Στο πλαίσιο κατασκευής του Έργου «Σύμβαση Παραχώρησης: Μελέτη-Κατασκευή-Χρηματοδότηση- Λειτουργία-Συντήρηση και Εκμετάλλευση του Αυτοκινητόδρομου Κόρινθος-Τρίπολη-Καλαμάτα και Κλάδος Λεύκτρο-Σπάρτη» και «Αποπεράτωση Οδικών Υποδομών του Αυτοκινητοδρόμου Κόρινθος-Τρίπολη- Καλαμάτα και κλάδος Λεύκτρο-Σπάρτη», η Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας (πρώην ΛΗ΄ ΕΠΚΑ) υλοποίησε με αυτεπιστασία το Υποέργο 9 «Αρχαιολογικές Εργασίες και Έρευνες της ΛΗ΄ ΕΠΚΑ», από τον Οκτώβριο του 2010 έως τον Δεκέμβριο του 2016. Το έργο συγχρηματοδοτήθηκε από το Ταμείο Συνοχής και το ΕΤΠΑ στο πλαίσιο του Ε.Π. «Ενίσχυση της Προσπελασιμότητας», με συνολικό κόστος 752.185,82 ευρώ1. Παράλληλα, η πρώην 26η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και στη συνέχεια η Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας υλοποίησαν το Υποέργο 12 «Αρχαιολογικές Εργασίες και Έρευνες της 26ης Εφορείας Βυζαντινών Αρχαιοτήτων» προϋπολογισμού 472.320,00 ευρώ. Στο σύνολό του το τεχνικό έργο υλοποιήθηκε από την εργολήπτρια εταιρεία Μορέας Α.Ε.
Αποτελέσματα ανασκαφικών ερευνών στο πλαίσιο του Υποέργου 9
Κατά τις εκσκαφικές και σωστικές ανασκαφικές εργασίες για την κατασκευή του αυτοκινητόδρομου εντοπίστηκαν και ερευνήθηκαν νέες αρχαιολογικές θέσεις με πλήθος οικοδομικών καταλοίπων και κινητών ευρημάτων, που χρονολογούνται από τους προϊστορικούς χρόνους έως την Ύστερη Αρχαιότητα. Ξεκινώντας από το βορειότερο τμήμα του νέου αυτοκινητόδρομου και εντός της Μεσσηνίας διενεργήθηκαν ανασκαφικές εργασίες στις ακόλουθες θέσεις:
Καλάμι
Στο Καλάμι, στα όρια με την κοινότητα Αντικαλάμου (Χ.Θ.: 23+428-443), πέντε περίπου χιλιόμετρα βορειοδυτικά της Καλαμάτας και σε πλαγιά χαμηλού γήλοφου, αποκαλύφθηκαν ευρείας έκτασης (περίπου 473 τ.μ.) και εξαιρετικής σπουδαιότητας οικιστικά κατάλοιπα της μυκηναϊκής περιόδου8(εικ. 1:6, 5, 6). Κτίσματα από αργολιθοδομή ύψους 0,15 έως 0,80μ., που κατασκευάστηκαν σε τρεις ή τέσσερις επάλληλες οικοδομικές φάσεις, με επιμέρους επισκευές και προσθήκες, εκτείνονται χρονολογικά από την ΥΕ IIIΑ2 μέχρι την πρώιμη ΥΕ IIIΓ περίοδο (-1380/ -1180 περίπου). Ανάμεσά τους ξεχωρίζει ένα ευμέγεθες κτήριο με παράλληλους χώρους- δωμάτια, που δεν αποκλείεται να είχε σημαίνουσα διοικητική λειτουργία.
Η πληθώρα των ευρημάτων που ήλθε στο φως περιλαμβάνει ακέραια αγγεία, σπαράγματα τοιχογραφιών, ανθρωπόμορφα και ζωόμορφα ειδώλια, χάλκινα αντικείμενα, πήλινα αντικείμενα και σκεύη, καθώς και λίθινα τέχνεργα (εικ.7). Σε όλο το εύρος του ανασκαφικού χώρου αποκαλύφθηκαν ογδόντα ακέραια ή σχεδόν ακέραια αγγεία και μεγάλη ποσότητα οστράκων από άβαφα χρηστικά, γραπτά ή και ολόβαφα αγγεία, που σε ορισμένους χώρους της προτελευταίας οικοδομικής φάσης παρουσιάζονται σε πυκνή συγκέντρωση. Επικρατούν οι κύλικες αλλά απαντούν και κύαθοι, κυάθια, αρύταινες, σκύφοι, ρυτά, οινοχόες, κρατήρες, ψευδόστομοι αμφορίσκοι, πίθοι, πρόχοι, φιάλες, αλάβαστρα, καρποδόχη κλπ. Ξεχωρίζει ακόσμητο ασκόμορφο αγγείο με προχοή, ίσως τελετουργικής χρήσης. Η διακόσμηση των γραπτών αγγείων ποικίλλει. Διακρίνονται μοτίβα κρίνων, σταυρών, σπειρών διαφόρων μεγεθών και συνθέσεων, κυματοειδών γραμμών, δικτυωτών και γραμμωτών κοσμημάτων, φολίδων, τεθλασμένων, βοστρυχοειδών και επάλληλων γραμμών, ενάλληλων τριγώνων και ταινιών καθώς και η μορφή ενός χταποδιού (εικ.8). Στα κινητά ευρήματα συγκαταλέγονται επίσης περί τα τριάντα ανθρωπόμορφα (κυρίως τύπων Φ και Ψ) και ζωόμορφα ειδώλια, καθίσματα ειδωλίων, μικκύλες κύλικες, τμήματα κρατευτών με αυλακώσεις στερέωσης οβελίσκων, τμήματα πήλινων ταψιών, λιγοστά πήλινα υφαντικά βάρη και χάλκινα μικροαντικείμενα, μεταξύ των οποίων ξεχωρίζει μια χάλκινη αιχμή. Στα λίθινα αντικείμενα συμπεριλαμβάνονται κυρίως εργαλεία, όπως λεπίδες και ξέστρο οψιανού, μια λίθινη ακόνη και ένα σφονδύλιο από στεατίτη.
