Το έργο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας 2014-2017

Η Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας, υπηρεσία που δημιουργήθηκε μετά την εφαρμογή του Οργανισμού του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού στις 29 Οκτωβρίου 2014 (ΦΕΚ 171/28-08-2014), από τη συνένωση των δύο πρώην αρμόδιων υπηρεσιών για τον Νομό Μεσσηνίας, της ΛΗ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και της 26ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, διαθέτει αξιόλογες κτηριακές υποδομές, εξοπλισμένα εργαστήρια συντήρησης, αποθηκευτικούς χώρους και καταρτισμένο επιστημονικό, διοικητικό, φυλακτικό και εργατοτεχνικό προσωπικό. Aπό τη σύστασή της μέχρι το 2017 υλοποίησε εκτεταμένο έργο στερέωσης, αποκατάστασης, συντήρησης και ανάδειξης στα μνημεία και τους αρχαιολογικούς χώρους του νομού. Το μεγαλύτερο μέρος του πραγματοποιήθηκε στο πλαίσιο των επιχειρησιακών προγραμμάτων του ΕΣΠΑ 2007-20131 και αφορούσε 13 έργα αποκατάστασης και ανάδειξης, τρία υποέργα αρχαιολογικών εργασιών, έξι έργα αποκατάστασης σε μνημεία του νομού Αρκαδίας και τη συνδρομή σε 10 αναστηλωτικά έργα που υλοποιήθηκαν στη Μεσσηνία από τις κεντρικές υπηρεσίες του ΥΠΠΟΑ, συνολικού προϋπολογισμού 28.629.120,00€.

Ένα από τα σημαντικότερα έργα ήταν η κατασκευή του νέου στεγάστρου προστασίας στο Ανάκτορο του Νέστορος2 (εικ.1), προϋπολογισμού 2.468.000€, που υλοποίησε η Διεύθυνση Μελετών και Εκτέλεσης Έργων Μουσείων και Πολιτιστικών Κτηρίων, ενώ η ΕΦΑ Μεσσηνίας πραγματοποίησε υποέργο αρχαιολογικών εργασιών για την εγκατάστασή του. Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό στέγαστρο από δομικό χάλυβα, που προστατεύει ενιαία το κεντρικό ανακτορικό μνημείο σε έκταση 3185 τ.μ. και στηρίζεται σε 16 υποστυλώματα.
Στους αναρτώμενους διαδρόμους, που διαμορφώνουν δίκτυο περιήγησης πάνω από το μνημείο, τοποθετήθηκαν ενημερωτικές πινακίδες με κωδικοποιημένες ετικέτες για πρόσβαση σε επιπλέον πληροφόρηση μέσω ηλεκτρονικών συσκευών και σε ειδική εφαρμογή επαυξημένης πραγματικότητας. Παράλληλα, η ΕΦΑ Μεσσηνίας υλοποίησε και το έργο «Προστασία και ανάδειξη του Ανακτόρου του Νέστορος», προϋπολογισμού 450.000€, με καθοριστικές παρεμβάσεις για την εξυπηρέτηση του κοινού, όπως διαδρομές κίνησης επισκεπτών, κατασκευή αναψυκτηρίου, χώρου πληροφόρησης και εκδοτηρίου εισιτηρίων-φυλακίου. Η κατασκευή του νέου στεγάστρου και οι εργασίες που υλοποιήθηκαν στο ανάκτορο3 αποτελούν ορόσημο, καθώς αναδεικνύουν την αξία του ως μνημείο μείζονος πολιτισμικής αξίας και εξασφαλίζουν για το ευρύ κοινό μια πρωτόγνωρη κατανόηση του αρχαιολογικού χώρου αλλά και του ευρύτερου πολιτιστικού και φυσικού περιβάλλοντος.

Έργο επίσης εξαιρετικής σημασίας για την περιοχή της Πυλίας ήταν η μετεγκατάσταση και επανέκθεση του Αρχαιολογικού Μουσείου Πύλου4 (εικ.2) από το Αντωνοπούλειο κτήριο στο ισόγειο του κτηρίου του Μαιζώνος στο Νιόκαστρο Πύλου, προϋπολογισμού 1.099.750€. Η μουσειολογική και μουσειογραφική προσέγγιση βασίστηκαν στη χρήση σύγχρονων μέσων παρουσίασης και ψηφιακών πολυμεσικών εφαρμογών5. Η έκθεση αναπτύσσεται σε δύο κύριους θεματικούς άξονες, που αφορούν τα παράλια και την ενδοχώρα της Πυλίας, και αξιοποιεί τη σύγχρονη τεχνολογία, όπως λ.χ. στην περίπτωση της προβολής, μέσω ολογράμματος, μιας αμφίπλευρης πινακίδας με γραμμική γραφή Β από την Ίκλαινα. Η επανέκθεση του μουσείου μέσα στο Νιόκαστρο, όπου, εκτός από το ίδιο το μνημείο ο επισκέπτης μπορεί να περιηγηθεί στον αναστηλωμένο, στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ, ναό της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος και στις τρεις εκθέσεις της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων, όπως επίσης και στην ψηφιακή αναπαράσταση της ναυμαχίας του Ναβαρίνου στη Μεγάλη Θόλο της Ακρόπολης, έχει οδηγήσει στη δημιουργία ενός πολυεπίπεδου πολιτιστικού κόμβου διαχρονικής περιήγησης στην Πύλο. Και στα δύο προηγούμενα έργα αξιοποιήθηκε το υλικό που παρήχθη στο πλαίσιο του έργου «Ψηφιακή Ανάδειξη Πυλίας», προϋπολογισμού 170.970€, το οποίο περιλαμβάνει την ψηφιοποίηση εκθεμάτων από το Μουσείο Χώρας και το Μουσείο Πύλου, τρισδιάστατες ψηφιακές αναπαραστάσεις του ανακτόρου του Νέστορος και του μεγάρου της Ίκλαινας και απεικονίσεις κινητών μνημείων, ανάπτυξη δικτυακού τόπου, εγκατάσταση διαδραστικών οθονών και ανάπτυξη συστήματος αυτόματης ξενάγησης και επαυξημένης πραγματικότητας.

