν τᾶι ἐν Ἄλει συνόδωι θέλειν κριθῆ/[μεν] .12, ὅπως οὖν ὑπό/μναμα εἶ .84/85.
49 Πρβ. IG V1 1432 ὑπὲρ τὰν πόλιν .16· IG V1 1390 ὑπὲρ τοὺς πρωτομύστας .68, κ.α.· LSJ, λ. ὑπέρ (+ αιτ.).
50 Για τη χρήση της δομής καὶ πλείονας βλ. Robert (1966, αρ. 189).
51 Η εμφάνιση της κατάληξης -ες της αιτ. πληθ. παρατηρείται σε διάφορες διαλέκτους, σποραδικά από τον 5ο αιώνα π.Χ. (Méndez Dosuna 1985, 465 κ.εξ.).
52 Η επιγραφή των Μυστηρίων της Ανδανίας αναφέρεται συχνά ως παράδειγμα μείξης γλωσσικών τύπων διαφορετικής προέλευσης (βλ. ενδεικτικά Buck 1955, 178, § 278).
53 ΙG V1 1432 τοὺς τᾶς πόλεος χει/ρισμούς .24-25, χειρισμὸν οὐ πεποίηται/ χρημάτων .27-28, κ.α.· πρβ. τη χρήση του ἐγχειρίζειν ἀρχήν/πίστιν κτλ. (IG V1 1432 γινόμενος ἄξιος τᾶν προενχειρισθεισᾶν ἀρχᾶν ὑπὸ / τᾶς πόλεος αὐτῶι .34–35)· βλ. και LSJ, λ. χειρίζω και χειρισμός.
54 Βλ. ενδεικτικά, αρ. 10 [Ἀ]γαθόκλε[α]· αρ. 12 Πολυδε〈ύ⟩κηι· αρ. 13 Καλλίπω{ι} και Ἱερονύμω· αρ.9 Ἀγυιεῖ (αλλά αρ. 13 Ἀγυεῖ (;), αρ. 15 καρνειασστάς κ.ά.)· αργότερα απαντούν αποκλίσεις όπως IG V2 419 ὅπει κ]α δοκεῖ .18, IG V1 1390 ὅπως συντελεῖται .39, εἶ μάν .27, ὅπως πωλοῦντι .100, IG V1 1462 Καισάρηον < -ειον /*-ιον και IG V1 1432 καθὼς [ ] ἐδικαίουν (< *οον) .8, IG V1 1390 ζαμιούντω < *-οόντω(ν) .9, ονόματα σε -όι = ώ(ι) (κυρίως -3ος/2ος αι.), κ.ά.
55 Με τα γεγονότα της περιόδου αυτής σχετίζονται οι αναθηματικές επιγραφές FdD III 4, 1 (Jeffery 1990, 206, αρ. 13, 449Β· πρβ. SEG 32 550. -426/5), FdD III 4, 451 (Jeffery 1990, 206, αρ. 8, 448) και IvO 259 (IG V1 1568· Jeffery 1990, 206, αρ. 12, 448· Meiggs & Lewis 1988 [1969], 223, αρ. 74. -425/421) όπου μνημονεύεται η κοινή δράση Μεσσηνίων και Ναυπακτίων. Με τις επιγραφές αυτές φαίνεται ότι συνδέεται ως προς τη χρονολογία και η συνθήκη Μεσσηνίων και Ναυπακτίων (Ματθαίου & Μαστροκώστας 2000–2003, 453· SEG 49 583). Σημειωτέον ότι στις παραπάνω επιγραφές οι Μεσσήνιοι αναφέρονται πάντοτε με το εθνώνυμο Μεσ(σ)άνιοι. Πρβ. επίσης, την επιτύμβια στήλη από την Αθήνα (-500/450(;) με την αναγραφή Σκο[τ?]έας Μεσ〈σ⟩άνιος (Jeffery 1990, 206, αρ.14).
56 Πρβ. Βechtel (1923, 430-33)· Thumb (1932, 103-4)· Bartoněk (1972, 91, 159, 185-86)
57 Για τα κύρια χαρακτηριστικά της λακωνικής βλ. Δελλή (2013, κυρίως 143-45).
58 Για τα παραδείγματα καθώς και τις κύριες εξελίξεις της λακωνικής βλ. Δελλή (2013, 145–46).
