Στο πλαίσιο μελέτης και τελικής δημοσίευσης του θολωτού τάφου στον Κάμπο Αβίας από τη γράφουσα, πραγματοποιήθηκαν κατά τα έτη 2014- 2015, υπό την αιγίδα της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, ανασκαφικές εργασίες, με ουσιώδη χρηματοδότηση από το Institute for Aegean Prehistory (INSTAP) και τη συνδρομή τοπικών χορηγών και υποστηρικτών σε μέσα και εξοπλισμό1, ενώ την κατά νόμον εποπτεία άσκησε η τότε ΛΗ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων2. Ο θολωτός τάφος του Κάμπου βρίσκεται στις βόρειες/βορειοανατολικές υπώρειες χαμηλού λόφου στην τοποθεσία Γαρμπελιά, όπου και ο πύργος της οικογένειας του Αλεξ. Κουμουνδούρου, πλησίον του σύγχρονου χωριού Κάμπος, στο νοτιοδυτικό όριο του μικρού οροπεδίου (κάμπου), με πανοραμική θέα του τοπίου.
Σύντομο χρονικό των ερευνών
Η πρώτη, ολιγοήμερη και με δυσκολίες, έρευνα στον θολωτό τάφο πραγματοποιήθηκε το 1891, από τον τότε Έφορο Αρχαιοτήτων Χρήστο Τσούντα3. Όπως προκύπτει από δημοσιεύματα της εποχής (δεκαετία του 1880), ο θολωτός τάφος εντοπίσθηκε (και προφανώς συλήθηκε) επτά χρόνια πριν από την έλευση του Χρ. Τσούντα, μολονότι στα εν λόγω δημοσιεύματα το εντοπισθέν τότε μνημείο αναγνωρίζεται ως μυκηναϊκός θολωτός τάφος.
Όπως έχουμε αναφέρει και παλαιότερα4, o Χρ. Τσούντας, ο οποίος αντελήφθη μεν τη σύληση του τάφου, την απέδωσε όμως στην αρχαιότητα, εντόπισε λίγα (εναπομείναντα) ευρήματα εντός του τάφου, με γνωστότερα δύο μολύβδινα ειδώλια, ανδρικής και γυναικείας μορφής, εκτεθειμένα σήμερα σε προθήκη της Μυκηναϊκής Αίθουσας της Προϊστορικής Συλλογής του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου.
Μετά την ανασκαφή του Χρ. Τσούντα άρχισε η σταδιακή απόσπαση λίθων του τάφου, με συνέπεια να αποψιλωθεί πλήρως ο δρόμος του. Σημαντικές ενέργειες για την προστασία και ανάδειξη του μνημείου έγιναν από τον διακεκριμένο ντόπιο φιλόλογο Νικόλαο Γιαννουκόπουλο, ο οποίος κατά τις δεκαετίες του 1950-1960 αρθρογραφούσε για την ανάγκη προστασίας και προβολής του μνημείου και ανέλαβε πρωτοβουλία για τον καθαρισμό του. Στο πλαίσιο αυτό, την περιοχή επισκέφθηκε στις 31 Αυγούστου 1959 ο Σπυρίδων Μαρινάτος, κατόπιν «ἐπιμόνων τηλεγραφημάτων» του Ν. Γιαννουκόπουλου. Κι ενώ ο Σπ. Μαρινάτος φαίνεται να εντυπωσιάσθηκε από το μνημείο, ώστε να δηλώσει ότι ήταν διατεθειμένος να αρχίσει νέα, επιμελέστερη ανασκαφή στον τάφο και στην περιοχή του το επόμενο θέρος (1960), ο εντοπισμός του Θολωτού Τάφου 1 στην Περιστεριά, το καλοκαίρι του 1960, προφανώς άλλαξε τις προτεραιότητές του και τον οδήγησε προς τα εκεί.
