Αρχαιολογικός χώρος Κρεμπενή. Κάτω Μέλπεια Μεσσηνίας

Κάτω Μέλπεια

Η Κάτω Μέλπεια βρίσκεται στο ΒΔ άκρο της άνω Μεσσηνιακής πεδιάδας, του Στενυκλαρικού πεδίου, στους Ν πρόποδες του Τετραζίου όρους και σε υψώμετρο 175μ. Απέχει 4χλμ. από το Διαβολίτσι (στα ΝΑ), 3χλμ. από το Αγριλόβουνο (στα Ν/ΝΑ) και 2 χλμ. από την Μάνδρα (στα Ν.). Μέχρι το 1927 το χωριό ονομάζονταν Γαράντζα.
Πάνω από το χωριό υψώνεται το ο εντυπωσιακός βραχώδης λόφος της Κρεμπενής στην κορυφή του οποίου, σε υψόμετρο 470μ., βρίσκεται το Φράγκικο κάστρο Κρεμπενής ή κάστρο Μέλπειας.[1]
Στις δύο πλαγιές του λόφου Κρεμπενή, στα Α και Δ, υπάρχουν δύο εντυπωσιακές χαράδρες που κατεβαίνουν από τα ψηλότερα βουνά με κατεύθυνση Β- Ν, και σβήνουν λίγο πιό πάνω από το χωριό, ενώ και από τις δύο χαράδρες κατεβαίνουν χείμαρροι με αρκετά νερά. Στην Α χαράδρα τα νερά δημιουργούν λίμνες στην θέση Περιβολάκι και λίγο πιό χαμηλά υπάρχει καταρράχτης στην θέση Κουτέντου. Πιό χαμηλά από την χαράδρα αυτή, στην Α είσοδο του χωριού, υπάρχει πλατανόδασος και οι πηγές Μπουρνιά.[2] Από την Α χαράδρα υπάρχει το παλιό μονοπάτι που οδηγεί από την Κάτω στην Άνω Μέλπεια.[3] Στην Δ πλευρά του λόφου Κρεμπενή υπάρχει το εξίσου εντυπωσιακό φαράγγι της Λαγκάδας στο τέλος του οποίου υπάρχουν οι πηγές Κουμπέ.

Ο αρχαιολογικός χώρος της Κρεμπενής

Ο μεγάλος και σημαντικός αρχαιολογικός χώρος της Κρεμπενής βρίσκεται στις πλαγιές του λόφου περίπου 300μ. Β από το χωριό της Κάτω Μέλπειας.

Στο κέντρο περίπου της πλαγιάς και του αρχαιολογικού χώρου εντοπίζεται ο ναΐσκος του Αγίου Δημητρίου. Στην θέση υπήρξε συνεχής κατοίκηση στους Προϊστορικούς και Ιστορικούς χρόνους αφού εντοπίζονται κατάλοιπα των Μεσσοελλαδικών και Υστεροελλαδικών εποχών καθώς και των Αρχαϊκών, Κλασσικών/ Ελληνιστικών χρόνων. Η συνολική έκταση της θέσεις είναι περίπου 190μ. Α-Δ επί 200μ. Β-Ν.
Η θέση ήταν φυσικά οχυρή αφού από τις δύο πλευρές, Α και Δ, υπάρχουν απότομα φαράγγια ενώ προς Β υπάρχει η κορυφή του λόφου όπου εντοπίζεται το Φράγκικο κάστρο. Η πρόσβαση είναι κάπως πιό ομαλή από τα Ν. Η ασφάλεια της θέσεις και τα άφθονα νερά και οι σημαντικές πηγές στα ριζά του λόφου ήταν οι κύριοι λόγοι για την διαχρονική χρησιμοποίηση του χώρου.
Στην περιοχή Δ, ΒΔ και Β από τον ναΐσκο του Αγίου Δημητρίου εντοπίζονται Προϊστορικά οικιστικά κατάλοιπα. Στην περιοχή αυτή εντοπίζονται πολλοί τοίχοι και κατασκευές που φαίνεται να βρίσκονται στην αρχική τους θέση και σε αρκετά καλή κατάσταση διατήρησης. 