59 Στις ελάχιστες μεσσηνιακές(;) επιγραφές του -6ου/5ου αιώνα εμφανίζεται γραφή -Σ- μεταξύ φωνηέντων (Jeffery 1990, 206, αρ. 1, 448· 206, αρ. 4· Themelis 2010β, 137-38· SEG 60 420).
60 Για σύντομη περιγραφή της εξέλιξης των */ts-dz/, βλ. Bile, Brixhe & Hodot (1984, 181–82).
61 Για τη χρονολόγησή της έχει προταθεί η περίοδος μεταξύ του 6ου αιώνα και του -388 (Πίκουλας 2000–2003, 463–66).
62 Πρωϊμότερο στάδιο εξέλιξης του όρου μαρτυρείται στην ανατ. ιωνική, όπου αντί της γραφής ΣΣ βρίσκουμε το λεγόμενο σαμπεῖ με πιθανή αξία *ts (Lejeune 1987, § 79, σημ. 3b).
63 Για λεπτομερή ανάλυση της γραφής θ(θ) με προγενέστερη βιβλιογραφία βλ. Δελλή (2013, 146, 149 και 154–57).
64 Αναζητώντας τεκμήρια για ‘κοινή’ γλώσσα μεταξύ Σπαρτιατών και Μεσσηνίων και βασιζόμενος στη γραφή καθάλαθαν της προαναφερθείσας συνθήκης των Λακεδαιμονίων, ο Bauslaugh (1990) υποστηρίζει ότι οι Μεθάν[ιοι] της επιγραφής (Βερσάκης 1916, 88-89, 114-15 =Jeffery 1990, 206, αρ. 3· SEG 40 362· πρβ. SEG 42 342) από το μεσσηνιακό Ιερό του Απόλλωνος Κορύθου, πλησίον της Κορώνης, δεν θα αναφερόταν στους κατοίκους των Μεθάνων της Αργολίδας, όπως υποστήριξε ο Βερσάκης, ή της περιοικίδος μεσσηνιακής Μεθώνης (δωρ. Μεθάνα), όπως υποστήριξε η Jeffery (1990, 203-4), αλλά θα ήταν τοπική διαλεκτική μορφή του εθνώνυμου Μεσ(σ)άνιοι (από ανάθεση επαναστατών της Μεσσηνίας μετά την εξέγερση της Ιθώμης το -464), όπως άλλωστε και η επιγραφή IvO 247 από την Ολυμπία (με την αναγραφή Μεθάνιοι ἀπὸ Λακεδαιμονίον), την οποία τόσο ο Βερσάκης (1916) όσο και η Jeffery (1990, 177, 182, αρ. 4· πρβ. SEG 40 362) αποδίδουν στους κατοίκους των Μεθάνων της Τροιζηνίας. Για το ιστορικό πλαίσιο των παραπάνω επιγραφών και για την εύλογη προβληματική σχετικά με τη φωνητική εξίσωση Μεθάνιοι= Μεσ(σ)άνιοι βλ. ανεξάρτητα Hall (2003).
65 Δελλή (2013, 146, 157)· Brixhe (1996β, 99 κ.εξ.).
66 Για τις παραλλαγές της ονόματος της Ὀρθίας στη Σπάρτη μεταξύ του -2ου αιώνα και +2ου αιώνα. βλ. Morpurgo (1993, 267–68).
67 Τα παραδείγματα από τον Brixhe (1996α, 96-98). Για τον αγώνα *καταθηρατόριον πρβ. ειδικότερα IG V1 292 κατθηρατόριν· 288 καθ/θηρατόριον· 296 καθηρα/τόρειν· 351 καθηρατόριν· 279 κασσηρατόριν κ.ά.

Βιβλιογραφία
Bader, F. 1965. Les composés grecs du type de Demiourgos. Παρίσι: Klincksieck.
Bartoněk, A. 1972. Classification of the West Greek Dialects at the Time about 350 B.C. Πράγα: Akademia.
Bauslaugh, R. A. 1990. “Messenian Dialect and Dedications of the Methanioi”, Hesperia 59, 661–68.
Bechtel, F. 1963 [1923]. Die griechischen Dialecte II. Βερολίνο: Weidmann.
Βερσάκης, Φ. 1916. “Τo ιερόν του Κορύθου Απόλλωνος”, Αρχαιολογικόν Δελτίον 2, 65–118.
Bile, M. 1981. “Les adverbes grecs en -η”, Verbum 4, 279–92. —. 1996. “Une koina est-égeénne?”, στο Brixhe (1996), 137.