Οι εργασίες των ετών 2014-2015
Οι πρόσφατες ανασκαφικές εργασίες είχαν ως στόχο: α) τον πλήρη καθαρισμό του τάφου από το πεσμένο χώμα, β) τον εκ νέου εντοπισμό της στάθμης του δαπέδου του και γ) τον έλεγχο των στοιχείων από την πρώτη ανασκαφή του τάφου, με δεδομένη την απώλεια του ανασκαφικού ημερολογίου του Χρ. Τσούντα μετά την παρέλευση 123 ετών (το 2014) από την αρχική ανασκαφή.
Το μέσο πάχος του αφαιρεθέντος χώματος (με τη χρήση κανάβου, με τετράγωνα 2× 2μ.) ήταν 0,75μ. εντός του θαλάμου, 0,70μ. στο στόμιο, 0,80μ. στο μέσον του δρόμου και μεγαλύτερο στις πλευρές. Η αρχική εκτίμηση περί «φερτού» χώματος εντός του μνημείου επιβεβαιώθηκε, καθώς σε κανένα σημείο δεν εντοπίσθηκε αδιατάρακτη στρωματογραφία.
Με τις εργασίες αυτές απεκαλύφθη εκ νέου το επίπεδο του δαπέδου του τάφου, αποτελούμενου από σχιστολιθικής μορφής βράχο. Στη μεγαλύτερη έκταση του θαλάμου και του στομίου εντοπίσθηκε λεπτότατο στρώμα καστανωπού χώματος (πάχους 2-7 εκ.), το οποίο ενδεχομένως συνιστά υπόλειμμα αρχικής επίστρωσης του φυσικού βράχου, με σκοπό τη δημιουργία ισοπέδου. Βεβαίως, λόγω του μικρού πάχους του και της μη ενιαίας εμφάνισής του, δεν μπορεί να αποκλεισθεί η πιθανότητα δημιουργίας του από την διάβρωση και τον θρυμματισμό του βράχου.
Αρχιτεκτονική
Οι πρόσφατες εργασίες απεκάλυψαν εκ νέου το ήμισυ περίπου του ορύγματος (μήκους 6 μ.), δηλαδή το τμήμα που βρίσκεται εντός της σημερινής περίφραξης του μνημείου, το οποίο ανοίχθηκε στον φυσικό βράχο για τη δημιουργία του δρόμου. Κατά την ανασκαφή του Χρ. Τσούντα το μήκος του δρόμου ήταν 12,85μ. (έξι φορές μεγαλύτερο από το πλάτος του, 2,18 μ.) και διετηρείτο η λίθινη επένδυση της αριστερής πλευράς του δρόμου σε ύψος έως 1,5 μ., ενώ σήμερα η επένδυση αυτή έχει εντελώς αποψιλωθεί, είναι δε ακόμη ορατά τα ίχνη της λάξευσης του πετρώματος για τη δημιουργία των πλευρών του ορύγματος.
Το στόμιο είναι κατασκευασμένο από λαξευμένους ορθογωνισμένους λίθους από σκληρό πωρόλιθο και λίγους ψηφιδοπαγείς, χωρίς συνδετικό κονίαμα, σε δέκα στρώσεις (δόμους) εξωτερικά και έντεκα στρώσεις εσωτερικά. Το μήκος τους δεν είναι τυποποιημένο και ενίοτε φθάνει τα 2,05 μ. Η όλη εμφάνιση του στομίου είναι αναμφίβολα μνημειακή, ενώ σίγουρη θα πρέπει να θεωρείται η αρχική κατασκευή κουφιστικού τριγώνου5.
Το εύρος του στομίου είναι 1,45μ. (άνω) έως 1,60μ. (κάτω), εξωτερικά, και 1,39μ. έως 1,52μ. αντιστοίχως, εσωτερικά. Το μήκος των πλευρών του είναι ομοίως ελαφρώς διαφοροποιημένο: η Β πλευρά έχει μήκος 3,61μ. άνω και 3,07μ. κάτω και η Ν πλευρά, 3,68μ. άνω και 3,07μ. κάτω. Η δε πρόσοψη έχει μέγιστο σωζόμενο ύψος 3,40μ. και εύρος 4,35μ. Στο ανώφλι του στομίου έχουν τοποθετηθεί τρεις παχύτατες πελεκητές πλάκες, συνολικού μήκους 3,75μ. στα Β και 3,80μ. στα Ν και βάρους 10 τόνων περίπου, οι οποίες υπερκαλύπτουν το εύρος του. Η εσωτερική πλάκα, μήκους 3,65μ., πλάτους 1,75μ. και πάχους 0,50μ., ακολουθεί την καμπύλη του θαλάμου στον οριζόντιο και κατακόρυφο άξονα6.