Το μεγαλύτερο έργο αποκατάστασης σε βυζαντινά μνημεία του νομού υλοποιήθηκε στη μονή Μεταμορφώσεως Σωτήρος (γνωστή ως Ανδρομονάστηρο) 6 (εικ.3), κοντά στην αρχαία Μεσσήνη, προϋπολογισμού 1.950.000€. Αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα μοναστηριακά συγκροτήματα του ελλαδικού χώρου, με οικοδομική ιστορία που ξεκινάει από τον 13o και φθάνει μέχρι τον 18o αι., και, επειδή εγκαταλείφθηκε, είχε διατηρηθεί αναλλοίωτο από νεότερες προσθήκες. Αυτή του η μοναδικότητα ήταν που καθόρισε ένα αυστηρό πλαίσιο στον τρόπο των επεμβάσεων, προκειμένου να σωθούν και να αναδειχθούν όλα τα αυθεντικά του στοιχεία. Το καθολικό της μονής ανήκει στον τύπο του ημισύνθετου σταυροειδούς εγγεγραμμένου ναού και κτίστηκε τον 13o αιώνα πάνω σε κεφαλόβρυσο, από το οποίο αναβλύζει μέχρι σήμερα πόσιμο νερό. Πύργοι, στάβλοι, φούρνοι, το πατητήρι, η τράπεζα και τα κελλιά προσφέρουν τη δική τους μαρτυρία για τον τρόπο διαβίωσης των μοναχών κατά τη διάρκεια της μακραίωνης ιστορίας της μονής. Οι περισσότεροι χώροι αντιμετώπιζαν σοβαρά στατικά προβλήματα, ενώ μεγάλο μέρος της τράπεζας είχε καταρρεύσει. Στη διάρκεια υλοποίησης του έργου ήρθαν στο φως πολλά νέα στοιχεία, που οδήγησαν σε μια αναλυτική και επιστημονικά τεκμηριωμένη ανάγνωση των κατασκευαστικών φάσεων όλων των επιμέρους κτηρίων της μονής. Η αποκάλυψη της βυζαντινής κρήνης κάτω από το βόρειο παρεκκλήσι του καθολικού, τμημάτων της κύριας και της τελευταίας φάσης των τοιχογραφιών, νέων στοιχείων για τις οικοδομικές φάσεις του καθολικού, της τράπεζας και της δυτικής πτέρυγας των κελλιών, όπως και ο εντοπισμός στοιχείων για την άγνωστη μέχρι σήμερα νότια πτέρυγα κελλιών, συμπλήρωσαν με τον καλύτερο δυνατό τρόπο τις γνώσεις μας για τη σύνθετη οικοδομική ιστορία του συγκροτήματος7.
Σημαντικές αποκαταστάσεις, τόσο για τη διάσωση και ανάδειξη των μνημείων όσο και για την τεκμηρίωση της οικοδομικής τους ιστορίας, συνολικού προϋπολογισμού 2.195.000€, έγιναν στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ στα παρακάτω επτά μνημεία της Μεσσηνίας:
Στον Άγιο Νικόλαο στο Καμπινάρι της Πλάτσας8 αναγνωρίζονται δύο κύριες φάσεις. Στην πρώτη, ο ναός είχε τη μορφή τρίκλιτης καμαροσκέπαστης βασιλικής, που ανάγεται μάλλον στον 9ο αι. και ίσως αποτελεί μετασκευή παλαιότερου ρωμαϊκού κτίσματος9. Η δεύτερη φάση, κατά την οποία προστέθηκε ο τρούλλος και εικονογραφήθηκε το κεντρικό κλίτος, συνδέεται με τον Κωνσταντίνο Σπάνη, τζαούσιο του δρόγγου των Μελιγκών και χρονολογείται βάσει της κτητορικής επιγραφής το 1337/38. Οι τοιχογραφίες συνιστούν ένα εξαιρετικής ποιότητας σύνολο, που αντιπροσωπεύει ένα από τα πιο πρωτοπόρα καλλιτεχνικά ρεύματα της ζωγραφικής των Παλαιολόγων στην Πελοπόννησο και φανερώνει την προέλευση του εργαστηρίου που τις φιλοτέχνησε από σπουδαίο καλλιτεχνικό κέντρο, πιθανώς τον Μυστρά. Ο ναός αντιμετώπιζε στατικά προβλήματα και μεγάλες φθορές στον ζωγραφικό διάκοσμο. Πραγματοποιήθηκαν εργασίες συντήρησης των τοιχογραφιών και του γλυπτού διακόσμου, αποκατάστασης της στέγης και του τρούλλου, αρμολογήματα, αντικατάσταση θυρών και διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου. Με την ολοκλήρωση του έργου, προϋπολογισμού 330.000€, διασώθηκε από τις περαιτέρω φθορές και αναδείχθηκε ένα από τα πιο επιβλητικά θρησκευτικά μνημεία της Μάνης, το οποίο είναι κτισμένο σε θέση ιδιαίτερου φυσικού κάλλους (εικ.4).

Στον μονόχωρο δρομικό κοιμητηριακό ναό της Αγίας Σοφίας στη Λαγκάδα10 της Μάνης, που παρουσίαζε πολύ σοβαρά στατικά προβλήματα και μεγάλο τμήμα της καμάρας του είχε καταρρεύσει, αναγνωρίζονται δύο τουλάχιστον οικοδομικές φάσεις. Βάσει των στοιχείων που προέκυψαν κατά τη διάρκεια της αποκατάστασης φαίνεται ότι αρχικά κατασκευάστηκε το ανατολικό καμαροσκέπαστο τμήμα, ενώ στα τέλη του 13ου αι. ο ναός επεκτάθηκε προς τα δυτικά, με την προσθήκη ενός τμήματος που στεγάζεται από δύο φουρνικά. Στην ίδια φάση ανήκει το τοξωτό δίλοβο κωδωνοστάσιο, το εντυπωσιακότερο από τα σωζόμενα ανάλογα παραδείγματα στην ευρύτερη περιοχή της Μάνης. Με τις εργασίες, προϋπολογισμού 200.000€, αφενός προέκυψαν σημαντικά επιστημονικά συμπεράσματα για την οικοδομική ιστορία του και αφετέρου ο ναός διασώθηκε λίγο πριν από την ολική κατάρρευση (εικ.5).
Ο μικρός σταυρεπίστεγος ναός της Ανάληψης Φιλιατρών11, του 13ου αι., που επίσης αντιμετώπιζε πολύ σοβαρά στατικά προβλήματα, αποκατάσταθηκε και συντηρήθηκε στο σύνολό του, με συνολική δαπάνη 105.000€ (εικ.6).

Ο απλός δικιόνιος σταυροειδής εγγεγραμμένος ναός της Ζωοδόχου Πηγής Σαμαρίνας12 χρονολογείται στον 12ο αι. και αποτελεί ένα από τα ωραιότερα βυζαντινά μνημεία της Ελλάδας, με ιδιαίτερα επιμελημένη τοιχοποιία και πλούσιο κεραμοπλαστικό διάκοσμο. Στο εσωτερικό σώζονται τοιχογραφίες της λεγόμενης ακαδημαϊκής τάσης της υστεροκομνήνειας ζωγραφικής αλλά και μαρμάρινο τέμπλο εξαιρετικής τεχνικής, αποδιδόμενο στο περίφημο εργαστήρι της Σαμαρίνας13. Οι εργασίες, προϋπολογισμού 170.000€, περιελάμβαναν τη συντήρηση του τοιχογραφικού και γλυπτού διακόσμου, την ανακεράμωση των στεγών, την αποκατάσταση του κεραμοπλαστικού διακόσμου, την τοποθέτηση νέων ξύλινων θυρών και τη διαμόρφωση του περιβάλλοντος χώρου (εικ. 7).

Ο Άγιος Νικόλαος Μεσόρουγας Αλαγονίας14 βρίσκεται σε κομβική θέση για τον έλεγχο του βασικότερου ορεινού περάσματος από τη Μεσσηνία προς τη Λακωνία. Ανήκει στον τύπο του ελεύθερου σταυρού με τρούλο και η ανέγερσή του ανάγεται, βάσει μορφολογικών κριτηρίων, στις πρώτες δεκαετίες του 14oυ αιώνα και συνδέεται με την αρχιτεκτονική παράδοση του Δεσποτάτου του Μορέως. Κατά το δεύτερο μισό του 17ου αιώνα ο τρούλος και τα σκέλη του σταυρού υπέστησαν μετασκευή και φιλοτεχνήθηκαν οι σωζόμενες τοιχογραφίες στον τρούλο και στο ιερό βήμα. Με τις εργασίες, προϋπολογισμού 340.000€, αποκαταστάθηκαν τα σοβαρά στατικά προβλήματα, συντηρήθηκαν οι τοιχογραφίες και το τέμπλο και διαμορφώθηκε ο περιβάλλων χώρος του ναού (εικ.8).

Το Κάστρο Ανδρούσας15, ένα από τα σημαντικότερα οχυρωματικά σύνολα της Φραγκοκρατίας στη Μεσσηνία, κτίστηκε γύρω στα μέσα του 13ου αι. και αποδίδεται, σύμφωνα με το Χρονικόν του Μορέως, στον Φράγκο ηγεμόνα Γουλιέλμο Βιλλεαρδουίνο. Στο ανατολικό τμήμα των τειχών υλοποιήθηκε εκτενές αναστηλωτικό έργο, προϋπολογισμού 550.000€ (εικ.9). Κατά τις εργασίες αποκαλύφθηκαν νέα στοιχεία για τον ΝΑ πύργο, που φαίνεται ότι, εκτός από τον κύριο αμυντικό του ρόλο, χρησιμοποιούνταν και ως χώρος κατοικίας, ενώ κοντά στην εσωτερική πλευρά του νότιου τείχους ανασκάφθηκε αψίδα άγνωστου μέχρι σήμερα ναού.

