Γεωαρχαιολογία της Παράκτιας ζώνης
Ανακαλύπτοντας την Μακραίωνη Ιστορία μιας Περιοχής-Παλαιογεωγραφική αποτύπωση, σε σχέση με αρχαιολογικά δεδομένα
Πρόλογος
Στην παρούσα έρευνα έγινε προσπάθεια αποτύπωσης της μακραίωνης γεωλογικής ιστορίας της περιοχής, που εκτείνεται μεταξύ του ποταμού Καλαμίτση και του παρακείμενου λόφου Τούρλες (εικ.1). Η έρευνα μέσα από τον διεπιστημονικό τομέα της Γεωαρχαιολογίας, προσπάθησε να συνδέσει γεωλογικά στοιχεία που σχετίζονται με το νερό, σε σχέση με αρχαιολογικά στοιχεία που μαρτυρούν την ανθρώπινη δραστηριότητα στην περιοχή ανά τους αιώνες.
Από τα δεδομένα της έρευνας, φαίνεται η άμεση σχέση του ανθρώπου με το στοιχείο του νερού, καθώς και η δυναμική σχέση δύο διαφορετικών στοιχείων, του νερού και της γης.
Μια σχέση αλληλεπίδρασης, που στις μέρες σύνταξης αυτής της έρευνας, σφραγίζεται με την κατασκευή ενός αυτοκινητόδρομου. Η έρευνα εκτός του ότι ανέδειξε ξεχασμένα αρχαιολογικά δεδομένα, που είχαν έρθει στο φως την δεκαετία του ’50, αποκάλυψε και κάποια νέα στοιχεία, που φιλοδοξούμε να προσθέσουν περισσότερη γνώση στα όσα γνωρίζουμε μέχρι τώρα.
Η παρούσα έρευνα βοήθησε στο να εντοπιστεί και στην συνέχεια να ανασκαφτεί τμήμα αρχαίου υπόγειου πήλινου αγωγού, που πιθανόν μετέφερε νερό από τον ποταμό Καλαμίτση προς την περιοχή του σημερινού Κάστρου της Καλαμάτας. Μετά από ειδοποίηση του αρμόδιου τμήματος της εφορείας αρχαιοτήτων,1 ο πήλινος αγωγός ανασκάφτηκε και η έρευνα είναι σε εξέλιξη.2 Επίσης ανιχνεύθηκαν νέα τμήματα αρματοτροχιών στο λόφο Τούρλες και ενός υδραγωγείου, που πουθενά δεν αναφέρεται βιβλιογραφικά, μήκους ενός χιλιομέτρου περίπου που χρησιμοποιεί και τμήμα αρματοτροχιάς ως αυλάκι. Τέλος βρέθηκαν αρκετά ρωμαϊκά και βυζαντινά όστρακα, καθώς και ένα απολέπισμα μαύρου πυριτόλιθου, που μπορεί να υποδηλώνει την ύπαρξη λιθοτεχνίας στην περιοχή του Καλαμίτση, όπου ακόμα δεν έχει βρεθεί κάτι παρόμοιο.
Το πέρασμα του αυτοκινητόδρομου από την περιοχή Τούρλες - Καλαμίτσης διασχίζει δύο ποτάμια, τον Νέδοντα3 και τον Καλαμίτση, που έχουν διαμορφώσει σε μεγάλο βαθμό την γύρω περιοχή με τις προσχώσεις τους. Η πορεία του δρόμου συναντάει και θάβει, παλαιοακτές και παλαιοβυθούς με πλήθος απολιθωμένων οστρέων που ανάγονται τουλάχιστον στο Κατώτερο Πλειστόκαινο (1,6 εκ. χρόνων) έως περίπου στην αρχή του ολόκαινου (10.000 χρόνων).4 Περνάει από την νεκρόπολη του λόφου Τούρλες με χρονολογημένα όστρακα της ΥΕ ΙΙΙ περιόδου.
Μάλιστα για τις ανάγκες του δρόμου γκρεμίστηκε θαλαμοειδής τάφος χαρτογραφημένος απ’ τον Άγγλο αρχαιολόγο H.Simpson.5 Στην περιοχή υπάρχουν επίσης και αρματοτροχιές, που μαρτυρούν και αυτές με την σειρά τους την μακραίωνη ανθρώπινη παρουσία και όπως θα δούμε παρακάτω, ίσως σχετίζονται άμεσα με την στάθμη της θάλασσας. Υπάρχουν δύο υδραγωγεία ιστορικών χρόνων (βυζαντινών και ύστερων χρόνων), καθώς και ένα πήλινο σωληνοειδές σύστημα ύδρευσης, στο οποίο αναφερθήκαμε παραπάνω, χρονολογημένο μεταξύ ρωμαϊκών και πρωτοβυζαντινών χρόνων.