Ιδιαίτερα αξιόλογα είναι τα περισσότερα από εκατόν τριάντα σπαράγματα τοιχογραφιών που εντοπίστηκαν διάσπαρτα σε όλο τον χώρο της ανασκαφής (εικ.9). Είναι κυρίως μικρού μεγέθους και φέρουν ζωγραφική διακόσμηση, συχνότερα με μικρές επάλληλες ζώνες ιώδους και μελανού χρώματος ενώ σε άλλα διακρίνονται ίχνη κυανού, λευκού και ερυθρού χρώματος. Κάποια μεγαλύτερα σπαράγματα φέρουν ίχνη εικονιστικής παράστασης με λευκές επιφάνειες που ορίζονται από μελανά περιγράμματα πάνω σε κυανό βάθος και που θυμίζουν αρκετά αντίστοιχα σπαράγματα τοιχογραφιών από το Ανάκτορο του Νέστορος στον Άνω Εγκλιανό Μεσσηνίας.
Είναι αξιοσημείωτο ότι σε απόσταση περίπου 50μ. Α-ΝΑ στη Χ.Θ. 23+485-495 και σε υψηλότερα πρανή του λόφου ερευνήθηκαν τα αποσπασματικά σωζόμενα κατάλοιπα ενός πιθανού ΥΕ αναλημματικού περιβόλου και άλλων τοιχίων και λιθοσωρών της ίδιας περιόδου9. Ο αναλημματικός αυτός περίβολος ίσως όριζε τον οικισμό από τα ΝΑ.
Ο μυκηναϊκός οικισμός που αποκαλύφθηκε στη θέση Καλάμι έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον για την αρχαιολογική και ιστορική έρευνα της προϊστορικής Μεσσηνίας. Έως σήμερα τα περισσότερα αρχαιολογικά δεδομένα για τη μυκηναϊκή περίοδο στον νομό προέρχονται είτε από ανασκαφές θαλαμωτών ή θολωτών τάφων είτε από επιφανειακές έρευνες, κυρίως στην περιοχή της Πυλίας, όπου το κύριο οικονομικό και διοικητικό κέντρο ήταν το ανάκτορο του Νέστορος. Στη ζώνη της πεδιάδας του Παμίσου έχουν ανασκαφεί κυρίως ταφικά μνημεία (νεκροταφείο θαλαμωτών τάφων στα Ελληνικά Θουρίας 10 , ηγεμονικός θολωτός τάφος στην Άνθεια 11 , θαλαμωτοί τάφοι στον Άγιο Κωνσταντίνο Καρτερολίου12, ενδείξεις για την ύπαρξη θαλαμωτών τάφων στις Τούρλες Καλαμάτας13).
Σύμφωνα με τα πορίσματα επιφανειακών ερευνών στη Μεσσηνία τη δεκαετία του 1960-1970, οι θέσεις για την εγκατάσταση μυκηναϊκών οικισμών πιθανολογείται ότι βρίσκονται πλησίον των αντίστοιχων νεκροταφείων, χωρίς ωστόσο να έχουν αποκαλυφθεί οικοδομικά λείψανα παρά μόνο όστρακα της ΥΕ περιόδου14. Λαμβάνοντας υπόψη τα στοιχεία των επιφανειακών ερευνών, η παρουσία κατοίκησης ΥΕ χρόνων υποδεικνύεται στις παρακάτω θέσεις του νοτιότερου τμήματος της κοιλάδας του Παμίσου:
α) Στον λόφο του Αγίου Κωνσταντίνου Καρτερολίου, στη δυτική πλευρά της κοιλάδας του Παμίσου, έχουν εντοπιστεί θαλαμοειδείς τάφοι ενώ στην ευρύτερη περιοχή έχουν βρεθεί όστρακα, που πιθανώς σχετίζονται με περιορισμένης έκτασης ΥΕ εγκατάσταση15.
β) Στη λοφοσειρά των Ελληνικών, κοντά στη Θουρία, η ύπαρξη μυκηναϊκών ταφικών μνημείων
(θαλαμοειδείς τάφοι, θολωτός τάφος) υποδεικνύει την παρουσία ενός ισχυρού μυκηναϊκού κέντρου, που θα διατηρούσε τον έλεγχο της εύφορης κοιλάδας του Παμίσου16. Η έκταση της οικιστικής εγκατάστασης που σχετίζεται με τα ταφικά μνημεία δεν έχει ακόμα αναγνωριστεί με ασφάλεια και, βάσει των θέσεων όπου έχουν εντοπισθεί διάσπαρτα μυκηναϊκά όστρακα, πιθανολογείται ότι θα καταλάμβανε είτε το νοτιότερο άκρο της ράχης των Ελληνικών είτε τον λόφο βορειότερα, όπου αργότερα εκτεινόταν η κλασική ακρόπολη της Θουρίας17.