Ο Πύργος του Δουράκη16 , στην κεντρική πλατεία της Καστάνιας, αποτελούσε έδρα της ομώνυμης καπετανίας και σύμβολο της οικονομικής, στρατιωτικής και πολιτικής ισχύος της οικογένειας των Δουράκηδων.
Ήταν τμήμα μιας ευρύτερης μανιάτικης οχυρής κατοικίας, με πυργόσπιτο και άλλα βοηθητικά κτίσματα. Ο χρόνος ανέγερσής του είναι αβέβαιος, ωστόσο, σύμφωνα με τις πηγές, το 1803 διέμεινε σε αυτόν ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης. Από τα υπόλοιπα κτήρια του συγκροτήματος σώθηκε μόνο το εφαπτόμενο διώροφο πυργόσπιτο, το οποίο είχε δεχθεί μετασκευές στην περίοδο μετά την Ελληνική Επανάσταση. Ο πύργος και το πυργόσπιτο αντιμετώπιζαν σοβαρά δομικά και μορφολογικά προβλήματα. Με τις εργασίες (εικ.10), προϋπολογισμού 500.000€, διασώθηκε και αναδείχθηκε ένα από τα σπουδαιότερα μεταβυζαντινά κοσμικά κτήρια στη Μάνη.

Η Διεύθυνση Αναστήλωσης Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Μνημείων του ΥΠΠΟΑ υλοποίησε στη Μεσσηνία πέντε έργα αποκατάστασης, προϋπολογισμού 10.580.000€. Σε αυτά της Νέας Μονής Βουλκάνου και του Κάστρου Κορώνης, η ΕΦΑ Μεσσηνίας πραγματοποίησε δύο υποέργα: την αποκατάσταση του Καθολικού Νέας Μονής Βουλκάνου, προϋπολογισμού 260.000€, και την στερέωση του νοτίου τείχους Κάστρου Κορώνης, προϋπολογισμού 220.000€. Το καθολικό της μονής Βουλκάνου17, κτίσμα του 1701, ανήκει στον τύπο των δικιόνιων σταυροειδών εγγεγραμμένων ναών και είχε υποστεί κακότεχνες μεταγενέστερες προσθήκες, όπως το προστώο και το κωδωνοστάσιο από οπλισμένο σκυρόδεμα, που είχαν αλλοιώσει τη μορφή του. Με τις εργασίες στο καθολικό και στα υπόλοιπα κτίσματα, η μονή αποκαταστάθηκε στο σύνολό της (εικ.11). Οι επεμβάσεις στο Κάστρο Κορώνης18 ήταν από τα πιο δύσκολα εγχειρήματα, μιας και έγιναν σε τμήμα του τείχους σε μεγάλο ύψος πάνω από τη βραχώδη ακτή (εικ.12).

Η ΕΦΑ Μεσσηνίας συνέδραμε με κάθε δυνατό τρόπο και τα άλλα τρία έργα της ΔΑΒΜΜ, την αποκατάσταση της Μεταμορφώσεως Σωτήρος Χριστιάνων19 (εικ.13), της μονής Βελανιδιάς20 και του οχυρού συγκροτήματος Τρουπάκηδων 21 (εικ.14) στην Καρδαμύλη. Στο τελευταίο, μετά την αποκατάσταση, διοργανώνονται εκδηλώσεις και περιοδικές εκθέσεις (συμπόσιο για τη βυζαντινή εφυαλωμένη κεραμική– έκθεση σύγχρονων έργων «Επιρροές» το 2015, έκθεση εικαστικών έργων Μικρογραφίες το 2017, έκθεση κεραμικής Βούλας Γουνελά και εικαστική έκθεση Οχυρό το 2018).

Η Διεύθυνση Βυζαντινών και Μεταβυζαντινών Αρχαιοτήτων δια της Επιστημονικής Επιτροπής για την Ανάδειξη των Κάστρων Πυλίας υλοποίησε τρία έργα αποκατάστασης, προϋπολογισμού 2.950.000€: στη Μεταμόρφωση Σωτήρος22 Νιόκαστρου Πύλου (εικ.15), στο Κάστρο Μεθώνης23 (εικ.16) και στο Καποδιστριακό Σχολείο Μεθώνης24 (εικ.17), στα οποία η ΕΦΑ Μεσσηνίας συνέδραμε δια του επιστημονικού προσωπικού και των υποδομών της.
Η Διεύθυνση Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων δια της Επιστημονικής Επιτροπής για την Ανάδειξη της Αρχαίας Μεσσήνης υλοποίησε εκτενές έργο αποκατάστασης και ανάδειξης στην αρχαία Μεσσήνη25, προϋπολογισμού 2.000.000€.

Μετά την εφαρμογή του νέου Οργανισμού του ΥΠΠΟΑ το έτος 2014, η ΕΦΑ Μεσσηνίας επωμίστηκε την οκλήρωση έξι έργων αποκατάστασης στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ, που είχε ξεκινήσει η πρώην 25η ΕΒΑ στο νομό Αρκαδίας. Πρόκειται για έργα συνολικού προϋπολογισμού 2.730.000€ στον Άγιο Δημήτριο Θωκνίας26, τον ναό Παναγίας Αρκουδορέματος27, τον ναό Παναγίας Ροεινού28, τον Άγιο Νικόλαο Καρύταινας29, το κωδωνοστάσιο Ταξιαρχών Τρίπολης30, έργο υψηλής τεχνικής δυσκολίας, που περιελάμβανε την αποσυναρμολόγηση και την επανατοποθέτηση όλων των δομικών του στοιχείων, και το Κάστρο Καρύταινας31, έργο εξαιρετικά απαιτητικό, που περιελάμβανε διαμορφώσεις μονοπατιών και συνολικές αποκαταστάσεις σε τέσσερα επιμέρους μνημεία: στο ναό της Παναγίας, στη λεγόμενη Οικία Κολοκοτρώνη, στον Πύργο Λεβένταινας και στον Πύργο Ματζουρανόγιαννη.

Επιπλέον η ΕΦΑ Μεσσηνίας υλοποίησε τρία υποέργα αρχαιολογικών εργασιών στο πλαίσιο συγχρηματοδοτούμενων έργων κατασκευής των αυτοκινητοδρόμων Κόρινθος-Τρίπολη-Καλαμάτα, Σουληνάρι- Κρεμμύδια και Ριζόμυλος-Κορώνη. Τα δύο πρώτα έχουν ολοκληρωθεί ενώ το τρίτο βρίσκεται σε εξέλιξη. Στις ανασκαφές ήρθαν στο φως οικιστικά κατάλοιπα στην Άνθεια και στο Καλάμι, ρωμαϊκό και μεσαιωνικό υδραγωγείο στη θέση Τούρλες Καλαμάτας, τμήμα μεσοελλαδικού οικισμού στο Σουληνάρι και τμήματα της αρχαίας Κορώνης 32 στο Πεταλίδι. Σωστικές έρευνες διενεργήθηκαν και στο πλαίσιο κατασκευής άλλων μικρότερων δημόσιων ή ιδιωτικών τεχνικών έργων (Παλιόχωρα Αβίας, Ρωμανός Πυλίας). 

Πέραν των έργων αποκατάστασης στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ 2007-2013, μικρότερης ή μεγαλύτερης κλίμακας επεμβάσεις έγιναν σε δεκάδες μνημεία, με χρηματοδότηση από το Πρόγραμμα Δημοσίων Επενδύσεων ή σε συνεργασία με την Τοπική Αυτοδιοίκηση, εκκλησιαστικά συμβούλια, πολιτιστικούς συλλόγους, ιδρύματα και πολίτες που ενδιαφέρονται εμπράκτως για τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς33 . Αναφέρονται ενδεικτικά οι εργασίες στον Άγιο Ιωάννη Πρόδρομο Πλάτσας, τον Προφήτη Ηλία Άνω Δολών, τη Μεταμόρφωση Σωτήρος Νομιτσίου, την Κοίμηση Θεοτόκου και τον Άγιο Νικόλαο Τρικάμπανο Καστάνιας, τη Μεταμόρφωση Σωτήρος Χώρας Εξωχωρίου, την Κοίμηση Θεοτόκου Μικρομάνης, τον Άγιο Νικόλαο Αρχαίας Μεσσήνης, την Παλαιά Μονή Βουλκάνου, το Γενέσιο Θεοτόκου Γαργαλιάνων, τη Βλαχέρνα Φιλιατρών, τη Μεταμόρφωση Κάστρου Μεθώνης, το Κάστρο Μίλα, το Κάστρο Μεθώνης και το Νιόκαστρο Πύλου. Σε εξέλιξη βρίσκονται εργασίες αποκατάστασης στο καθολικό Μονής Σιδηρόπορτας Καρβελίου, τον Άγιο Βασίλειο