Bile, M., C. Brixhe & R. Hodot. 1984. “Les dialectes grecs, ces inconnus”, BSL 79, 155–203.
Brixhe, C. (επιμ.). 1990. “Vít Bubevík, Hellenistic and Roman Greece as a Sociolinguistic Area”, BSL 85(2), 124–27.
-.1993. La koiné grecque antique, I: Une langue introuvable? (Études Anciennes 10). Nancy: PUN.
-. (επιμ.). 1996α. La koiné grecque antique, II: La concurrence (Études Anciennes 14). Nancy: ADRA.
-. 1996β. “Les IIe et Ier siècles dans l’histoire linguistique de la Laconie et la notion de Koina”, στο Brixhe (1996), 93–111.
-. (επιμ.). 1998. La koiné grecque antique, III: Les contacts (Études Anciennes 17). Nancy: ADRA.
Brixhe, C. & L. Dubois κ.ά. 1985. “Bulletin de dialectologie grecque”, REG 98, 260–313.
Bubeník, V. 1989. Hellenistic and Roman Greece as a Sociolinguistic Area. Άμστερνταμ & Φιλαδέλφεια: J. Benjamins.
Buck, C. D. 1955. Τhe Greek Dialects: Grammar, Selected Inscriptions, Glossary. Σικάγο & Λονδίνο: The University of Chicago Press.
Chantraine, P. 1998 [1990]. Ιστορική μορφολογία της ελληνικής γλώσσας. Αθήνα: Ινστιτούτο του βιβλίου - Α. Καρδαμίτσα.
Daux, G. 1964. “Chronique des Fouilles et découvertes archéologiques en Grèce en 1963”, BCH 88(2), 681–915. -. 1970. “Epigramme de Messène”, ΒCH 94, 620–23.
Δελλή, Δ. 2013. “Γλωσσικές ποικιλίες και ετερογενείς κοινότητες: το μεσοπαθητικό απαρέμφατο στην αρχαία λακωνική διάλεκτο”, Γλωσσολογία 21, 137–71.
Dobias-Lalou, C. 2000. Le dialecte des inscriptions grecques de Cyrène (Karthago 25). Παρίσι: Centre d’Études Archéologiques de la Mediterranée. Institut d’Art et d’Archéologie.
FdD= Fouilles de Delphes.
Figueira, T. 1999. “The evolution of the Messenian identity”, στο S. Hodkinson & A. Powel (επιμ.), Sparta: New Perspectives. Λονδίνο: Duckworth, 211–44.
Gautier Ph., M. Sève κ.ά. 1995. “Bulletin Épigraphique”, REG 108 (2), 430–574. —. 1998. “Bulletin Épigraphique”, REG 111 (2), 666–713.
Gawlinski, L. 2012. The Sacred Law of Andania: Α New Text with Commentary (Sozomena 11). Βερολίνο & Βοστόνη: De Gruyter.
Grandjean, C. 2003. Les Messéniens de 370–369 au 1er s. de notre ère: Monnayages et histoire (BCH 44). École Française d’Athènes.
Hall, J. M. 2003. “The Dorianization of the Messenians”, στο N. Luraghi & S. E. Alcock (επιμ.), Helots and Τheir Masters in Laconia and Messenia: Histories, Ideologies, Structures. Cambridge, Mass.
Horrocks, G. 2006. Ελληνικά: ιστορία της γλώσσας και των ομιλητών της. Αθήνα: Βιβλιοπωλείον της Εστίας.
Θέμελης, Π. 2002. “Υστερορωμαϊκή και πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη”, στο Θέμελης & Κόντη (2002), 20–58.
-. 2007. “Τα Κάρνεια και η Ανδανία”, στο Ε. Σημαντώνη-Μπουρνιά, Α. Λαιμού, Λ. Γ. Μενδώνη & Ν. Κούρου (επιμ.), Αμύμονα έργα: Τιμητικός τόμος για τον καθηγητή Β. Κ. Λαμπρινουδάκη (Δημοσιεύματα περ. Αρχαιογνωσία 5), 509–28.
-. 2008. “Κρίμα περί χώρας Μεσσηνίων καὶ Μεγαλοπολιτών”, στο Γ. Πίκουλας (επιμ.), στο “Ιστορίες για την Αρχαία Αρκαδία” Proceedings of the International Symposium in honor of James Roy. Δήμος Τρικολώνων & Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας (Στεμνίτσα), 211–22.