Ο θάλαμος έχει διάμετρο 7,54μ. και σώζεται σήμερα σε ύψος 2,35μ. έως 3μ. (δέκα έως δεκατρείς στρώσεις λίθων). Οι λίθοι του θαλάμου είναι κατεργασμένοι πωρόλιθοι, αρκετά ομοιογενούς εμφάνισης, με, κατά τόπους, ογκολίθους στην κατώτερη στρώση. Σε σημεία, είναι ορατοί μικροί αργοί λίθοι ως σφήνες. Μολονότι διακρίνεται τάση προς ισόδομο σύστημα, τελικά αυτό δεν έχει επιτευχθεί.
Στην ευρύτερη περιοχή, ο θολωτός του Κάμπου μπορεί να συγκριθεί με δύο (μεγαλυτέρου μεγέθους) τάφους, τον Θολωτό Τάφο 1 της Περιστεριάς7 και τον θολωτό τάφο της Άνθειας8, που κατασκευάζονται στην ΥΕ ΙΙΑ.
Επίσης, όσον αφορά στην εμφάνιση του θαλάμου, ο θολωτός του Κάμπου συγκρίνεται με τον (μεγαλύτερο) θολωτό στο Βαφειό (της ΥΕ ΙΙΑ)9, μολονότι οι λίθοι του θαλάμου του τελευταίου είναι μικροτέρου μεγέθους.
Διευρύνοντας τον ορίζοντα σύγκρισης, είναι γνωστή η συσχέτιση που έχει γίνει του θολωτού του Κάμπου με τον θολωτό της Παναγίας Μυκηνών, κυρίως όσον αφορά στη λάξευση του εσωτερικού ανωφλίου και στη μορφή του στομίου10.
Ευρήματα
Τα κινητά ευρήματα της ανασκαφής του Χρ. Τσούντα, βάσει του επίσημου πρωτοκόλλου παράδοσης- παραλαβής, περιελάμβαναν: δύο μολύβδινα ειδώλια, ανδρικής και γυναικείας μορφής, ένα χρυσόδετο σφραγιδόλιθο από χαλκηδόνιο, ποικίλα χρυσά κοσμήματα, μία χάλκινη ωτογλυφίδα, τεμάχιο μολύβδινου σύρματος, πλακίδια από γαλάζια υαλόμαζα, τμήμα οστέινου χτενιού και κομβία από στεατίτη, ενώ «τεμάχια τινὰ ἀγγείων ἢ ἄνευ κοσμημάτων ἢ μετὰ ταινιῶν μόνον» δεν έχουν διατηρηθεί.
Τα μυκηναϊκά ευρήματα που εντοπίσθηκαν στις πρόσφατες εργασίες ήταν ελάχιστα: τέσσερα όστρακα αγγείων, εκ των οποίων τρία όστρακα κυλίκων και πιθανό ψευδοστόμιο αμφορέα, από τεφρό πηλό. Δύο εκ των τριών θραυσμάτων κυλίκων προέρχονται από άγραφες εκδοχές, ενώ το τρίτο φαίνεται ότι προέρχεται από ολόβαφη κύλικα με κοντό στέλεχος και ευρύ κοίλωμα από κάτω, πιθανότατα των ΥΕ ΙΙ(Β;) χρόνων11. Επίσης, δύο μικρά θραύσματα πολύτιμων αντικειμένων από ορεία κρύσταλλο και πιθανώς ελεφαντόδοντο.