Στην περιοχή αυτή υπάρχει πληθώρα Προϊστορικής κεραμικής που χρονολογείται στους ΜΕ και ΥΕ χρόνους. Σχετικά με την κεραμική οι Αμερικανοί αρχαιολόγοι William A. McDonald και Richard Hope Simpson, που ερεύνησαν την θέση στην δεκαετία του 1960, αναφέρουν: "The plentiful surface sherds include Mycenaean (early LHIII B and probably LHIII A) of good quality, concentrated mostly in the central part of the site... some pieces are probably MH and that one or two are LH IIIC."[4][5]

Τα σωζόμενα Προϊστορικά κατάλοιπα καλύπτουν μια έκταση περίπου 4 στρεμμάτων και φτάνουν μέχρι το σημείο που βρίσκεται ο ναός του Αγίου Δημητρίου. Από εκεί  και μετά ξεκινούν τα κατάλοιπα των επόμενων εποχών χρήσης της θέσης, που λογικά θα κάλυψαν μεγάλο τμήμα της Προϊστορικής θέσης και έτσι δεν μπορούμε να γνωρίζουμε την αρχική έκτασής της, που σίγουρα πρέπει να ήταν πολύ μεγαλύτερη. Αυτό που κάνει εντύπωση είναι η πολύ ισχυρή κατασκευή και το πάχος των τειχών που έχει γίνει με μεγάλες πέτρες, ειδικά στα χαμηλότερα τμήματα, και που σε κάποια σημεία πλησιάζει το "κυκλώπειο" τρόπο δόμησης.  
Η οχυρωμένη Προϊστορική εγκατάσταση του Αγίου Δημητρίου στον λόφο της Κρεμπενής επόπτευε ολόκληρο το εύφορο και ποτιστικό ΒΔ τμήμα της πεδιάδας του Στενυκλαρικού πεδίου και λογικά ήταν η πιό σημαντική θέση αυτής της περιοχής. Στην περιοχή δημιουργείτε ένα κλειστό πέταλο με τα πιό ψηλά βουνά στις Β και Δ πλευρές, ενώ μιά πιό χαμηλή λοφοσειρά ξεκινάει Α της Κάτω Μέλπειας και καταλήγει στο Αγριλόβουνο. Στην απόληξη της λοφοσειράς αυτής, πάνω από το Αγριλόβουνο υπήρχε η Προϊστορική ακρόπολη του Αγίου Νικολάου[6] που προστάτευε την είσοδο προς το πέταλο της ΒΔ πεδιάδας ενώ στα ριζά των βουνών της Δ πλευράς υπήρχε η Προϊστορική θέση της Μάνδρας.[7]

Μετά την Προϊστορική εποχή η χρήση της θέσης συνεχίζεται στους Αρχαϊκούς και Κλασσικούς/ Ελληνιστικούς χρόνους, όπως καταφαίνεται από την χρονολόγηση της κεραμικής αλλά και από τα αρχιτεκτονικά κατάλοιπα. Σχετικά με την κεραμική των Ιστορικών χρόνων οι Αμερικανοί αρχαιολόγοι William A. McDonald και Richard Hope Simpson αναφέρουν: "Some sherds are apparently A, and there are many of the C and H periods, including two loomweights."

Τα κατάλοιπα των Ιστορικών χρόνων βρίσκονται στην θέση του ναΐσκου, Β/ΒΑ από αυτόν, και κυρίως στην Α και Ν πλευρά της αρχαιολογικής θέσης όπου παρατηρούνται πολλά τοιχία και κτίσματα.