Πελεκανάδας και τον Άγιο Χαραλάμπο Κάστρου Κορώνης. Παράλληλα, εκπονήθηκαν μελέτες αποκατάστασης και ανάδειξης μνημείων34, προκειμένου να υλοποιηθούν οι αντίστοιχες επεμβάσεις35.
Στον οικισμό της Καστάνιας, έναν από τους σπουδαιότερους της Μάνης, με διαχρονική κατοίκηση από τη βυζαντινή περίοδο μέχρι σήμερα, έχουν υλοποιηθεί μικρότερης ή μεγαλύτερης κλίμακας επεμβάσεις σε όλα σχεδόν τα βυζαντινά και μεταβυζαντινά μνημεία36, οι οποίες, σε συνδυασμό με τον μορφολογικό έλεγχο που ασκεί τα τελευταία χρόνια η ΕΦΑ Μεσσηνίας σε νέα κτίσματα ή σε επισκευές υφιστάμενων, διέσωσαν τον χαρακτήρα αυτού του σπουδαίου μνημειακού και οικιστικού συνόλου. Το πιο σημαντικό έργο αποκατάστασης υλοποιήθηκε στον ναό του Αγίου Πέτρου Καστάνιας37 (εικ.18), σε συνεργασία με την Ελληνική Εταιρεία Περιβάλλοντος και Πολιτισμού, με χορηγία των Αθανασίου και Μαρίνας Μαρτίνου. Το έργο απέσπασε βραβείο Ευρωπαϊκής Ένωσης για την Πολιτιστική Κληρονομιά/Europa Nostra 2016, που απονεμήθηκε σε ειδική τελετή στο μνημείο τον Οκτώβριο του 2016.

Εκτός του ερευνητικού και αναστηλωτικού έργου, η ΕΦΑ Μεσσηνίας συμμετείχε στον εορτασμό όλων των πανελλήνιων και διεθνών δράσεων (Διεθνής Ημέρα Μουσείων, Ευρωπαϊκές Ημέρες Πολιτιστικής Κληρονομιάςκ.ά.), διοργάνωσε ή εμπλούτισε περιοδικές εκθέσεις (Μυθικοί Χοροί της Μεσσηνίας, Πόλεμος και Ειρήνη: όπλα της επανάστασης-κειμήλια μουσείων, Γλυπτά επηρεασμένα από τη βυζαντινή γλυπτική) και υλοποίησε συνέργειες (Διεθνές Φεστιβάλ Χορού Καλαμάτας) σε μουσεία και αρχαιολογικούς χώρους. Παράλληλα, διεξήχθησαν πλήθος τακτικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων για μαθητές ή ειδικές ομάδες κοινού, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει η συμμετοχή της Εφορείας ως επιστημονικού εταίρου στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα Erasmus+/Δράση ΚΑ2 «Αρχαιότητες και σχολείο για το μέλλον. Μια προσέγγιση αειφορίας».
Στο πλαίσιο της ανάδειξης των μνημείων και των αρχαιολογικών χώρων του νομού τα τελευταία χρόνια έχουν τοποθετηθεί δεκάδες πινακίδες κατεύθυνσης και ενημέρωσης επισκεπτών και λάβαρα προβολής, έχουν εκδοθεί δεκάδες ενημερωτικά φυλλάδια, ενώ πρόσφατα αναρτήθηκε στο διαδίκτυο η ιστοσελίδα της Εφορείας, η οποία χαρακτηρίζεται για τον σύγχρονο και καινοτόμο σχεδιασμό της. Οι παραπάνω ενέργειες εντάσσονται σε ένα συνολικό στρατηγικό σχέδιο προβολής και ανάδειξης με στόχο την αύξηση της προσέλευσης επισκεπτών και τα μέχρι σήμερα στοιχεία είναι πολύ ενθαρρυντικά, καθώς έχει σημειωθεί αύξηση, που σε ορισμένες περιπτώσεις (Αρχαία Μεσσήνη, Κάστρο Μεθώνης, Νιόκαστρο Πύλου και ανάκτορο Νέστορος) αγγίζει το 100%.
Επιπρόσθετα, από την ΕΦΑ Μεσσηνίας σχεδιάζονται και άλλες επιμέρους δράσεις και συνέργειες, όπως χάραξη και διαχείριση πολιτιστικών διαδρομών και συνεργασία με τοπικούς φορείς, επιμελητήρια και ιδρύματα, προκειμένου να επιτευχθεί περαιτέρω ανάδειξη και αξιοποίηση των μνημείων στο πλαίσιο της αειφόρου βιώσιμης ανάπτυξης.

ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΜΗΛΙΤΣΗ-ΚΕΧΑΓΙΑ
Το έργο της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας κατά τα έτη 2014-2017