Πέραν αυτών, συνελέγησαν ευρήματα της νεολιθικής, αρχαϊκής, κλασικής, ελληνιστικής και ρωμαϊκής εποχής και μεταγενεστέρων χρόνων, τα οποία κατέπεσαν (ή ερρίφθησαν) εντός του τάφου μετά την ανασκαφή του Χρ. Τσούντα, όμως φωτίζουν τη χρήση του μνημείου και του περιβάλλοντος χώρου του στη διάρκεια των αιώνων. Συγκεκριμένα, όσον αφορά την κεραμεική, συνελέγησαν 7286 θραύσματα αγγείων, κεράμων και πλίνθων διαφόρων περιόδων, εκ των οποίων διαχωρίσθηκαν 125 θραύσματα αγγείων νεολιθικών έως υστερορωμαϊκών χρόνων.
(Νεότερη-)Τελική Νεολιθική: έξι θραύσματα χονδροειδών αγγείων, δύο απολεπίσματα οψιανού και πυρήνας μαύρου πυριτολίθου.
Αρχαϊκή εποχή: πέντε θραύσματα ανοικτών, κυρίως, αγγείων.
Κλασική εποχή (-5ος αι.): τέσσερα θραύσματα μελαμβαφών αγγείων [κρατήρα(;), κύλικας, σκύφου και πινακίου].
Υστεροκλασική-ελληνιστική εποχή: 85 θραύσματα μελαμβαφών (κανθάρων, σκύφων, φιαλιδίων, κυπέλλων, πινακίου κ.ά.), ερυθροβαφών (όλα ανοικτών σχημάτων), άγραφων (οινοχόων, κανθαροειδών, κυπέλλων, μικκύλων φιαλιδίων, λεκανών κ.ά.) και λίγων χονδροειδών αγγείων (π.χ. λοπάδων). Σημαντικός είναι ο αριθμός των μικκύλων εκδοχών σε ορισμένα ανοικτά σχήματα, τόσο στη μελαμβαφή όσο και στην άγραφη κεραμεική.
Σημειώνονται επίσης τρία βέβαια και δύο πιθανά πήλινα αναθηματικά πλακίδια και τμήμα πήλινου αναγλύφου.
Από τα λίθινα αντικείμενα που κατέπεσαν εντός του τάφου αξίζει να αναφερθούν: τμήμα μαρμάρινης λεκάνης, κατώτερο τμήμα μικρής ενεπίγραφης(;) στήλης από ερυθρό λίθο (antico rosso), άλλο, κατώτερο(;), τμήμα μεγαλύτερης, πιθανώς, αναθηματικής στήλης και μικρό θραύσμα μαρμάρινου (ναϊσκόμορφου;) αναθηματικού αναγλύφου. Σημαντικότατος υπήρξε ο εκ νέου εντοπισμός μεγάλης λίθινης βάσης, η οποία κατέπεσε μετά την ανασκαφή του Χρ. Τσούντα και εντοπίσθηκε για πρώτη φορά κατά τους καθαρισμούς που οργάνωσε ο Ν. Γιαννουκόπουλος. Πρόκειται για τη βάση λίθινου θησαυρού-«χρηματοκιβωτίου» (διαστάσεων 1,04× 1,04μ. περίπου και μέσου ύψους 0,57μ.), συχνού στοιχείου των ιερών, ο οποίος θα ήταν αρχικά τοποθετημένος, βάσει του σημείου πτώσης της βάσης του, πλησίον της δεξιάς πλευράς της πρόσοψης του στομίου.
Ρωμαϊκή εποχή: 17 θραύσματα αμφορέων και δύο θραύσματα κυψέλης πρώιμων ρωμαϊκών χρόνων, τέσσερα θραύσματα αμφορέων υστερορωμαϊκών χρόνων.
Μεσαιωνικοί/μεταβυζαντινοί-νεότεροι χρόνοι: μεγάλη ποσότητα κεραμεικής και κεράμων από τη συνεχιζόμενη κατοίκηση και χρήση της περιοχής πέριξ του τάφου και 16 σιδηρά αντικείμενα.