γ) Πιθανολογείται επίσης ότι η ΥΕ εγκατάσταση των ομηρικών Φαρών θα μπορούσε να τοποθετηθεί στον λόφο με το μεσαιωνικό κάστρο της Καλαμάτας, καθώς έχει εντοπιστεί μυκηναϊκή κεραμική στα νότια του κάστρου. Η εν λόγω ΥΕ εγκατάσταση θα μπορούσε να συσχετισθεί με την αξιοσημείωτη ποσότητα ΥΕ κεραμικής και τις ενδείξεις για την χωροθέτηση μυκηναϊκού νεκροταφείου στον λόφο Τούρλες, 500 μ. περίπου ΒΑ του κάστρου 18.
Η οικιστική εγκατάσταση στο Καλάμι είναι η πρώτη ανεσκαμμένη θέση που απέδωσε εκτεταμένα οικιστικά λείψανα και πληθώρα κινητών ευρημάτων στην περιοχή της νοτιότερης εύφορης πεδιάδας του Παμίσου.
Πρόκειται για τον μοναδικό ΥΕ οικισμό στην περιοχή, από τον οποίο πιστοποιείται η παρουσία ενός αρκετά ισχυρού κέντρου στη ΝΑ Μεσσηνία και στην περιοχή του Μεσσηνιακού κόλπου. Τα οικοδομικά κατάλοιπα ενός ευμεγέθους κτηρίου και η πληθώρα των κινητών ευρημάτων υποδεικνύουν την παρουσία ενός ακμάζοντος μυκηναϊκού κέντρου, έδρα κάποιου ισχυρού τοπάρχη της περιοχής, που θα αντλούσε τη δύναμή του από την καλλιέργεια της γης και το εμπόριο των αγροτικών προϊόντων. Η στρατηγικής σημασίας θέση του οικισμού προσφέρεται για την εποπτεία τόσο της εύφορης μεσσηνιακής πεδιάδας όσο και των πιθανών οδικών αρτηριών που θα απέληγαν στις ομηρικές Φαρές και στις ακτές του Μεσσηνιακού Κόλπου.
Πιθανότατα κατά την ΥΕ ΙΙΙΒ ο οικισμός στο Καλάμι βρισκόταν εντός της Εκείθεν Επαρχίας του βασιλείου της Πύλου, με κύριο διοικητικό και οικονομικό κέντρο το ανάκτορο του Νέστορος19. Με το τέλος της ακμής του βασιλείου της Πύλου φαίνεται πως εγκαταλείπονται και οι υπόλοιποι περιφερειακοί οικισμοί της ΥΕ Μεσσηνίας και ανάμεσά τους ο οικισμός στο Καλάμι.
Περί τα 170μ. δυτικά της ΥΕ εγκατάστασης στο Καλάμι (Χ.Θ. 23+270) αποκαλύφθηκαν οικοδομικά κατάλοιπα πιθανής αγροικίας κλασικών-ελληνιστικών χρόνων. Καταλαμβάνουν έκταση σχεδόν 56 τ.μ., εντός ορύγματος 238 τ.μ., που διανοίχθηκε για την κατασκευή τεχνικού έργου20 (εικ. 1:7, εικ. 10). Συνολικά αποκαλύφθηκαν εννέα τοίχοι, που διαμορφώνουν τρεις ορθογώνιους χώρους. Οι τοίχοι, μέσου μήκους 0,78 μ. έως 3,48 μ, πλάτους 0,45 μ. έως 0,60 μ. και ύψους 0,21μ. έως 0,63μ., ήταν δομημένοι με μικρού και μεσαίου μεγέθους αργούς λίθους σε έναν έως τρεις δόμους και εδράζονταν στο φυσικό έδαφος. Το εσωτερικό των ορθογώνιων χώρων απέδωσε κεραμική, συχνά μελαμβαφή, πολλά αποτμήματα πεσμένων κεραμίδων, λιγοστά όστρεα και οστά ζώων, τμήματα σιδερένιων ήλων, καθώς και μια πυρομιδόσχημη αγνύθα.
Σε μικρή σχετικά απόσταση νοτιοανατολικά του ΥΕ οικισμού στο Καλάμι (Χ.Θ. 23+614), κατά τις εργασίες διάνοιξης κιβωτιόσχημου οχετού, εντοπίστηκαν λιθοσωροί και διάσπαρτα όστρακα που χρονολογούνται από τους ΥΕ έως και τους ελληνιστικούς χρόνους21 (εικ. 1:8). Πιθανότατα είχαν παρασυρθεί από τα όμβρια ύδατα που ρέουν στο σημείο από υψηλότερους γηλόφους στα Β-ΒΑ. Ακόμα νοτιότερα, στη Χ.Θ. 23+734, εντοπίστηκαν ίχνη κατεστραμμένου τοιχίου και λάκκος μέγιστης διαμέτρου 1,10μ., με απόθεση κεραμικής ΥΕ χρόνων22 (εικ. 1:8), ενώ στη Χ.Θ. 23+835 του υπό κατασκευή αυτοκινητόδρομου αποκαλύφθηκε ευρεία απόθεση κεραμίδων με ίχνη ερυθρωπού, καστανού ή μελανού επιχρίσματος, λιγοστά όστρακα και ένα μικκύλο αγγείο, τα οποία πιθανώς ανάγονται στους ελληνιστικούς χρόνους23 (εικ. 1:8). Επιπλέον κατά τις εκσκαφικές εργασίες στην περιοχή του Ασπροχώματος (Χ.Θ. 24+258) εντοπίστηκε συγκέντρωση άβαφης κυρίως κεραμικής μαζί με τμήματα κεραμίδων και διαταραγμένους λίθους24.