Μεθοδολογία
Για την εκπόνηση της συγκεκριμένης έρευνας χρησιμοποιήθηκαν συνδυαστικά πληροφορίες και έρευνες από διαφορετικά επιστημονικά πεδία. Στόχος ήταν η συλλογή των κατάλληλων πληροφοριών ώστε, στο τελικό αποτέλεσμα, να αποτελούν μια εναρμονισμένη σύνθεση.
Η περιοχή μελέτης είναι η βορειοανατολική πλευρά της πόλης της Καλαμάτας, από τον ποταμό Καλαμίτση μέχρι και την ευρύτερη περιοχή του λόφου Τούρλες (εικ.1, 2)*.
Πιο συγκεκριμένα χρησιμοποιήθηκαν βιβλιογραφικές μελέτες από την επιστήμη της Γεωλογίας που βοήθησαν στην κατανόηση γεωλογικών φαινομένων, καθώς και για τον υπολογισμό της στάθμης της θάλασσας στην περιοχή της Μεσσηνίας και ειδικότερα της περιοχής μελέτης, από το τέλος του Πλειόκαινου και αρχές του Πλειστόκαινου, μέχρι και την Ρωμαϊκή περίοδο. Η ταυτοποίηση των ιζημάτων και των πετρωμάτων της εργασίας, έγινε από τον αναπληρωτή καθηγητή στο Τμήμα Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος στο ΕΚΠΑ κύριο Αθανάσιο Γκοντελίτσα.
Από την επιστήμη της Αρχαιολογίας χρησιμοποιήθηκαν έρευνες που σχετίζονται με την περιοχή. Συλλέχτηκαν δεδομένα αρχαιολογικών ερευνών που δείχνουν τις παλαιότερες και τις νεότερες αρχαιολογικές θέσεις και ευρήματα της περιοχής μελέτης. Ο σκοπός ήταν ο μετέπειτα συσχετισμός τους με γεωλογικές έρευνες και, πιο συγκεκριμένα, με την στάθμη της θάλασσας και την ροή του ποταμού Καλαμίτση.
Κατά την πορεία της έρευνας, η εύρεση νέων στοιχείων έκαναν αναγκαία την προσφυγή σε κλάδους της αρχαιολογίας και της ιστορίας που καταπιάνονται με πιο ιδιαίτερα θέματα όπως: τα υδραγωγεία και τα υδρευτικά συστήματα της αρχαιότητας, του αρχαίους αμαξήλατους δρόμους ή αλλιώς αρματοτροχιές, την επιστήμη της ζωοαρχαιολογίας για την ταυτοποίηση των οστρέων (που τελικά δεν συντάχτηκαν στην παρούσα έρευνα), τις αρχαίες γραπτές πηγές (Όμηρος, Παυσανίας, Στράβωνας) που μας δίνουν στοιχεία για την θέση του οικισμού Φαρές, τον ελλιμενισμό των πλοίων στην περιοχή, καθώς και για την στάθμη της θάλασσας τον +2ο αιώνα.
Η παρούσα εργασία δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί χωρίς την πρωτογενή έρευνα πεδίου. Με την πρωτογενή έρευνα συλλέχτηκαν στοιχεία, δεδομένα και πληροφορίες που πλέον δεν υπάρχουν, λόγω κατασκευής τους αυτοκινητοδρόμου, προσθέτοντας έτσι νέα γνώση στα όσα ήδη γνωρίζαμε. Επίσης αναδείχτηκαν στοιχεία, που ήταν στην αφάνεια παρότι είχαν γίνει παλαιότερες έρευνες. Όλα τα νέα δεδομένα που προέκυψαν, συσχετίστηκαν με τις υπάρχουσες αρχαιολογικές και γεωλογικές έρευνες που έχουν γίνει στην περιοχή με σκοπό την ορθή τεκμηρίωση τους.