Χρονολόγηση
Η απουσία κεραμεικής κατά την πρώτη ανασκαφή του Χρ. Τσούντα, ο εντοπισμός, εντός του θαλάμου του τάφου, ενός μόνο οστράκου ολόβαφης κύλικας, χρονολογούμενης πιθανώτατα στην ΥΕ ΙΙΒ περίοδο, και η σχετική μόνον χρησιμότητα της αρχιτεκτονικής στον χρονολογικό προσδιορισμό των θολωτών τάφων, δεν επιτρέπουν ακριβή χρονολόγηση της κατασκευής του θολωτού τάφου του Κάμπου. Παρ’ όλα αυτά, μια χρονολόγηση εντός της ΥΕ ΙΙΒ-ΙΙΙΑ1, όπως έχει υποστηριχθεί και κατά το παρελθόν, φαίνεται πολύ πιθανή12.
Ο θολωτός τάφος του Κάμπου στο πλαίσιο της ευρύτερης περιοχής
Ο θολωτός τάφος στον Κάμπο, με τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά του, κατασκευασμένος στα τέλη της πρώιμης μυκηναϊκής περιόδου, μπορεί να αποδοθεί στην ηγεμονική κοινωνική ομάδα ενός (μη εντοπισθέντος ακόμη) πολίσματος, στο πλαίσιο των γνωστών ηγεμονικών διεκδικήσεων της εποχής αυτής. Λαμβάνοντας υπ’ όψιν τοπογραφικά δεδομένα, τη μορφολογία και τις (πτωχές οικονομικές) δυνατότητες της περιοχής, η κατασκευή ενός μνημειώδους θολωτού, έστω και μεσαίου μεγέθους, δεν εξηγείται ικανοποιητικά. Αντίθετα, και με δεδομένη τη γειτνίαση του Κάμπου στη χοίρειο νάπη13 (δηλαδή στο σημερινό φαράγγι της Κοσκάραγας), είναι εξαιρετικά πιθανό να εγκαταστάθηκε εκεί μια άρχουσα ομάδα, με στόχο τον έλεγχο της πρόσβασης, μέσω της χοιρείου νάπης, στην ανατολική ακτή του μυχού του Μεσσηνιακού Κόλπου. Σε ένα τέτοιο ενδεχόμενο, η προέλευση αυτής της ηγεμονικής ομάδας θα πρέπει να αναζητηθεί στην ανατολική πλευρά του Ταϋγέτου, στην περιοχή της σημερινής Λακωνίας, όπου κατά τη μυκηναϊκή εποχή δεσπόζει το ανάκτορο στον Άγιο Βασίλειο Ξηροκαμπίου14.
Εξάλλου, ένας από τους δρόμους επικοινωνίας των δύο πλευρών του Ταϋγέτου (με βεβαιότητα από τα ρωμαϊκά τουλάχιστον χρόνια και εξής) τοποθετείται στην χοιρεῖο νάπη15. Εφόσον είναι γνωστή η διαχρονικότητα των περασμάτων, δεν υπάρχει λόγος αυτά να μην είχαν και παλαιότερη χρήση. Είναι, δηλαδή, πολύ πιθανή η περίπτωση της προς δυσμάς επέκτασης του μυκηναϊκού κέντρου της Λακεδαίμονος.
Κατά τις πρόσφατες εργασίες τεκμηριώθηκε με ασφάλεια η λειτουργία μείζονος δημοσίου ιερού επάνω και πέριξ του μυκηναϊκού θολωτού τάφου κατά τους υστεροκλασικούς και ελληνιστικούς χρόνους, όπως υποδεικνύουν: α) η βάση του λίθινου θησαυρού, β) δύο τμήματα λίθινων στηλών (μίας αρχικώς ενεπίγραφης;), γ) θραύσμα μεγάλης μαρμάρινης λεκάνης (περιρραντηρίου;), δ) μικρό θραύσμα μαρμάρινου αναθηματικού αναγλύφου, ε) θραύσματα πήλινων αναθηματικών πλακιδίων, στ) θραύσματα βάσεων μικκύλων ανοικτών αγγείων και άλλων μικρών ανοικτών, ως επί το πλείστον, μελαμβαφών αγγείων, ζ) τμήμα χώρου, διαμορφωμένου στον αβεστόλιθο, αμέσως νοτιοδυτικώς του θολωτού τάφου, με λαξευτό θρανίο και βαθύ ορθογώνιο λάξευμα, πιθανότατα για τη στήριξη ξύλινου στύλου στεγάστρου, καθώς και τμήμα κλίμακας, παραπλεύρως, με υποτυπώδεις λαξευμένες βαθμίδες.