Παντού στον αρχαιολογικό χώρο υπάρχει πληθώρα κεραμικών αποτμημάτων, ενώ κατά καιρούς έχουν γίνει παραδόσεις μικροευρημάτων.[8] 

Ο ναΐσκος του Αγίου Δημητρίου, σε υψόμετρο 275μ., έχει κτιστεί πάνω σε ένα αρκετά φαρδύ και ισχυρό άνδηρο, διαστάσεων περίπου 20μ.Χ 12μ.. Στην Ν πλευρά, προς την πλαγιά, υπάρχει έναν ισχυρό τοίχος όπου παρατηρούνται αρκετοί μεγάλοι ισόδομοι λίθοι, ειδικά στην ΝΔ γωνία του ανδήρου. Αρκετοί επίσης ίδιοι ισόδομοι λίθοι έχουν χρησιμοποιηθεί για την κατασκευή του ναΐσκου του Αγίου Δημητρίου. Οι ισόδομοι αυτοί λίθοι θα πρέπει σχεδόν με σιγουριά να χρονολογηθούν στους Κλασικούς/ Ελληνιστικούς χρόνους.

Στην περιοχή του ανδήρου, αλλά και σε άλλα σημεία του αρχαιολογικού χώρου υπάρχουν και αρκετά λίθινα αρχιτεκτονικά μέλη, σκούρου γκρι χρώματος που εκτός από το χρώμα διαφέρουν και στα μεγέθη από τους ισόδομους δόμους στους οποίους αναφερθήκαμε. Από αυτά τα αρχιτεκτονικά μέλη τα πιό εντυπωσιακά βρίσκονται στην πλαγιά, στα Ν, σε σχετικά μικρή απόσταση από το άνδηρο. Πρόκειται για δύο μεγάλα και εντυπωσιακά αρχιτεκτονικά μέλη από λαξευμένο λίθο, τα οποία πιθανότατα ήταν κατώφλια. Είναι σχεδόν πανομοιότυπα σε μέγεθος και κατασκευή και θα πρέπει να αποτελούσαν μαζί ένα μεγάλο ενιαίο κατώφλι με διπλή Θύρα. Το μεγάλο μέγεθος αλλά και η στιβαρή κατασκευή τους δεν φαίνεται να ανήκει σε κάποιο απλό κτήριο, αλλά πιθανότατα θα πρέπει να αποτελούσαν μέρος ναού ή δημόσιου κτηρίου. 

Η ύπαρξη του ισχυρού ανδήρου στον ναΐσκο του Αγίου Δημητρίου αλλά και τα διάφορα αρχιτεκτονικά μέλη που βρίσκονται σε κοντινή απόσταση, κάνουν πολύ πιθανή την υπόθεση ότι στο σημείο αυτό θα πρέπει να υπήρχε κάποιος αρχαίος ναός.

Πάνω από τον ναΐσκο του Αγίου Δημητρίου, στα Β, υπάρχει ένα πολύ ισχυρό τοιχίο αλλά και διάφορες κατασκευές που ωστόσο είναι δύσκολο να χρονολογηθούν.

Α/ ΒΑ του ναΐσκου υπάρχουν κάποια τοιχία και κατασκευές που από την λιθοδομή δεν αποκλείετε να ανήκουν στους Αρχαϊκούς χρόνους, ενώ όπως είδαμε υπάρχουν κεραμικά αποτμήματα που ανήκουν στην εποχή αυτή. Αν πράγματι είναι έτσι αυτό κάνει τον αρχαιολογικό χώρο ακόμα πιό σημαντικό αφού τα αρχαιολογικά κατάλοιπα των Αρχαϊκών χρόνων στην Μεσσηνία είναι σχετικά λίγα.

Στην υπόλοιπη Α πλευρά και σε μεγάλο μέρος της πλαγιάς από την πλευρά αυτή υπάρχουν πολλά τοιχία και κατασκευές, εκ των οποίων κάποια πρέπει να ανήκουν σε οικίες. Σε πολλά σημεία παρατηρείται λιθοδομή που μοιάζει με το ισόδομο τρόπο κατασκευής, και προφανώς τα κτίσματα αυτά θα πρέπει να είναι των Κλασσικών/ Ελληνιστικών χρόνων.

Όσο κατεβαίνουμε την πλαγιά τα κατάλοιπα αραιώνουν αλλά δεν αποκλείεται η αρχαιολογική θέση να έφτανε μέχρι την περιοχή του σύγχρονου χωριού.