1 Θερμότατες ευχαριστίες εκφράζονται σε όλους τους συναδέλφους της ΕΦΑ Μεσσηνίας, μόνιμους, αορίστου και ορισμένου χρόνου, που εργάστηκαν με αφοσίωση και ζήλο στο σύνολο του έργου της Εφορείας. Σημειώνεται ότι για την ορθή υλοποίηση των έργων στο πλαίσιο του ΕΣΠΑ, που υλοποιήθηκαν με την μέθοδο της αυτεπιστασίας, καθοριστικοί αρωγοί υπήρξαν τα στελέχη της Ενδιάμεσης Διαχειριστικής Αρχής της Περιφέρειας Πελοποννήσου και τα στελέχη της Διαχειριστικής Αρχής του ΥΠΠΟΑ, τους οποίους ευχαριστούμε θερμά.
2 Blegen – Rawson 1966. Blegen κ.ά. 1973. Blegen – Rawson 2001. Davis 2005. Μαλαπάνη κ.ά. 2015, όπου και αναλυτική βιβλιογραφία.
3 Αναλυτικότερα για τις εργασίες, βλ. Μηλίτση κ.ά. 2020 (στον παρόντα τόμο).
4 Κυλάφη κ.ά. 2015.
5 Αναλυτικά, βλ. Κατάκος κ.ά. 2020 και Κυλάφη κ.ά. 2020, καθώς επίσης και Τζαμουράνη κ.ά. 2020 (στον παρόντα τόμο).
6 Βερσάκης 1919, 89, 94, 95, εικ. 10-11. Γριτσόπουλος 1956, 135-138. Bon 1969, 218, 427, 428, 439. Κουνουπιώτου 1971, 194, πίν. 177α-δ. Ετζέογλου 1973-1974, 421-423, πίν. 275. Καλοκύρης 1973, 85-109, πίν. 38-53. Scheven-Christians 1980, 24, 69, 77, 84, 86, 109, πίν. 99-100. Μπούρας – Μπούρα 2002, 64-66. Βογιατζής 2009, 129-140. Κάππας 2010α, 147-186. Κάππας 2010β, 189-272. Μηλίτση κ.ά. 2015.
7 Μηλίτση κ.ά. 2015.
8 Το μνημείο έχει απασχολήσει πολλούς ερευνητές και έχει δεχθεί χρονολόγηση από τον 9ο έως και τον 12ο αι. Αναλυτικά για τον γλυπτό διάκοσμο του τέμπλου και όλη την παλαιότερη βιβλιογραφία, βλ. Μηλίτση-Κεχαγιά 2012.
9 Kappas – Velenis 2011. Οι μελετητές πρότειναν ότι ο ναός ενσωμάτωσε ένα ρωμαϊκό οικοδόμημα, ιδίου πλάτους με το ναό και μήκους που θα συμπεριλάμβανε τον ερειπωμένο σήμερα νάρθηκα. Το κτήριο μετατράπηκε σε εκκλησία, με την προσθήκη τριών αψίδων στα ανατολικά, ενώ ταυτόχρονα κατασκευάστηκε ο διαχωριστικός τοίχος μεταξύ νάρθηκα και κυρίως ναού. Η απουσία μαρμάρινων
αρχιτεκτονικών μελών της παλαιοχριστιανικής περιόδου, αλλά και τα γενικότερα μορφολογικά χαρακτηριστικά του ναού τους οδήγησαν στη χρονολόγηση της φάσης αυτής στον 9ο αιώνα.
10 Traquair 1908-1909, 195-198, εικ. 5, πίν. XIV. Millet 1916, 49, υποσημ. 8. Δρανδάκης 1976, 213, υποσημ. 2. Κωνσταντινίδη 1982α, 80-124. Κωνσταντινίδη 1982β, 66-67, εικ. 2. Δρανδάκης 2002, 46.
11 Γκητάκος 1958, 17-27. Δημητροκάλλης 1966, 187-211. Μπακούρου 1981, 140-141, πίν. 78. Kupper 1990, 187-211. Δημητροκάλλης 1990, 199, 271, 274, 279, 280, 281, 286. Δημητροκάλλης 1998, 314. Μπούρας – Μπούρα 2002, 338.
12 Βερσάκης 1919, 89-95. Δρανδάκης 1961-1962, 89-90. Σωτηρίου 1964-1965, 259-262. Δροσογιάννη 1969, 15, 162. Grigoriadou-Cabagnols 1970, 177-196. Καλοκύρης 1972, 323-351. Καλοκύρης 1973, 49-84. Boura 1977-1979, 68-71. Scheven-Christians 1980. Δημητροκάλλης 1982-1983, 279-282. Μπούρας – Μπούρα 2002, 291-296. Δημητροκάλλης 2003, 34-35. Πάλλης 2006, 91-100.
13 Πάλλης 2006.
14 Μασουρίδης 1936, 241-242. Κουνουπιώτου 1971, 193, πίν. 176β. Δημητροκάλλης 1998, 201-242. Καλαμαρά – Κατερίνη 2004, 78-87.
15 Μπούρας 1966, 270-285. Σφηκόπουλος 1968, 341-344. Bon 1951, 142, υποσημ. 3. Bon 1969, τόμ. 1, 102-104, 410-412, 636-639, τόμ. 2, 1-72, 73-164, πίν. 1, 4, 9, 94-97. Γκίκας 1995, 126-131.
16 Σαΐτας 1992, 62-63, εικ. 104. Καπετανάκης 2002. Μεγαλομμάτη – Μαυροειδή (υπό έκδοση).
17 Βορβίλας 1989.
18 Andrews 1978, 11-23. Καρποδίνη-Δημητριάδη 1990, 148-163. Nanetti 2011, 226-247. Kontogiannis 2014, 218-244.
19 Stikas 1951.
20 Αναπλιώτης 1966. Ξενογιάννης 1963.
21 Μιχαηλίδης – Χριστοφίδου 1982, 299-310.
22 Κοντογιάννης 2001, 80-83. Kontogiannis κ.ά. 2015, 771-856, όπου και αναλυτική βιβλιογραφία. Για το Νιόκαστρο, βλ. Andrews 1978, 49-57. Καρποδίνη-Δημητριάδη 1990, 184-199.
23 Κοντογιάννης 2001, 72-75. Andrews 1978, 58-83. Καρποδίνη-Δημητριάδη 1990, 164-183. Bon 1951, 9-10, υποσημ. 4, 60, 65, υποσημ.1, 67, 77, 83, 100, 114, 132, 136, 155, 157-158, 170. Ευαγγελάτου-Νοταρά 1985-1986, 97-107. Αγγελοπούλου 2012. Αγγελοπούλου κ.ά. 2018. Nanetti 2011, 185-217. Φουτάκης 2017.
24 Εξαρχόπουλος 1917. Γριτσόπουλος 1981-1982, 205-224. Μισκιώτης 1998.
25 Θέμελης 2000. Μπίρταχας 2008. Θέμελης 2010α. Θέμελης 2010β. Sioumpara 2011.
26 Ο ναός είναι αδημοσίευτος. Η τοιχογράφησή του, σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή επάνω από το ανώφλι της νότιας θύρας, έγινε το έτος 1729.
27 Ο ναός είναι αδημοσίευτος και, σύμφωνα με τις σωζόμενες επιγραφές, οικοδομήθηκε το 1719 και τοιχογραφήθηκε το 1751 από τον ιερέα Γεώργιο Κουλιδά και τον γιό του Παναγιώτη, γνωστούς αγιογράφους του 18ου αι. από την Κυνουρία..
28 Δηλέ 2014, 77-108, όπου και όλη η προηγούμενη βιβλιογραφία.
29 Μουτσόπουλος 1956, 60-69. Μέσσης 2014, 183-184.
30 Αδημοσίευτο. Σύμφωνα με επιγραφή, κατασκευάστηκε το 1872 από τον Τηνιακό μαρμαροτεχνίτη Ιωάννη Θεοτικό.
31 Σφηκόπουλος 1968, 226-230. Bon 1969, 629-633, πίν. 66-73. Μουτσόπουλος 1985-1986, 129-202.
32 Παπαχατζής 1991, 152-154. Αραπογιάννη 2009. Θέμελης 2009. Μακρή 2009. Μαλαπάνη 2018.
33 Αναφέρονται ενδεικτικά οι Πολιτιστικός Σύλλογος Καρβελίου, Σύλλογος Φιλοπροόδου Φιλιατρών, Σύλλογος Γυναικών Πελεκανάδας, Πολιτιστικός Σύλλογος Κορώνης, Δίκτυο Φίλων Κάστρου Κορώνης, Σύλλογος Φίλων Κάστρου Μεθώνης, Πρόγραμμα για την προστασία και ανάδειξη της παλιάς πόλης Κυπαρισσίας, ο αείμνηστος Σωτήρης Ζερβέας, η Γκελιάν Κιτσιγιάννη, ο Εμμμανουήλ
Γεροντάκης, ο Αθανάσιος και η Μαρίνα Μαρτίνου και το Ίδρυμα Καπετάν Βασίλη και Κάρμεν Κωνσταντακόπουλου.
34 Οι μελέτες εκπονήθηκαν είτε από το επιστημονικό προσωπικό της ΕΦΑ Μεσσηνίας είτε με ανάθέσεις μέσα από Προγραμματικές Συμβάσεις με την Τοπική Αυτοδιοίκηση.
35 Έχουν ολοκληρωθεί και εγκριθεί μελέτες για την είσοδο του Κάστρου Καλαμάτας, το Κάστρο Μίλα, τη μονή Παναγίας Γριβιτσιανής, τη μονή Λυκάκη και την Αγία Κυριακή Πηδήματος, ενώ στο στάδιο εκπόνησης βρίσκονται μελέτες για τον αρχαιολογικό χώρο των Ακοβίτικων, τον εκσυγχρονισμό και την επανάκθεση του Μουσείου Χώρας, την Κλησά Πόρτη Αρχαίας Μεσσήνης, τον Άγιο Νικόλαο Ζερμπισίων, τον Άγιο Βασίλειο Μεθώνης, το ΝΔ πύργο του Κάστρου Καλαμάτας, τη Μονή Ελληνικών και τον Ταξιάρχη Πολίχνης. Παράλληλα, το επιστημονικό προσωπικό συντάσσει τεχνικές εκθέσεις άμεσων στερεωτικών εργασιών για πλήθος μνημείων που παρουσιάζουν σοβαρά στατικά προβλήματα ή κίνδυνο κατάρρευσης. Σημειώνεται ότι κατά την συγγραφή του παρόντος άρθρου ήδη είχαν ξεκίνησαν τα έργα ανάδειξης της εισόδου του Κάστρου Καλαμάτας και κατασκευής στεγάστρου στη ΒΑ στοά του Γυμνασίου, στο Στάδιο της αρχαίας Μεσσήνης.
36 Στον Άγιο Νικόλαο στης Μαρούλαινας (σε συνεργασία με την Ελληνική Εταιρεία, με χορηγία Αθανασίου και Μαρίνας Μαρτίνου), στον Άγιο Προκόπιο, στην Κοίμηση Θεοτόκου, στην Παναγίτσα, στον Άγιο Νικόλαο Τρικάμπανο, στον Άη Νικολάκη, στον Άγιο Νικόλαο τον Μεταβυζαντινό. Τον Ιούνιο του 2018 ολοκληρώθηκε η συνολική αποκατάσταση του ναού του Ταξιάρχη λίγο έξω από την Καστάνια, με χορηγία Αθανασίου και Μαρίνας Μαρτίνου. Γενικά για τα μνημεία του οικισμού, βλ. Kappas 2016, όπου και η προηγούμενη βιβλιογραφία.
37 Δρανδάκης 1976, 213-220, εικ. 1-3, πίν. 152-155. Δρανδάκης κ.ά. 1980, 211. Δρανδάκης 2002, 173-185. Μπούρας – Μπούρα 2002, 178-180. Bouza 2004. Μπούζα 2010. Kappas 2016.