Τα αρχαιολογικά ευρήματα που εντοπίστηκαν κατά την κατασκευή του αυτοκινητόδρομου Τσακώνα- Καλαμάτα εμπλουτίζουν με νέα δεδομένα την αρχαιολογική έρευνα για τη Μεσσηνία και ιδιαίτερα για το οικιστικό τοπίο στην κοιλάδα του Παμίσου. Επιβεβαιώνεται αξιοσημείωτη οικιστική δραστηριότητα σε μια ιδιαίτερα εύφορη και ένυδρη περιοχή, η οποία κατά τους προϊστορικούς χρόνους, σύμφωνα με τα έως σήμερα ανασκαφικά δεδομένα, θα πρέπει να υπαγόταν διοικητικά και γεωγραφικά στην επικράτεια του ανακτόρου του Νέστορος, ενώ κατά τους ιστορικούς χρόνους αποτέλεσε πεδίο διεκδίκησης και κατάληψης από την Σπαρτιατική Ηγεμονία. Κατά την περίοδο της ελεύθερης Μεσσηνίας και ακμής της αρχαίας Μεσσήνης (-4ος αι. και εξής) η οικιστική δραστηριότητα στην περιοχή συνεχίζεται, ενδεχομένως εντός της σφαίρας επιρροής της Θουρίας.
ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΚΟΣΜΟΠΟΥΛΟΣ – ΜΑΡΙΦΙΛΗ ΒΑΛΑΚΑ
Νέες θέσεις και ευρήματα από τις αρχαιολογικές έρευνες για την κατασκευή του αυτοκινητόδρομου «Κόρινθος-Τρίπολη-Καλαμάτα» στη Μεσσηνία
ΑΕΠΕΛ2. Πρακτικά της Β΄ Επιστημονικής Συνάντησης Καλαμάτα, 1-4 Νοεμβρίου 2017
1 Πριν από την έναρξη υλοποίησης του Υποέργου 9 και κατά τα έτη 2009 και 2010, η πρώην ΛΗ΄ ΕΠΚΑ πραγματοποίησε δοκιμαστικές τομές και περιορισμένης έκτασης ανασκαφικές εργασίες σε θέσεις μεταξύ των οικισμών Άνθεια και Αριοχώρι και μεταξύ των οικισμών Πλατύ και Αρφαρά, βλ. Αραπογιάννη 2009, 358-359. Γενική εποπτεία και συντονισμός για το Υποέργο 9: Ευαγγελία Μηλίτση-Κεχαγιά, Δρ. Αρχαιολόγος, Προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας/Άννα-Βασιλική Καραπαναγιώτου, Δρ. Αρχαιολόγος, Αναπληρώτρια Προϊσταμένη της ΛΗ΄ ΕΠΚΑ (2011-2014)/Ξένη Αραπογιάννη, Δρ. Αρχαιολόγος, Προϊσταμένη της ΛΗ΄ ΕΠΚΑ (2009-2011). Ομάδα επίβλεψης Υποέργου 9: Δημοσθένης Κοσμόπουλος, Αρχαιολόγος, Δήμητρα Πίκουλα, Πολ. Μηχανικός, Προϊσταμένη Τμήματος Αρχαιολογικών Έργων και Μελετών ΕΦΑ Μεσσηνίας, Μαριφίλη Βαλάκα, Αρχαιολόγος-Ιστορικός Τέχνης ΜΑ. Αρχαιολόγοι: Μαριφίλη Βαλάκα, Ευαγγελία Ευαγγελινάρα, Μαρία Στάικου, Λαμπρινή Μπούζα, Χριστίνα Μπάμπη, Ταξιαρχούλα Μουτζούρη, Μαρία Ζαχαροπούλου, Πένυ Τσακανίκου, Βαρβάρα Κατσιπάνου. Σχέδια και αποτυπώσεις: Αντιγόνη Κουτέρη, αρχαιολόγος, Βασίλειος Πάνου, τοπογράφος μηχανικός, Ουρανία Ανδριανοπούλου, σχεδιάστρια, Αναστάσιος Παπαδόγκωνας, γραφίστας, Νικόλαος Βαβλέκας, αρχαιολόγος, Πέτρος Κωνσταντακόπουλος, αρχιτέκτων-μηχανικός. Συντηρητές αρχαιοτήτων και έργων τέχνης: Παναγιώτης Γιαννακόπουλος, Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Ελένη Πάρχα, Παναγιώτα Σόμαλη, Στρατηγούλα Ράθωση, Ευγενία Σπάλα, Ειρήνη Τεμπελοπούλου. Εργατοτεχνικό προσωπικό: Κλεάνθης Μητσιώνης, Χρήστος Λαϊνάς, Μιχαήλ Μπαστακός, Ιωάννης Νικολόπουλος, Σταύρος Μπόβης, Παντελεήμων Μπακιρτζής, Βασίλειος Κωνσταντινίδης, Προκόπιος Τριγάζης, Νικήτας Μωραγιάννης, Κωνσταντίνος Σερεμέτης, Σταυρούλα Τσιάλτα, Σπυρίδων Μπαστακός, Νικόλαος Κόκκινος, Κωνσταντίνος Μουτσιούλας, Βασίλειος Γεωργιτσόπουλος, Κωνσταντίνος Μαλαπάνης, Φώτιος Γεωργακάς, Μαρίνος Δημητρουλόπουλος, Θωμάς Θεοχάρης, Δημήτριος Κλάπας, Σπυρίδων Κουλαφέτης, Βασίλειος Σπυρόπουλος, Πέτρος Σταυρόπουλος, Ηλίας Τζώρτζης, Αναστάσιος Χριστόπουλος. Φύλακες εργοταξίου ημέρας: Γεώργιος Γεωργούσης, Λεωνίδας Λυμπερόπουλος, Γεώργιος Μαραβάς, Γεώργιος Γεωργαντέας, Γεώργιος Χριστόφαλος, Ιωάννης Πράσινος, Κωνσταντίνος Δημόπουλος, Δημήτριος Μπαστακός. Οικονομικός Υπόλογος: Δημοσθένης Κοσμόπουλος. Διοικητική-διαχειριστική υποστήριξη: Σωτηρία Περαχωρίτη, Αλεξάνδρα Μάρκου, Θεοδώρα Τότση, Αγγελική Ιντζέμπελη, Ελένη Ανδριανοπούλου.