Εκτός από αυτά τα ευρήματα, θα πρέπει να σημειωθούν ιδιαιτέρως: α) μια παλαιά επιγραφή, με τη λέξη ΙΕΡΟΣ16, προερχόμενη από τον δρόμο του θολωτού (πεσμένη προφανώς από υψηλότερο σημείο) και β) θραύσμα πήλινου πώματος, περισυλλεγέν από τον Αντώνιο Δαφνά, από σημείο πολύ κοντά στον θολωτό. Το εν λόγω θραύσμα φέρει εγχάρακτη επιγραφή (σιμπίλημα), δημιουργηθείσα πριν από την όπτηση, αποτελούμενη από τρία γράμματα. Όπως προκύπτει, τα δύο πρώτα γράμματα (ΔΑ) της λέξης ΔΑΜΟΣΙΟΣ (ή ΔΑΜΟΣΙΟΝ) διαμορφώνονται στις λοξές κεραίες του γράμματος Μ. Το τελευταίο φαίνεται ότι παραπέμπει στο όνομα ΜΑΧΑΩΝ. Δηλαδή, η επιγραφή [δαμόσιος(-ιον) Μαχάονος] συνιστά, ενδεχομένως, το αναγνωριστικό σήμα του δημοσίου ιερού του Μαχάονος.
Όλα τα παραπάνω στοιχεία υποδεικνύουν ότι ο μυκηναϊκός θολωτός τάφος και το ιερό πέριξ αυτού είναι ο τάφος και το ιερό του Μαχάονος, που είδε μαζί και περιγράφει σύντομα ο περιηγητής Παυσανίας (+2ος αι.) στην τοποθεσία Ρόδον της Γερηνίας17. Το θέμα της σύνδεσης, από τους Μεσσηνίους, του ταφικού μνημείου της περιοχής της Γερηνίας με τον Μαχάονα, ιατρό των Αχαιών, σχετιζόμενο στενά με τον Νέστορα (Ιλιάδα Λ, 515 κ.ε.), παρουσιάζει σημαντικό ενδιαφέρον και επιδέχεται ιδιαίτερης ερμηνείας, στο πλαίσιο της γεωγραφικής επέκτασης και θεσμικής κατοχύρωσης του μεσσηνιακού κράτους κατά τον -4ο αι. 18. Ως γνωστόν, το μεσσηνιακό κράτος, μετά την ίδρυσή του από τον Επαμεινώνδα το -369, επεκτάθηκε προς ανατολάς σε λακωνικά εδάφη μετά τη μάχη στη Χαιρώνεια (-338), φθάνοντας έως τον μικρό Πάμισο19. Η προσάρτηση της νέας αυτής περιοχής στο μεσσηνιακό κράτος έπρεπε να δικαιολογηθεί, ώστε να προβληθεί ως ορθή, μέσω της δημιουργίας του κατάλληλου μυθικού πλαισίου και ερείσματος20 και μέσω της εμπλοκής θεών και ηρώων καθολικής αποδοχής21.
ΧΡΙΣΤΙΝΑ ΜΑΡΑΜΠΕΑ
Ανασκαφικές εργασίες της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας στον θολωτό τάφο Κάμπου Αβίας, 2014-2015
ΑΕΠΕΛ2. Πρακτικά της Β΄ Επιστημονικής Συνάντησης Καλαμάτα, 1-4 Νοεμβρίου 2017
2 Με την αρχαιολόγο Μ. Τσουλάκου και την πολιτικό μηχανικό Δ. Πίκουλα.
3 Τσούντας 1891α. Τσούντας 1891β.