-. 2011. “Μεσσήνιοι αθλητές”, στο Α. Δεληβοριάς, Γ. Δεσπίνης & Α. Ζαρκάδας (επιμ.), ΕΠΑΙΝΟΣ Luigi Beschi (Μουσείο Μπενάκη, Παράρτημα 7), 141–49.
-. 2012. “Έργα επωνύμων γλυπτών και εργαστήριο γλυπτικής πρώιμων ρωμαϊκών χρόνων στη Mεσσήνη”, στο Θ. Στεφανίδου-Τιβερίου, Π. Καραναστάση & Δ. Δαμάσκος (επιμ.), “Κλασική παράδοση και νεωτερικά στοιχεία στην πλαστική της ρωμαϊκής Ελλάδας” Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου (Θεσσαλονίκη, 7–9 Μαΐου 2009). Θεσσαλονίκη: University Studio Press, 177–91.
-. 2014 [1999]. Αρχαία Μεσσήνη. Αθήνα: ΤΑΠΑ.
Θέμελης, Π. & Β. Κόντη (επιμ.). 2002. Πρωτοβυζαντινή Μεσσήνη και Ολυμπία: αστικός και αγροτικός χώρος στη Δυτική Πελοπόννησο. Αθήνα: ΕΜΑΣ & ΙΒΕ/ΕΙΕ.
IG= Inscriptiones Graecae.
IG V1= W. Kolbe (επιμ.). 1913. Inscriptiones Laconicae, Messeniae, Arcadiae V, Pars 1 : Inscriptiones Laconicae et Messeniae. Βερολίνο.
IPArk= G. Thür & H. Taeuber. 1994. Prozessrechtliche Inschriften der griechischen Poleis: Arkadien (Sitzungsberichte der Österreichischen Akademie der Wissenschaften zu Wien, Philos./Hist. Klasse 607). Βιέννη.
IvM= O. Kern (επιμ.). 1967 [1900]. Die Inscriften von Magnesia am Maeander. Βερολίνο.
IvO= W. Dittenberger & K. Purgold. 1896. Die Inschriften von Olympia. Olympia V. Βερολίνο.
Jeffery, L. H. 1990 [1960]. The Local Scripts of Archaïc Greece. Οξφόρδη: Clarendon Press.
Katičič, Ρ. 1959. “Ein problem des messenischen Dialectes”, Živa Antika 9, 133–36.
Kiderlen, M. & P. G. Themelis (επιμ.). 2010. Das Poseidoheiligtum bei Akovitika in Messenien: tructur und Entwicklungszusammenhand eines regionalen Zentrums. Wiesbaden: Reichert Verlag.
Kühner, R. & F. Blass. 1978 [1892]. Ausführliche Grammatik der griechischen Sprache, Erster teil: Εlementar und formenlehre. Zweiter Band. Hannover: Hahnsche Buchhandlung.
Lazzarini, M. L. 1976. “La formule della dediche votive nella Grecia arcaïca”, Memorie della Classe di Scienze morali e storiche dell’ Academia dei Lincei 19, 47–354.
Lejeune, M. 1987 [1972]. Phonétique historique du mycénien et du grec ancien. Παρίσι: Klincksieck.
Lòpez Eire, A. 1993. “De l’attique à la koiné”, στο Brixhe (1993), 41–57.
-. 1998. “La koiné comme un paradigme de langues non-grecques”, στο Brixhe (1998), 7–65. LSJ = H. G. Liddell & R. Scott. 1996. A Greek-Εnglish Lexicon. Οξφόρδη: Clarendon Press. Masson, O. 1990. “Remarques sur la transcriptions du w par bêta et gamma”, στο H. Eichner & H. Rix (επιμ.), “Sprachwissenschaft und Philologie: Jacob Wackernagel und die Indogermanische heute” Kolloquium der Indogermanischen Gesellschaft von 13. bis 15. October 1988 in Basel. Wiesbaden: Reichner, 202–12.
Ματθαίου, Α. Π. 1990-1991. “Συνθήκη Λυσιμάχου καὶ Μεσσηνίων”, Horos 8–9, 269–70.
-. 2001. “Δύο ιστορικές επιγραφές της Μεσσήνης”, στο Moutsopoulos Leon (2001), 227-31. Ματθαίου, Α. Π. & Ε. Μαστροκώστας. 2000–2003. “Συνθήκη Μεσσηνίων και Ναυπακτίων”, Horos 14-16, 433-54.