Στον λόφο της Κρεμπενής στην Κάτω Μέλπεια υπάρχει ένα σημαντικός αρχαιολογικός χώρος όπου υπήρχε σημαντικό Προϊστορικό πόλισμα, πιθανότατα κατοίκηση στους Αχαϊκούς χρόνους, ενώ στους Κλασσικούς/ Ελληνιστικούς χρόνους φαίνεται να υπήρχε κάποιο πόλισμα με ναό. Δυστυχώς όμως μέχρι τώρα δεν έχει γίνει κάποια συστηματική αρχαιολογική έρευνα, η οποία θα μπορούσε να δώσει απαντήσεις για την χρήση του χώρου. Όπως αναφέρουν οι Αμερικανοί αρχαιολόγοι William A. McDonald και Richard Hope Simpson: "Αυτή πρέπει να ήταν μια σημαντική πόλη στην Ύστερη Εποχή του Χαλκού και ιδιαίτερα στη Κ/Ε εποχή. Θα απαιτήσει σοβαρή εξέταση για οποιαδήποτε μελλοντική συζήτηση για την τοπογραφία της άνω Μεσσηνιακής πεδιάδας."

"Αριστομένης ο Μεσσήνιος"

[1] "Αριστομένης ο Μεσσήνιος": Κάστρο Κρεμπενής (on line)

[2] Flash της Μεσσηνίας: Κάτω Μέλπεια (on line)

[3] Ιστότοπος: topoguide.gr: Διαδρομή Κάτω Μέλπεια- Άνω Μέλπεια (on line)

[4] Messenia I: McDonald, William A. and Richard Hope Simpson. ‘Prehistoric Habitation in Southwestern Peloponnese’, '31. Krebeni (Kato Melpia)'. Σελ: 234.

[5] Messenia III: McDonald, William A. and Richard Hope Simpson. ‘Further Explorations in Southwestern Peloponnese: 1964-1968’, '31. Krebeni (Kato Melpia)'. Σελ:143.

[6] "Αριστομένης ο Μεσσήνιος": Αγριλόβουνο Μεσσηνίας: Η Προϊστορική θέση Αγίου Νικολάου    (online)

[7] "Αριστομένης ο Μεσσήνιος": Μάνδρα Μεσσηνίας: Οι Προϊστορικές θέσεις (online)

[8] Τυχαία ευρήματα και παραδόσεις αρχαίων από την περιοχή:

-ΑΔ 47 (1992) Β1, σ.126
Κατά τη διάνοιξη αγροτικού δρόμου μεταξύ των κοινοτήτων Αγίου Δημητρίου- Κρεμπενής Μεσσηνίας, ο φύλακας αρχαιοτήτων Π. Στεφάνου, που παρακολουθούσε τις εργασίες, περισυνέλεξε:
1) Όστρακα διαφόρων εποχών (από μυκηναϊκής έως και ελληνιστικής εποχής (ΒΕ567).
2) Χείλος πίθου με εγχάρακτα γράμματα Ν.Α. (ΒΕ568).
3) Εννέα πήλινες αγνύθες διαφόρων τύπων (ΒΕ569α-θ).
4) Πολλά τεμάχια πίθων (κυρίως βάσεις και χείλη) (ΒΕ570).
5) Τεμάχια κεραμίδων (ΒΕ571).
6) Μία σιδερένια σφαίρα με οπές (ΒΕ573).
7) Τμήμα σιδερένιου εργαλείου οξειδωμένου (ΒΕ572).
8) Λίθινο τριβείο και τριπτήρα θραυσμένο (ΒΕ574)
-ΑΔ 48 (1993) Β1, σ.107-108.
Στη θέση Γκρέμπενη ή Κρεμπενή ο Γεώργιος Κούτρης βρήκε και παρέδωσε τα παρακάτω αρχαία:
1. όστρακα, λαβές και βάσεις αγγείων (BE581 α-γ),
2. πήλινο σφονδύλι (BE582),
3. δώδεκα αγνύθες διαφόρων τύπων (BE583 α-ιβ): μία τριγωνική, τέσσερις πυραμιδοειδείς, τρεις ωοειδείς και τέσσερις ελλιπείς.