Υποέργο 12: Επίβλεψη: Ευαγγελία Μηλίτση-Κεχαγιά, Νιόβη Μπούζα, Μαργαρίτα Καμίτση, αρχαιολόγοι. Συντηρητές αρχαιοτήτων: Αρεζίνα Σακκά, Μυρτώ Μαρίνη. Τεχνικός συντήρησης: Ηλίας Τσαπόγας. Εργατοτεχνικό προσωπικό: Αβραάμ Αθηνέλης, Προκόπης Τριγάζης, Δημήτριος Θεοδωρόπουλος, Γεώργιος Ντεκελές, Δημήτριος Παναγόπουλος, Παναγιώτης Χαραλαμπόπουλος, Αναστάσιος Μακρής, Κωνσταντίνος Μανωλόπουλος, Nικόλαος Συρίγος, Παναγιώτης Παναγόπουλος, Νικόλαος Καλαρέμας. Σχέδια: Νικόλαος Κουτσίδης, τοπογράφος μηχανικός εργολήπτριας εταιρείας, Μαρίνα Γεωργούντζου σχεδιάστρια ΕΦΑ Μεσσηνίας. Υπόλογος: Μιχάλης
8 Καραπαναγιώτου 2013, 229-230. Κοσμόπουλος – Βαλάκα 2014, 734-737. Μηλίτση-Κεχαγιά – Βαλάκα (χ.έ.έ.).
9 Κοσμόπουλος – Βαλάκα 2014, 735.
10 McDonald – Hope Simpson 1961, 250-251. McDonald – Rapp 1972, 288-289, αρ. 137. Κορρές 1978, 62-65. Hope Simpson 1981, 129-
130. Παπαχατζής 1998, 100. Rambach 2012, 477-479.
11 McDonald – Hope Simpson 1961, 250-251. Pelon 1976, 464. Hope Simpson 1981, 129-130. Κορρές 1978, 65-78.
12 Valmin 1930, 64. Hope Simpson 1957, 246-248. McDonald – Hope Simpson 1961, 249-250. Hope Simpson 1966, 124. McDonald –Rapp 1972, 286-287, αρ. 128.
13 Hope Simpson 1957, 241-243. McDonald – Hope Simpson 1961, 251. McDonald – Hope Simpson 1969, 160.
14 Hope Simpson 2014, 13.
15 Hope Simpson 1957, 246-248. Hope Simpson 1981, 128, 149. Hope Simpson 2014, 66.
16 Hope Simpson 1957, 243-245. Hope Simpson 1981, 129, 149. Luraghi 2008, 27-28. Rambach 2012, 479. Hope Simpson 2014, 35.
Σχετικά με την τοπογραφία της περιοχής κατά τους ΥΕ χρόνους και τη διοικητική οργάνωση των δύο επαρχιών του βασιλείου της Πύλου, βλ. McDonald – Rapp 1972, 148-170. Bennett 2005, 149-156, 158-159. Hope Simpson 2014, 63-69.
17 Valmin 1930, 56-62. Hope Simpson 1957, 243-245. McDonald – Hope Simpson 1961, 250-251. Hope Simpson 1966, 121-124.
McDonald – Hope Simpson 1969, 158-159. Παπαχατζής 1998, 100-105.
18 Valmin 1930, 45-55. Hope Simpson 1957, 242-243. McDonald – Hope Simpson 1961, 251. McDonald – Hope Simpson 1964, 237.
Hope Simpson 1966, 116-117. McDonald – Hope Simpson 1969, 160. Παπαχατζής 1998, 90-98.
19 Bennet 2005, 155-159
20 Κοσμόπουλος – Βαλάκα 2014, 735-737.
21 Κοσμόπουλος – Βαλάκα 2014, 734.
22 Κοσμόπουλος – Βαλάκα 2014, 734.
23 Κοσμόπουλος – Βαλάκα 2014, 734.
24 Κοσμόπουλος – Βαλάκα 2014, 737.