ABSTRACT. The Ephorate of Antiquities of Messenia was established on 29 October 2014, after the merger of the 38th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities and the 26th Ephorate of Byzantine Antiquities. From 2014 to 2017, the new Ephorate carried out extensive restoration and promotion work on the monuments and archaeological sites in its jurisdiction. Most projects were carried out through the NSRF 2007-2013 operational programmes, with a total budget of €28.629.120,00. These include the work at the Palace of Nestor and the new archaeological museum at Pylos, the restoration of the Andromonastiro, the New Voulkano Monastery, the churches of the Tranfiguration in Christianoi, the Virgin Zoodochos Pege in Samarina, Hagios Nikolaos in Kabinari, Hagia Sophia in Langada, Hagios Nikolaos in Alagonia, the fortified complex of the Troupakis family in Kardamili, the Dourakis tower in Kastania, and the castles of Androussa, Korone, and Methone. Furthermore, work was carried out on dozens of monuments, funded by the Public Investment Program or in collaboration with ecclesiastical councils, cultural associations, foundations, and private citizens. The restoration of Hagios Petros in Kastania was awarded the European Union Heritage Award/Europa Nostra 2016. During the same period, the Ephorate organized periodical exhibitions, led educational programmes, installed dozens of information signs, and published several information leaflets, in order to make the monuments more accessible to the public and increase the number of visitors to Messenia’s archaeological sites.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αγγελοπούλου 2012: Ι. Αγγελοπούλου, Το έργο της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας για την αναστήλωση, στερέωση και ανάδειξη του κάστρου Μεθώνης, στο: Γ. Βαρζελιώτη – Α. Πανοπούλου (επιμ.) Πρακτικά της Διεθνούς Επιστημονικής Συνάντησης «De Veneciis ad Mothonam. Έλληνες και Βενετοί στη Μεθώνη τα χρόνια της βενετοκρατίας», Μεθώνη 19-20 Μαρτίου 2010, Αθήνα/Βενετία 2012, 15-24.
Αγγελοπούλου κ.ά. 2018: Ι. Αγγελοπούλου – Σ. Κίγκα – Ε. Ταβουκτσή, Μελέτη Στερέωσης και Αποκατάστασης του ΝΑ επιθαλάσσιου πύργου του κάστρου Μεθώνης, στο: Ζυμή κ.ά. 2018, 661-670.
Αναπλιώτης 1966: Γ. Αναπλιώτης, Ανέκδοτα έγγραφα και ιστορικοί τίτλοι Μονής Βελανιδιάς (1732-1856), Καλαμάτα 1966.
Andrews 1978: K. Andrews, Castles of the Morea, Amsterdam 1978.
Αραπογιάννη 2009: Ξ. Αραπογιάννη, Αρχαιολογικά ευρήματα από την αρχαία Κορώνη, στο: Πανταζόπουλος – Κουλουκέα 2009, 93-105.
Βερσάκης 1919: Φρ. Βερσάκης, Μεσσηνίας βυζαντιακοί ναοί, ΑΕ 1919, 89-95.
Blegen κ.ά. 1973: C. W. Blegen – M. Rawson – W. Taylour – W. P. Donovan, The Palace of Nestor at Pylos in Western Messenia, vol. III, Acropolis and Lower Town, Tholoi, Grave Circles and Chamber Tombs, Discoveries Outside the Citadel, Princeton 1973.
Blegen – Rawson 1966: C. W. Blegen – M. Rawson, The Palace of Nestor at Pylos in Western Messenia, vol. I, The Buildings and their Contents, Princeton 1966.
Blegen – Rawson 2001: C. W. Blegen – M. Rawson, A Guide to the Palace of Nestor, Mycenaean Sites in its Environs and the Chora museum, revised by J. L. Davis and C. W. Shelmerdine, Princeton 2001.
Βογιατζής 2009: Σ. Βογιατζής, Ο γλυπτός διάκοσμος του Ανδρομονάστηρου Μεσσηνίας, ΔΧΑΕ Λ΄ (2009), 129-140.
Bon 1951: A. Bon, Le Péloponnèse byzantin jusqu’en 1204, Paris 1951.
Bon 1969: Α. Bon, La Morée franque. Recherches historiques, topographiques et archéologiques sur la principauté d’Achaïe (1205-1430), Paris 1969.
Βορβίλας 1989, Ι. Μ. Βορβίλας, Η εν Μεσσηνία Ιερά Μονή Βουλκάνου, Καλαμάτα 1989.
Boura 1977-1979: L. Boura, Architectural sculptures of the twelfth and early thirteenth centuries in Greece, ΔΧΑΕ Θ´ (1977- 1979), 68-71.
Bouza 2004: N. Bouza, L’architecture et la sculpture de l’église de Saint-Pierre à Kastania (Magne), Paris 2004.
Γκίκας 1995: Ι. Γκίκας, Κάστρα – Ταξίδια, Αθήνα 1995.
Γκητάκος 1958: Μ. Γκητάκος, Ο εις Φιλιατρά βυζαντινής εποχής σταυρεπίστεγος ναός της Αναλήψεως, Φιλιατρὰ 7 (1958), 17-27.
Γριτσόπουλος 1956: Τ. Α. Γριτσόπουλος, Συμβολή εις την ιστορίαν των μεσσηνιακών μονών Βουλκάνου και Σιδηρόπορτας, Μεσσηνιακὰ Γράμματα 1 (1956), 135-138.
Γριτσόπουλος 1981-1982: Τ. Α. Γριτσόπουλος, Η πελοποννησιακή παιδεία μετά την άλωσιν, στο: Πρακτικὰ Β΄ Διεθνοῦς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Πάτραι 25-31 Μαΐου 1980, τόμ. Α΄, Αθήνα 1981-1982, 197-302.
Δηλέ 2014: Ν. Δηλέ, Το άγνωστο υστεροβυζαντινό στρώμα τοιχογράφησης του ναού της Παναγίας στο Ροεινό Αρκαδίας. Νέα στοιχεία για ένα τοπικό εργαστήριο ζωγράφων, ΔΧΑΕ ΛΕ΄ (2014), 77-108.
Δημητροκάλλης 1966: Γ. Δημητροκάλλης, Η καταγωγή των σταυρεπίστεγων ναών, στο: Χαριστήριον εἰς Α. Κ. Ορλάνδον, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 54, τόμ. Β΄, Αθήνα 1966, 187-211.
Δημητροκάλλης 1982-1983: Γ. Δημητροκάλλης, Παρατηρήσεις στη διακόσμηση του ναού της Σαμαρίνας, Δίπτυχα 3 (1982- 1983), 279-282.
Δημητροκάλλης 1990: Γ. Δημητροκάλλης, Άγνωστοι βυζαντινοί ναοί Ιεράς Μητροπόλεως Μεσσηνίας, Αθήνα 1990.
Δημητροκάλλης 1998: Γ. Δημητροκάλλης, Άγνωστοι βυζαντινοί ναοί Ιεράς Μητροπόλεως Μεσσηνίας, τόμ. Β΄, Αθήνα 1998.