4 Marabea 2011.
5 Την ύπαρξη αυτού του στοιχείου υπέδειξαν τόσο ο Χρ. Τσούντας όσο και ο Σπ. Μαρινάτος.
6 Στη Μεσσηνία το χαρακτηριστικό αυτό εμφανίζεται μόνο στον Θολωτό Τάφο 1 της Περιστεριάς. O Pelon (1976, 309) θεωρεί σπάνια αυτή τη διαμόρφωση του εσωτερικού ανωφλίου εκτός Μυκηνών.
7 Για την ανασκαφή του τάφου, βλ. Μαρινάτος 1960, 206-209. Μαρινάτος 1961, 169-171. Κορρές 1977, 298-307.
8 Για την ανασκαφή του τάφου, βλ. Κορρές 1977-1978.
9 Τσούντας 1889.
10 Hope Simpson 1957, 136. Pelon 1976, 403.
11 Βλ. π.χ. Catling 2009, 347-348 (Μενελάιον Λακωνίας). Mountjoy 1999, 258, εικ. 84:38-40 (ΥΕ ΙΙΒ, Άγ. Στέφανος Λακωνίας και Καστρί Κυθήρων).
12 Hope Simpson – Dickinson 1979, 166. Hope Simpson 1981, 133. Cavanagh – Mee 1998, 65. Hope Simpson – Hagel 2006, 57. Marabea 2011, 437.
13 Κατά την αναφορά του Παυσανία (4.1.1: Μεσσηνίοις πρὸς δὲ τὴν σφετέραν τὴν ἀπονεμηθεῖσαν ὑπὸ τοῦ βασιλέως ἐς τὸ Λακωνικὸν ὅροι κατὰ τὴν Γερηνίαν εἰσὶν ἐφ᾽ ἡμῶν ὀνομαζομένη Χοίριος νάπη).
14 Η κεραμεική που έχει εντοπισθεί στον Άγιο Βασίλειο, κατά τη διάρκεια των εξελισσόμενων ανασκαφών, υπό τη διεύθυνση της Επίτιμης Εφόρου Αδαμαντίας Βασιλογάμβρου, χρονολογείται από το τέλος της μεσοελλαδικής εποχής έως την αρχή της ΥΕ ΙΙΙΓ. Βλ. σύνοψη με τίτλο Studien zum neuen mykenischen Palast von Ajios Wassilios in Lakonien στην ιστοσελίδα OREA – Institut für Orientalische und Europäische Archäologie (https://www.orea.oeaw.ac.at/forschung/ mediterranean-economies/studien-zum-neuen-mykenischen-palastvon- ajios-wassilios-in-lakonien/, τελευταία πρόσβαση 14.8.2018). Επίσης, λείψανα μνημειακής αρχιτεκτονικής έχουν αναγνωρισθεί κατά την
ΥΕ ΙΙΒ φάση (βλ. Vasilogamvrou – Kardamaki 2016).
15 Catling 2002, Ill. 5.1.
16 IG V, 1, 1338 (ΙΑΡΟΣ).
17 Παυσανίας 3.26.8-11, 4.3.2.
18 Για πληρέστερη ανάπτυξη του θέματος, βλ. Μαραμπέα (υπό έκδοση).
19 Βλ. και Στράβωνα 8.4.6. Πρόκειται για τον χείμαρρο που εκβάλλει μεταξύ των χωριών Άγ. Νικόλαος και Άγ. Δημήτριος στον Δήμο Δυτικής Μάνης.
20 Για μια περιοχή στην οποία δεν φαίνεται να προϋπήρχε ισχυρό μυθολογικό παρελθόν, άρα υπήρχε πρόσφορο έδαφος για τη διαμόρφωσή του.