ABSTRACT. During the construction of the new motorway from Corinth to Tripoli and Kalamata, the Ephorate of Antiquities of Messenia (former 38th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities) carried out rescue excavations, which brought to light new evidence (both architectural remains and artefacts) dating from the Late Helladic to the Late Roman periods. A Hellenistic rural house was excavated at Antheia, and the remains of a Mycenaean settlement were revealed on the slope of a low mound at Kalami. The latter consist of buildings made of rubble masonry, which were repaired and remodeled during three or four successive phases, from LH IIIA2 to the end of LH IIIB (c. 1380-1200 BC) or LHIIIC (after 1200 BC). A considerable number of finds, such as complete vessels, fragments of wall paintings, anthropomorphic and zoomorphic figurines, bronze and stone objects, were discovered. Rescue excavations were also carried out at various other sites, including Tsakona, the Kyparissia interchange node, Allagi, Arfara, Aipeia, Antheia, Antikalamos, Kalami, and Asprochoma. The finds from these sites add to our knowledge of the archaeology and history of Messenia and particularly of the residential and cultural landscape along the Pamisos valley.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αραπογιάννη 2009: Ξ. Αραπογιάννη, Ε.Ο. Τσακώνας-Καλαμάτας, ΑΔ 64 (2009), Β΄1, 358-359.
Αραπογιάννη 2010: Ξ. Αραπογιάννη, Αυτοκινητόδρομος «Κόρινθος-Τρίπολη-Καλαμάτα, κλάδος Λεύκτρο -Σπάρτη», τμήμα Τσακώνας-Καλαμάτας, ΑΔ 65 (2010), Β΄1β, 721.
Bennett 2005: J. Bennett, Τα αρχεία με πινακίδες Γραμμικής Β΄ και το βασίλειο του Νέστορα, στο: J. L. Davis (επιμ.), Πύλος η Aμμουδερή. Ιστορικό και αρχαιολογικό ταξίδι από την εποχή του Νέστορα έως τη ναυμαχία του Ναβαρίνου, Αθήνα 2005, 143-163.
Hope Simpson 1957: R. Hope Simpson, Identifying a Mycenaean state, ABSA 52 (1957), 231-259.
Hope Simpson 1966: R. Hope Simpson, The seven cities offered by Agamemnon to Achilles, ABSA 61 (1966), 113-131.
Hope Simpson 1981: R. Hope Simpson, Mycenaean Greece, Park Ridge 1981.
Hope Simpson 2014: R. Hope Simpson, Mycenaean Messenia and the Kingdom of Pylos, Prehistory Monographs 45, Philadelphia 2014.
Καμίτση 2014: Μ. Καμίτση, Αυτοκινητόδρομος «Κόρινθος-Τρίπολη-Καλαμάτα», ΑΔ 69 (2014), Β΄1β, 793-794.
Κάππας-Καμίτση 2015: Μ. Κάππας – Μ. Καμίτση, Αυτοκινητόδρομος Κόρινθος-Τρίπολη-Καλαμάτα, ΑΔ 70 (2015), Β΄1, 223-225.
Καραπαναγιώτου 2013: Α. Β. Καραπαναγιώτου, ΛΗ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΑΔ 68 (2013), Β΄1, 229-231.
Κορρές 1978: Γ. Σ. Κορρές, Ο θολωτός τάφος Αίπειας-Άνθειας προ της ἀνασκαφής αυτού, στο: Πρακτικά του Α΄ Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών, Καλαμάτα 2-4 Δεκεμβρίου 1977, Αθήνα 1978.
Κοσμόπουλος – Βαλάκα 2014: Δ. Κοσμόπουλος – Μ. Τ. Βαλάκα, Αυτοκινητόδρομος Κόρινθος-Τρίπολη-Καλαμάτα, ΑΔ 69 (2014), Β΄1β, 732-737.
Luraghi 2008: The Ancient Messenians. Constructions of Ethnicity and Memory, Cambridge 2008.
McDonald – Hope Simpson 1961: W. A. McDonald – R. Hope Simpson, Prehistoric habitation in Southwestern Peloponnese,
AJA 65:3 (1961), 221-260.
McDonald – Hope Simpson 1964: W. A. McDonald – R. Hope Simpson, Further exploration in Southwestern Peloponnese:
1962-1963, AJA 68:3 (1964), 229-245.
McDonald – Hope Simpson 1969: W. A. McDonald – R. Hope Simpson, Further exploration in Southwestern Peloponnese: 1964-1968, AJA 73:2 (1969), 123-177.
McDonald – Rapp 1972: W. A. McDonald – G. R. Rapp (επιμ.), The Minnesota Messenia Expedition: Reconstructing a Bronze Age Regional Environment, Minneapolis 1972.
Μηλίτση-Κεχαγιά – Βαλάκα (χ.έ.έ.): Ε. Μηλίτση-Κεχαγιά – Μ. Βαλάκα (επιμ.), Αρχαιολογικές εργασίες και έρευνες της ΛΗ΄ ΕΠΚΑ, ενημερωτικό φυλλάδιο, Καλαμάτα (χωρίς έτος έκδοσης).
Μηλίτση-Κεχαγιά – Καμίτση (χ.έ.έ.): Ε. Μηλίτση-Κεχαγιά – Μ. Καμίτση (επιμ.), Υδραγωγείο στη θέση «Τούρλες Καλαμάτας», ενημερωτικό φυλλάδιο, Καλαμάτα (χωρίς έτος έκδοσης).
Παπαχατζής 1998: Ν. Δ. Παπαχατζής, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, βιβλία 4, 5 και 6. Μεσσηνιακά και Ηλιακά, Αθήνα 1998.
Pelon 1976: O. Pelon, Tholoi, tumuli et cercles funéraires, Paris 1976.