Δημητροκάλλης 2003: Γ. Δημητροκάλλης, Το τέμπλο της μεσσηνιακής Σαμαρίνας, στο: 23ο Συμπόσιο της ΧΑΕ, Περιλήψεις ανακοινώσεων, Αθήνα 2003, 34-35.
Δρανδάκης 1961-1962: Ν. Β. Δρανδάκης, Σαμαρίνα, ΑΔ 17 (1961-1962), Β΄, 89-90.
Δρανδάκης 1972: Ν. Β. Δρανδάκης, Νικήτας Μαρμαράς, Δωδώνη 1 (1972), 21-44.
Δρανδάκης 1976: Ν. Β. Δρανδάκης, Έρευναι εις τη Μεσσηνιακήν Μάνην, ΠΑΕ 1976, 213-252.
Δρανδάκης 2002: Ν. Β. Δρανδάκης, Βυζαντινά γλυπτά της Μάνης, Αθήνα 2002.
Δρανδάκης κ.ά. 1980: Ν. Β. Δρανδάκης – Σ. Καλοπίση – Μ. Παναγιωτίδη, Έρευνα στη Μεσσηνιακή Μάνη, ΠΑΕ 1980, 188-246.
Δροσογιάννη 1969: Φ. Α. Δροσογιάννη, Σαμαρίνα Μεσσηνίας, ΑΔ 24 (1969), Β΄1, 15, 173.
Ευαγγελάτου-Νοταρά 1985-1986: Φ. Ευαγγελάτου-Νοταρά, Η Μεθώνη σταθμός στα ταξίδια βυζαντινών αυτοκρατόρων στη Δύση, Πελοποννησιακά 16 (1985-1986), 97-107.
Εξαρχόπουλος 1917: Ν. Ι. Εξαρχόπουλος, Λόγος περί της εκπαιδευτικής και θρησκευτικής δράσεως του Καποδιστρίου, Αθήνα 1917.
Ετζέογλου 1973-1974: Ρ. Ετζέογλου, Ανδρομονάστηρο, ΑΔ 29 (1973-1974), Β΄2, 421-423.
Ζυμή κ.ά. 2018: Ε. Ζυμή – Ά. Β. Καραπαναγιώτου – Μ. Ξανθοπούλου (επιμ.), Το Αρχαιολογικό Έργο στην Πελοπόννησο (ΑΕΠΕΛ1), Πρακτικά του Διεθνούς Συνεδρίου, Τρίπολη 7-11 Νοεμβρίου 2012, Καλαμάτα 2018.
Feissel – Phillipidis-Braat 1985, D. Feissel – A. Phillipidis-Braat, Inventaires en vue d’un recueil des inscriptions historiques de Byzance, III, Inscriptions du Péloponnèse (à l’exception de Mistra), ΤΜ 9 (1985), 267-395.
Grigoriadou-Cabagnols 1970: Η. Grigoriadou-Cabagnols, Le décor peint de l’église de Samari en Messénie, CA 20 (1970), 177-196.
Θέμελης 2000: Π. Θέμελης, Ήρωες και ηρώα στη Μεσσήνη, Αθήνα 2000.
Θέμελης 2009: Π. Θέμελης, Αρχαία Μεσσήνη – Αρχαία Κορώνη. Βίοι παράλληλοι, στο: Πανταζόπουλος – Κουλουκέα 2009, 35-44.
Θέμελης 2010α: Π. Θέμελης, Τα θέατρα της Μεσσήνης, Αθήνα 2010.
Θέμελης 2010β: Π. Θέμελης, Αρχαία Μεσσήνη. Ιστορία – Μνημεία – Άνθρωποι, Αθήνα 2010.
Καλαμαρά – Κατερίνη 2004: Π. Καλαμαρά – Ε. Κατερίνη, Ναός Αγίου Νικολάου Μεσόρουγας Αλαγονίας. Ξυλόγλυπτο τέμπλο και δεσποτικές εικόνες, στο: Π. Καλαμαρά – Τ. Αλμπάνη (επιμ.), Με πίστη και φαντασία. Εκκλησιαστικά ξυλόγλυπτα του Δυτικού Ταϋγέτου, κατάλογος έκθεσης, Καλαμάτα, Ναός Αγίου Γεωργίου, Ιούλιος-Σεπτέμβριος 2004, 78-87.
Καλοκύρης 1972: Κ. Καλοκύρης, Ο παρά το χωρίον Σαμάρι Μεσσηνίας ναός, ΕΕΘΣ 17 (1972), 323-351.
Καλοκύρης 1973: Κ. Καλοκύρης, Βυζαντιναί εκκλησίαι της Ιεράς Μητροπόλεως Μεσσηνίας, Θεσσαλονίκη 1973.
Καπετανάκης 2002: Στ. Καπετανάκης, Η οικογένεια Δουράκη της Καστάνιας, Λακωνικές Σπουδές 16 (2002), 249-254.
Κάππας 2010α: Μ. Κάππας, Η εκκλησιαστική αρχιτεκτονική στη Μεσσηνία, 7ος-12ος αι., στο: Χριστιανική Μεσσηνία. Μνημεία και ιστορία της Ιεράς Μητροπόλεως Μεσσηνίας, Αθήνα 2010, 147-186.
Κάππας 2010β: Μ. Κάππας, Εκκλησίες της Μητροπόλεως Μεσσηνίας από το 1204 έως και το 1500, στο: Χριστιανική Μεσσηνία. Μνημεία και ιστορία της Ιεράς Μητροπόλεως Μεσσηνίας, Αθήνα 2010, 189-272.
Kappas 2016: M. Kappas, Approaching Monamvasia and Mystras from the outside: The view from Kastania, στο: S. E. J. Gerstel (επιμ.), Viewing Greece. Cultural and Political Agency in the Medieval and Early Modern Mediterranean, Studies of the Visual Cultures of the Middle Ages 11, Turnhout 2016, 147-181.
Kappas – Velenis 2011: M. Kappas – G. Velenis, The frescoes of St. Nicholas church near Platsa, Mani: Addenda et corrigenda, στο: Proceedings of the 22nd International Congress of Byzantine Studies, Sofia 22-27 August 2011, Abstracts of Free Communications, vol. 3, Sofia 2011, 335-336.
Καρποδίνη-Δημητριάδη 1990: Ε. Καρποδίνη-Δημητριάδη, Κάστρα της Πελοποννήσου, Αθήνα 1990.
Κατάκος κ.ά. 2020, Θ. Κατάκος – Μ. Κυλάφη – Ε. Παλαμάρα – Ν. Ζαχαριάς, Συντήρηση και αναλυτικές μελέτες παρουσίασης των εκθεμάτων στο πλαίσιο της επανέκθεσης του αρχαιολογικού μουσείου Πύλου, στο: Ξανθοπούλου κ.ά. 2020, 1021-1031.
Κοντογιάννης 2001: Ν. Κοντογιάννης, Κάστρο Κορώνης, Κάστρο Μεθώνης, Νιόκαστρο Πύλου, στο: Ά. Τρυποσκούφη – Α. Τσιτούρη (επιμ.), Ενετοί και Ιωαννίτες Ιππότες – Δίκτυα Οχυρωματικής Αρχιτεκτονικής, Πειραματική Ενέργεια ARCHIMED, Αθήνα 2001, 62-85.
Kontogiannis 2014: N. D. Kontogiannis, Assessing the cities of Messenia in the newly-founded Greek Kingdom: The medieval walled town of Koroni based on early nineteenth century architectural plans, Byzantine and Modern Greek Studies 38.2 (2014), 218-244.
Kontogiannis κ.ά. 2015: N. D. Kontogiannis – I. M. Grigoropoulou – E. Barmparitsa – S. Sakkari – I. Moutafi – A. Lagia – L. Karali, From mosque to church and back again. Investigating a house of faith in post-medieval Pylos, Hesperia 84 (2015), 771-856.
Κουνουπιώτου 1971: Ε. Κουνουπιώτου, Βυζαντινά και μεσαιωνικά μνημεία Πελοποννήσου, ΑΔ 26 (1971), Β΄1, 191-194.
Κυλάφη κ.ά. 2015: Μ. Κυλάφη – Ε. Μαλαπάνη – Μ. Τσουλάκου – Ε. Μηλίτση, Στα ίχνη της Πύλου. Αρχαιολογικό Μουσείο Πύλου. Η επανέκθεση στο κτήριο Μαιζώνος στο Νιόκαστρο Πύλου, Καλαμάτα 2015.
Κυλάφη κ.ά. 2020, Μ. Κυλάφη – Ε. Μηλίτση-Κεχαγιά – Ά. Β. Καραπαναγιώτου – Ε. Μαλαπάνη – Κ. Τζαμουράνη – Μ. Τσουλάκου – Δ. Πίκουλα – Α. Κατάκος, Επανέκθεση αρχαιολογικού μουσείου Πύλου, στο: Ξανθοπούλου κ.ά. 2020, 907-913.