21 Luraghi 2008, 199-200.
ABSTRACT. This paper highlights the results of the excavation and other related work carried out under the aegis of the Archaeological Society of Athens at the Mycenaean tholos tomb at Kambos, Avia, in Messenia, in 2014-2015, 123 years after the monument’s initial excavation by Christos Tsountas in 1891. The tomb’s floor was once again revealed, allowing for the first architectural drawings (plans and sections) to be made. Recent work also documented the tomb’s post-Mycenaean use and its incorporation into a sanctuary dedicated to Machaon, confirming Pausanias’s (3.2.8-11) reference to a tomb and sanctuary of Machaon at ancient Gerenia.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Catling 2002: R. W. V. Catling, The survey area from the Early Iron Age to the Classical period (c. 1050-c. 300 BC), στο: W. Cavanagh – J. Crouwel – R. W. V. Catling – G. Shipley (επιμ.), Continuity and Change in a Greek Rural Landscape, The Laconia Survey, vol. 1, Methodology and Interpretation, BSA Supplementary Volume 26, London, 151-256.
Catling 2009: H. Catling, Sparta: Menelaion I, The Bronze Age, BSA Supplementary Volume 45, London 2009.
Cavanagh – Mee 1998: W. Cavanagh – C. Mee, A Private Place: Death in Prehistoric Greece, SIMA CXXV, Jonsered 1998.
Hope Simpson 1957: R. Hope Simpson, Identifying a Mycenaean state, ABSA 52 (1957), 231–259.
Hope Simpson 1981: R. Hope Simpson, Mycenaean Greece, Park Ridge, N.J. 1981.
Hope Simpson-Dickinson 1979: R. Hope Simpson – O. T. P. K. Dickinson, A Gazetteer of Aegean Civilization in the Bronze Age, vol. I, The Mainland and Islands, SIMA LII, Göteborg 1979.
Hope Simpson – Hagel 2006: R. Hope Simpson – D. K. Hagel, Mycenaean Fortifications, Highways, Dams and Canals, SIMA CXXXIII, Sävedalen 2006.
Κορρές 1977: Γ. Σ. Κορρές, Ανασκαφαί εν Περιστεριά, ΠΑΕ 1977, 296-356.
Κορρές 1977-1978: Γ. Σ. Κορρές, Ο θολωτός τάφος της Αιπείας-Ανθείας, ΕΕΦΣΠΑ ΚΣΤ´ (1977-1978), 239-257.
Luraghi 2008: N. Luraghi, The Ancient Messenians. Construction of Ethnicity and Memory, Cambridge 2008.
Marabea 2011: C. Marabea, The tholos tomb at Kambos, Avia: Excavation by Christos Tsountas, 1891, στο: H. Cavanagh – W. Cavanagh – J. Roy (επιμ.), Honouring the Dead in the Peloponnese, Centre For Spartan and Peloponnesian Studies International Conference, Sparta, 23-26 April 2009, CSPS Online Publication 2, 2011, 427-440.
Μαραμπέα (υπό έκδοση): Χρ. Μαραμπέα, Ο θολωτός τάφος και το ιερό του Μαχάονος στον Κάμπο Αβίας (υπό έκδοση).
Μαρινάτος 1960: Σπ. Μαρινάτος, Ανασκαφαί Πύλου, ΠΑΕ 1960, 195-209.
Μαρινάτος 1961: Σπ. Μαρινάτος, Ανασκαφαί Πύλου, ΠΑΕ 1961, 169-176.
Mountjoy 1999: P. A. Mountjoy, Regional Mycenaean Decorated Pottery, Rahden 1999.
Pelon 1976: O. Pelon, Tholoi, tumuli et cercles funéraires, BÉFAR 229, Paris 1976.
Τσούντας 1889: Χρ. Τσούντας, Έρευναι εν τη Λακωνική και ο τάφος του Βαφειού, ΑΕ 1889, 129-172.
Τσούντας 1891α: Χρ. Τσούντας, Θολωτός τάφος εν Κάμπω, ΑΕ 1891, 189-191.
Τσούντας 1891β: Χρ. Τσούντας, Κάμπος, ΠΑΕ 1891, 23.
Vasilogamvrou – Kardamaki 2016: A. Vasilogamvrou – E. Kardamaki, Social space at Ayios Vasileios and the building programs of the Early Mycenaean period in Laconia, στο: (Social) Place and Space in Early Mycenaean Greece, Athens 5-8 October 2016, Abstracts, 2016, 19.