Rambach 2012: J. Rambach, Από τον Πάμισο έως τον Ταΰγετο – Προϊστορικοί χρόνοι, στο: Α. Γ. Βλαχόπουλος (επιμ.), Αρχαιολογία – Πελοπόννησος, Αθήνα 2012, 474-479.
Valmin 1930: Μ. Ν. Valmin, Études topographiques sur la Messénie ancienne, Lund 1930.
Νέες θέσεις και ευρήματα από τις αρχαιολογικές έρευνες για την κατασκευή του αυτοκινητόδρομου «Κόρινθος-Τρίπολη-Καλαμάτα» στη Μεσσηνία
ΑΕΠΕΛ2. Πρακτικά της Β΄ Επιστημονικής Συνάντησης Καλαμάτα, 1-4 Νοεμβρίου 2017
Υποέργο 12: Επίβλεψη: Ευαγγελία Μηλίτση-Κεχαγιά, Νιόβη Μπούζα, Μαργαρίτα Καμίτση, αρχαιολόγοι. Συντηρητές αρχαιοτήτων: Αρεζίνα Σακκά, Μυρτώ Μαρίνη. Τεχνικός συντήρησης: Ηλίας Τσαπόγας. Εργατοτεχνικό προσωπικό: Αβραάμ Αθηνέλης, Προκόπης Τριγάζης, Δημήτριος Θεοδωρόπουλος, Γεώργιος Ντεκελές, Δημήτριος Παναγόπουλος, Παναγιώτης Χαραλαμπόπουλος, Αναστάσιος Μακρής, Κωνσταντίνος Μανωλόπουλος, Nικόλαος Συρίγος, Παναγιώτης Παναγόπουλος, Νικόλαος Καλαρέμας. Σχέδια: Νικόλαος Κουτσίδης, τοπογράφος μηχανικός εργολήπτριας εταιρείας, Μαρίνα Γεωργούντζου σχεδιάστρια ΕΦΑ Μεσσηνίας. Υπόλογος: Μιχάλης
8 Καραπαναγιώτου 2013, 229-230. Κοσμόπουλος – Βαλάκα 2014, 734-737. Μηλίτση-Κεχαγιά – Βαλάκα (χ.έ.έ.).
9 Κοσμόπουλος – Βαλάκα 2014, 735.
10 McDonald – Hope Simpson 1961, 250-251. McDonald – Rapp 1972, 288-289, αρ. 137. Κορρές 1978, 62-65. Hope Simpson 1981, 129-
130. Παπαχατζής 1998, 100. Rambach 2012, 477-479.
11 McDonald – Hope Simpson 1961, 250-251. Pelon 1976, 464. Hope Simpson 1981, 129-130. Κορρές 1978, 65-78.
12 Valmin 1930, 64. Hope Simpson 1957, 246-248. McDonald – Hope Simpson 1961, 249-250. Hope Simpson 1966, 124. McDonald –Rapp 1972, 286-287, αρ. 128.
13 Hope Simpson 1957, 241-243. McDonald – Hope Simpson 1961, 251. McDonald – Hope Simpson 1969, 160.
14 Hope Simpson 2014, 13.
15 Hope Simpson 1957, 246-248. Hope Simpson 1981, 128, 149. Hope Simpson 2014, 66.
16 Hope Simpson 1957, 243-245. Hope Simpson 1981, 129, 149. Luraghi 2008, 27-28. Rambach 2012, 479. Hope Simpson 2014, 35.
Σχετικά με την τοπογραφία της περιοχής κατά τους ΥΕ χρόνους και τη διοικητική οργάνωση των δύο επαρχιών του βασιλείου της Πύλου, βλ. McDonald – Rapp 1972, 148-170. Bennett 2005, 149-156, 158-159. Hope Simpson 2014, 63-69.
17 Valmin 1930, 56-62. Hope Simpson 1957, 243-245. McDonald – Hope Simpson 1961, 250-251. Hope Simpson 1966, 121-124.
McDonald – Hope Simpson 1969, 158-159. Παπαχατζής 1998, 100-105.
18 Valmin 1930, 45-55. Hope Simpson 1957, 242-243. McDonald – Hope Simpson 1961, 251. McDonald – Hope Simpson 1964, 237.
Hope Simpson 1966, 116-117. McDonald – Hope Simpson 1969, 160. Παπαχατζής 1998, 90-98.
19 Bennet 2005, 155-159
20 Κοσμόπουλος – Βαλάκα 2014, 735-737.
21 Κοσμόπουλος – Βαλάκα 2014, 734.
22 Κοσμόπουλος – Βαλάκα 2014, 734.
23 Κοσμόπουλος – Βαλάκα 2014, 734.
24 Κοσμόπουλος – Βαλάκα 2014, 737.
ABSTRACT. During the construction of the new motorway from Corinth to Tripoli and Kalamata, the Ephorate of Antiquities of Messenia (former 38th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities) carried out rescue excavations, which brought to light new evidence (both architectural remains and artefacts) dating from the Late Helladic to the Late Roman periods. A Hellenistic rural house was excavated at Antheia, and the remains of a Mycenaean settlement were revealed on the slope of a low mound at Kalami. The latter consist of buildings made of rubble masonry, which were repaired and remodeled during three or four successive phases, from LH IIIA2 to the end of LH IIIB (c. 1380-1200 BC) or LHIIIC (after 1200 BC). A considerable number of finds, such as complete vessels, fragments of wall paintings, anthropomorphic and zoomorphic figurines, bronze and stone objects, were discovered. Rescue excavations were also carried out at various other sites, including Tsakona, the Kyparissia interchange node, Allagi, Arfara, Aipeia, Antheia, Antikalamos, Kalami, and Asprochoma. The finds from these sites add to our knowledge of the archaeology and history of Messenia and particularly of the residential and cultural landscape along the Pamisos valley.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αραπογιάννη 2009: Ξ. Αραπογιάννη, Ε.Ο. Τσακώνας-Καλαμάτας, ΑΔ 64 (2009), Β΄1, 358-359.