Μeiggs, R. & D. Lewis. 1988 [1969]. A Selection of Greek Historical Inscriptions to the End of the Fifth Centary B.C. Οξφόρδη: Clarendon Press.
Méndez Dosuna, J. 1985. Los dialectos dorios del Noroeste: Grammatica y estudio dialectal. Salamanca: Ediciones Universidad de Salamanca.
-. 2001. “Δωρικές διάλεκτοι”, στο Χριστίδης (2001), 326–38.
Morpurgo, A. 1993. “Geography, history and dialect: The case of Oropos”, στο Actes del II Coloquio international de Dialectologia Griega (Madrid, 19–21.6.1991). Μαδρίτη: Editiones de la Universidad Autònoma de Madrid, 262–79.
Moutsopoulos-Leon, V. (επιμ.). 2001. Forschungen in der Peloponnes: Acten des Symposions anlässlich der Feier “100 Jahre Österreichisches Archäologisches Institut” (Athen, 5.3– 7.3.1998) (ÖAI Sonderschriften 38), 181–97.
Μπαρδάνη, Β. 2002. “Παλαιοχριστιανικές επιγραφές Μεσσήνης”, στο Θέμελης & Κόντη (2002), 82–98.
-. 2013α. Οι δημοσιεύσεις των επιγραφών της Μεσσήνης: βιβλιογραφικά λήμματα. Αθήνα: Ελληνική Επιγραφική Εταιρεία. [http://www.greekepigraphicsociety.org.gr/museums/ mouseio_messinis.pdf]
-. 2013β. Τιμές Μεσσηνίων δικαστών: επιγραφικές συμβολές στην εξέταση του θεσμού των ξενικών δικαστηρίων. Διδ. διατρ. Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας.
ΠΑΕ= Πρακτικά της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας.
Πίκουλας, Γ. Α. 2000–2003. “Λακεδαιμονίων συνθ὾και Αἰτολοῖς”, Ηoros 14–16, 455–67.
Ριζάκης, Α. 2001. “Ηγετική τάξη και κοινωνική διαστρωμάτωση στις πόλεις της Πελοποννήσου κατά την αυτοκρατορική εποχή”, στο Moutsopoulos-Leon (2001), 181–97.
Rigsby, K. J. 1996. Asylia: Territorial Inviolability in the Hellenistic World. Μπέρκλεϊ, Λος Άντζελες & Λονδίνο: University of California Press.
Robert, J. & L. 1966. “Bulletin Épigraphique”, REG 79, 335–449.
Roebuck, C. Α. 1941. Α History of Messenia from 369 to 146 B.C. Σικάγο: The University of Chicago Libraries.
SEG = Supplementum Epigraphicum Graecum.
Syll.3 = G. Dittenberger & F. Hiller von Gaertringen. 1982 [1915–1924]. Sylloge Ιnscriptοnum
Graecarum. Νέα Υόρκη: Hildesheim & G. Olms.
Themelis, P. 2010α. “The Economy and Society of Messenia under Roman Rule”, στο A. D.
Rizakis & C. E. Lepenioti (επιμ.), Roman Peloponnese, III: Society, Economy and Culture under the Roman Empire. Continuity and Innovation (Meletemata 63), 89–110.
-. 2010β. “Zu dem Dipinto Π]ΟΣΟΙΔΑ[ΝΙ auf der Randscherbe K68”, στο Kiderlen & Themelis (2010), 137–38.
-. 2010γ. “The Pithos/Amphora K 147 dedicadet by Θιοπαλίδας”, στο Kiderlen & Themelis (2010), 138-44.
Thumb, A. 1932. Handbuch der griechischen Dialecte I, 2η έκδ. Επιμ. Ε. Kieckers. Heidelberg: Winters.
Χριστίδης, Α.-Φ. (επιμ.). 2001. Ιστορία της ελληνικής γλώσσας: από τις αρχές έως την ύστερη αρχαιότητα. Θεσσαλονίκη: Κέντρο Ελληνικής Γλώσσας & Ινστιτούτο Νεοελληνικών Σπουδών (Ίδρυμα Μανόλη Τριανταφυλλίδη).
Zoumbaki, S. 1998–1999. “Die Niederlassung römischer Geschäftleute in der Peloponnes”, Tekmeria 4, 112–76.