Kupper 1990: M. H. Kupper, Der Bautypus der Griechischen Dachtranseptkirche II, Amsterdam 1990.
Κωνσταντινίδη 1982α: Χ. Κωνσταντινίδη, Ο ναός της Αγίας Σοφίας στη Λαγκάδα της Έξω Μάνης, Λακωνικές Σπουδές 6 (1982), 80-124.
Κωνσταντινίδη 1982β: Χ. Κωνσταντινίδη, Συμβολή στη μελέτη των βυζαντινών τοξωτών κωδωνοστασίων, Λακωνικές Σπουδές 6 (1982), 66-67.
Μακρή 2009: Ε. Μακρή, Επιγραφές από την αρχαία Κορώνη, στο: Πανταζόπουλος – Κουλουκέα 2009, 70-82.
Μαλαπάνη 2018: Ε. Μαλαπάνη, Ρωμαϊκά βαλανεία στο Πεταλίδι Μεσσηνίας, στο: Ζυμή κ.ά. 2018, 821-828.
Μαλαπάνη κ.ά. 2015: Ε. Μαλαπάνη – Δ. Κοσμόπουλος – Π. Τσακανίκου, Ανάκτορο Νέστορος, Καλαμάτα 2015.
Μασουρίδης 1936: Α. Μασουρίδης, Αλαγονιακά, Καλαμάτα 1936.
Μεγαλομμάτη – Μαυροειδή (υπό έκδοση): Ν. Μεγαλομμάτη – Β. Μαυροειδή, Το οικοδομικό χρονικό της κατοικίας ενός καπετάνιου. Ο πύργος Δουράκη στην Καστάνια της Έξω Μάνης, στο: Πρακτικά Θ´ Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Ναύπλιο 30 Οκτωβρίου – 2 Νοεμβρίου 2015 (υπό έκδοση).
Μέσσης 2014: Β. Μέσσης, Μεταβυζαντινοί σύνθετοι και ημισύνθετοι τετρακιόνιοι σταυροειδείς εγγεγραμμένοι ναοί της Πελοποννήσου, Βυζαντινά Σύμμεικτα 24 (2014), 177-212.
Μηλίτση κ.ά. 2015: Ε. Μηλίτση – Μ. Κάππας – Ε. Μπαρμπαρίτσα – Λ. Μπούζα, Ανδρομονάστηρο Mεσσηνίας. Αναστήλωση και ανάδειξη του μοναστηριακού συγκροτήματος, Καλαμάτα 2015.
Μηλίτση κ.ά. 2020: Ε. Μηλίτση – Α. Καραπαναγιώτου – Δ. Πίκουλα – Δ. Κοσμόπουλος – Μ. Ζαχαροπούλου, Ο αναβαθμισμένος αρχαιολογικός χώρος του Ανακτόρου του Νέστορος και η λειτουργία του ως φορέας αειφόρου πολιτιστικής ανάπτυξης, στο: Ξανθοπούλου κ.ά. 2020, 897-905.
Μηλίτση-Κεχαγιά 2012: Ε. Μηλίτση-Κεχαγιά, Άγιος Νικόλαος στο Καμπινάρι Πλάτσας στη Μάνη. Παρατηρήσεις στο γλυπτό διάκοσμο του τέμπλου, ΔΧΑΕ 33 (2012), 105-118.
Millet 1916: G. Millet, L’école grecque dans l’architecture byzantine, Paris 1916.
Μισκιώτης 1998: Β. Μισκιώτης, Ειδήσεις από τη Μεθώνη του 1830, Ιθώμη 41-42 (1998), 124-135.
Μιχαηλίδης – Χριστοφίδου 1982: Μ. Μιχαηλίδης – Α. Χριστοφίδου, Ο Άγιος Σπυρίδων Καρδαμύλης, στο: Χ. Μπούρας (επιμ.), Εκκλησίες στην Ελλάδα μετά την Άλωση, Αθήνα 1982, τόμ. ΙΙ, 299-310.
Μουτσόπουλος 1956: Ν. Μουτσόπουλος, Η ἀρχιτεκτονική των ἐκκλησιών καὶ των μοναστηριών της Γορτυνίας, Αθήνα 1956.
Μουτσόπουλος 1985-1986: Ν. Μουτσόπουλος, Από τη βυζαντινή Καρύταινα, στο: Φίλιον Δώρημα εις τον Τάσον Αθ. Γριτσόπουλον, Πελοποννησιακά ΙΣΤ΄ (1985-1986), 129-202.
Μπακούρου 1981: Α. Μπακούρου, Φιλιατρά, Ναός της Ανάληψης, ΑΔ 36 (1981), Β΄1, 140-141.
Μπίρταχας 2008: Π. Μπίρταχας, Μεσσήνη. Το Ωδείο και το Ανατολικό Πρόπυλο, Αθήνα 2008.
Μπούζα 2010: Ν. Μπούζα, Παρατηρήσεις στο ναό του Αγίου Πέτρου στην Καστάνια της Μεσσηνιακής Μάνης, στο: Ανταπόδοση. Μελέτες βυζαντινής και μεταβυζαντινής αρχαιολογίας και τέχνης προς τιμήν της καθηγήτριας Ελένης Δεληγιάννη-Δωρή, Αθήνα 2010, 247-266.
Μπούρας 1966: Χ. Μπούρας, Ο Άγιος Γεώργιος της Ανδρούσης, στο: Χαριστήριον εις Α. Κ. Ορλάνδον, Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας 54, τόμ. Β΄, Αθήνα 1966, 270-285.
Μπούρας – Μπούρα 2002: Χ. Μπούρας – Λ. Μπούρα, Η ελλαδική ναοδομία κατά τον 12ο αιώνα, Αθήνα 2002.
Nanetti 2011: A. Nanneti, Atlante della Messenia veneziana 1207-1550 & 1685-1715, Imola 2011.
Ξανθοπούλου κ.ά. 2020: Μ. Ξανθοπούλου – Α. Μπάνου – Ε. Ζυμή – Ε. Γιαννούλη – Ά. Β. Καραπαναγιώτου – Α. Κουμούση (επιμ.), Το Αρχαιολογικό Έργο στην Πελοπόννησο 2 (ΑΕΠΕΛ2), Πρακτικά της Β΄ Επιστημονικής Συνάντησης, Καλαμάτα 1-4 Νοεμβρίου 2017, Καλαμάτα 2020.
Ξενογιάννης 1963: Κ. Ν. Ξενογιάννης, Η ιστορική Ιερά Μονή Βελανιδιάς, Καλαμάτα 1963.
Πάλλης 2006: Γ. Πάλλης, Νεότερα για το εργαστήριο γλυπτικής της Σαμαρίνας (τέλη 12ου-αρχές 13ου αιώνα), ΔΧΑΕ 27 (2006), 91-100.
Πανταζόπουλος – Κουλουκέα 2009: Π. Πανταζόπουλος – Ε. Κουλουκέα (επιμ.), Ομηρική Αίπεια – Αρχαία Κορώνη – Πεταλίδι. Παρελθόν, Παρόν και Μέλλον. Πρακτικά επιστημονικού συνεδρίου, Πεταλίδι 5-7 Αυγούστου 2005, Καλαμάτα 2009.
Παπαχατζής 1991: Ν. Παπαχατζής, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, τόμ. 3, Μεσσηνακά-Ηλειακά, Αθήνα 1991.
Σαΐτας 1992: Γ. Σαΐτας, Μάνη, Ελληνική Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική, Αθήνα 1992.
Scheven-Christians 1980: C. von Scheven-Christians, Die Kirche der Zōodochos Pēgē bei Samari in Messenien, Bonn 1980.
Sioumpara 2011: E. Sioumpara, Der Asklepiostempel von Messene auf der Peloponnes. Untersuchungen zur hellenistischen Tempelarchitektur, Berlin 2011.
Stikas 1951: E. Stikas, L’église byzantine de Christianou en Triphylie (Péloponnèse) et les autres édifices du même type, Paris 1951.
Σφηκόπουλος 1968: Θ. Ι. Σφηκόπουλος, Τα μεσαιωνικά κάστρα του Μωριά, Αθήνα 1968.
Σωτηρίου 1964-1965: Μ. Σωτηρίου, Η πρώιμος παλαιολόγειος Αναγέννησις εις τας χώρας και τας νήσους της Ελλάδος κατά τον 13ο αιώνα, ΔΧΑΕ 4 (1964-1965), 259-262.
Τζαμουράνη κ.ά. 2020: Κ. Τζαμουράνη – Μ. Κυλάφη – Αν. Γλαράκη, «Ήταν ένα μικρό καράβι». Μουσειοσκευή και οικογενειακός σάκος για το Αρχαιολογικό Μουσείο Πύλου, στο: Ξανθοπούλου κ.ά. 2020, 919-926.
Traquair 1908-1909: R. Traquair, The churches of western Mani, ABSA 15 (1908-1909), 177-213.
Φουτάκης 2017: Π. Φουτάκης, Η Μεθώνη και η ιστορία. Η Βενετία και η εξουσία, Αθήνα 2017.