Αραπογιάννη 2010: Ξ. Αραπογιάννη, Αυτοκινητόδρομος «Κόρινθος-Τρίπολη-Καλαμάτα, κλάδος Λεύκτρο -Σπάρτη», τμήμα Τσακώνας-Καλαμάτας, ΑΔ 65 (2010), Β΄1β, 721.
Bennett 2005: J. Bennett, Τα αρχεία με πινακίδες Γραμμικής Β΄ και το βασίλειο του Νέστορα, στο: J. L. Davis (επιμ.), Πύλος η Aμμουδερή. Ιστορικό και αρχαιολογικό ταξίδι από την εποχή του Νέστορα έως τη ναυμαχία του Ναβαρίνου, Αθήνα 2005, 143-163.
Hope Simpson 1957: R. Hope Simpson, Identifying a Mycenaean state, ABSA 52 (1957), 231-259.
Hope Simpson 1966: R. Hope Simpson, The seven cities offered by Agamemnon to Achilles, ABSA 61 (1966), 113-131.
Hope Simpson 1981: R. Hope Simpson, Mycenaean Greece, Park Ridge 1981.
Hope Simpson 2014: R. Hope Simpson, Mycenaean Messenia and the Kingdom of Pylos, Prehistory Monographs 45, Philadelphia 2014.
Καμίτση 2014: Μ. Καμίτση, Αυτοκινητόδρομος «Κόρινθος-Τρίπολη-Καλαμάτα», ΑΔ 69 (2014), Β΄1β, 793-794.
Κάππας-Καμίτση 2015: Μ. Κάππας – Μ. Καμίτση, Αυτοκινητόδρομος Κόρινθος-Τρίπολη-Καλαμάτα, ΑΔ 70 (2015), Β΄1, 223-225.
Καραπαναγιώτου 2013: Α. Β. Καραπαναγιώτου, ΛΗ΄ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΑΔ 68 (2013), Β΄1, 229-231.
Κορρές 1978: Γ. Σ. Κορρές, Ο θολωτός τάφος Αίπειας-Άνθειας προ της ἀνασκαφής αυτού, στο: Πρακτικά του Α΄ Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών, Καλαμάτα 2-4 Δεκεμβρίου 1977, Αθήνα 1978.
Κοσμόπουλος – Βαλάκα 2014: Δ. Κοσμόπουλος – Μ. Τ. Βαλάκα, Αυτοκινητόδρομος Κόρινθος-Τρίπολη-Καλαμάτα, ΑΔ 69 (2014), Β΄1β, 732-737.
Luraghi 2008: The Ancient Messenians. Constructions of Ethnicity and Memory, Cambridge 2008.
McDonald – Hope Simpson 1961: W. A. McDonald – R. Hope Simpson, Prehistoric habitation in Southwestern Peloponnese,
AJA 65:3 (1961), 221-260.
McDonald – Hope Simpson 1964: W. A. McDonald – R. Hope Simpson, Further exploration in Southwestern Peloponnese:
1962-1963, AJA 68:3 (1964), 229-245.
McDonald – Hope Simpson 1969: W. A. McDonald – R. Hope Simpson, Further exploration in Southwestern Peloponnese: 1964-1968, AJA 73:2 (1969), 123-177.
McDonald – Rapp 1972: W. A. McDonald – G. R. Rapp (επιμ.), The Minnesota Messenia Expedition: Reconstructing a Bronze Age Regional Environment, Minneapolis 1972.
Μηλίτση-Κεχαγιά – Βαλάκα (χ.έ.έ.): Ε. Μηλίτση-Κεχαγιά – Μ. Βαλάκα (επιμ.), Αρχαιολογικές εργασίες και έρευνες της ΛΗ΄ ΕΠΚΑ, ενημερωτικό φυλλάδιο, Καλαμάτα (χωρίς έτος έκδοσης).
Μηλίτση-Κεχαγιά – Καμίτση (χ.έ.έ.): Ε. Μηλίτση-Κεχαγιά – Μ. Καμίτση (επιμ.), Υδραγωγείο στη θέση «Τούρλες Καλαμάτας», ενημερωτικό φυλλάδιο, Καλαμάτα (χωρίς έτος έκδοσης).
Παπαχατζής 1998: Ν. Δ. Παπαχατζής, Παυσανίου Ελλάδος Περιήγησις, βιβλία 4, 5 και 6. Μεσσηνιακά και Ηλιακά, Αθήνα 1998.
Pelon 1976: O. Pelon, Tholoi, tumuli et cercles funéraires, Paris 1976.
Rambach 2012: J. Rambach, Από τον Πάμισο έως τον Ταΰγετο – Προϊστορικοί χρόνοι, στο: Α. Γ. Βλαχόπουλος (επιμ.), Αρχαιολογία – Πελοπόννησος, Αθήνα 2012, 474-479.
Valmin 1930: Μ. Ν. Valmin, Études topographiques sur la Messénie ancienne, Lund 1930.