Η παρούσα εργασία δεν θα μπορούσε να ολοκληρωθεί χωρίς την πρωτογενή έρευνα πεδίου. Με την πρωτογενή έρευνα συλλέχτηκαν στοιχεία, δεδομένα και πληροφορίες που πλέον δεν υπάρχουν, λόγω κατασκευής τους αυτοκινητοδρόμου, προσθέτοντας έτσι νέα γνώση στα όσα ήδη γνωρίζαμε. Επίσης αναδείχτηκαν στοιχεία, που ήταν στην αφάνεια παρότι είχαν γίνει παλαιότερες έρευνες. Όλα τα νέα δεδομένα που προέκυψαν, συσχετίστηκαν με τις υπάρχουσες αρχαιολογικές και γεωλογικές έρευνες που έχουν γίνει στην περιοχή με σκοπό την ορθή τεκμηρίωση τους.
Όλα τα παραπάνω μας έδωσαν χρήσιμα στοιχεία, ώστε η παρούσα έρευνα να εκπονηθεί και να έχουμε μια όσο το δυνατόν περιεκτική και σαφή εικόνα, για την παλαιογεωγραφία της περιοχής και την σχέση της με τα αρχαιολογικά δεδομένα.
Α. Η Μεσσηνία από το Ανώτερο Πλειόκαινο έως τον +2ο αιώνα
Πριν αναφερθούμε ιδιαίτερα στην ευρύτερη περιοχή του Καλαμίτση, θα ήταν σωστό να δούμε τις μεταβολές της στάθμης της θάλασσας στην ευρύτερη περιοχή της Μεσσηνίας. Οι μεταβολές αυτές, θα μας βοηθήσουν να καταλάβουμε το εύρος των γεωλογικών διεργασιών, που εν τέλει διαμόρφωσαν την εικόνα της Μεσσηνίας που γνωρίζουμε σήμερα. Για την περιοχή της Μεσσηνίας έχουν ασχοληθεί με έρευνες και δημοσιεύσεις εργασιών οι γεωλόγοι: John C. Kraft, George Rapp, Stanley E. Aschenbrenner, ο Ι. Λαδάς, Η. Μαριολάκος και ο Η. Φουντούλης, των οποίων χρησιμοποιήθηκαν το έργο, τα συμπεράσματα, καθώς και οι παρακάτω εικόνες, που μας ενημερώνουν για την θαλάσσια στάθμη από το Ανώτερο Πλειόκαινο έως και τον +2ο αιώνα (εικ.3- 7).
Ανώτερο Πλειόκαινο (εικ.3).
Ο χώρος της Μεσσηνίας στο Ανώτερο Πλειόκαινο 2 εκ χρόνια πριν, έμοιαζε αρκετά με το σημερινό της σχήμα. Όπως διαπιστώνεται και στην εικόνα 36 οι μεγάλες μεταβολές παρατηρούνται στην λεκάνη που βρίσκεται σήμερα η Θουρία και η πόλη της Μεσσήνης, στην περιοχής της Μάνης και μέρος της περιοχής της Κυπαρισσίας. Οι παραπάνω περιοχές βρισκόντουσαν κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Η στάθμη της θάλασσας φαίνεται πως είχε εισχωρήσει στο κέντρο της Μεσσηνίας με βόρεια πορεία, δημιουργώντας έτσι σταδιακά ένα στενό κόλπο που κατέληγε νότια της κωμόπολης του Μελιγαλά, στην σημερινή περιοχή των Αρφαρών. Επίσης μικρές μεταβολές υπάρχουν και στην δυτική ακτογραμμή της Μεσσηνίας. Η περιοχή μελέτης μας, η σημερινή βόρεια πλευρά της πόλης της Καλαμάτας, βρισκόταν οριακά πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας. Η συγκεκριμένη περιοχή,
φαίνεται πως αποτελούσε ακτογραμμή η οποία περιέκλειε τον χώρο όπου σήμερα είναι η πόλη της Καλαμάτας, εκτός από την ανατολική πλευρά της, δημιουργώντας έτσι μια μικρή χερσόνησο.
Τα ποτάμια του Νέδοντα, του Άρι, καθώς και του Παμίσου δεν είχαν δημιουργηθεί ακόμα.7
Κατώτερο Πλειστόκαινο (εικ.4).
Ενώ στο Ανώτερο Πλειόκαινο η Μεσσηνία γεωμορφολογικά θυμίζει, σε γενικό βαθμό, την μορφή που σήμερα γνωρίζουμε, εν τούτοις, στο Κατώτερο Πλειστόκαινο η κατάσταση αλλάζει δραματικά. Η στάθμη της θάλασσας ανεβαίνει, με αποτέλεσμα μεγάλος μέρος της Μεσσηνίας να βρίσκεται κάτω από την θάλασσα. Η περιοχή της πόλης της Καλαμάτας, η Πύλος, η Κορώνη και μεγάλο μέρος από την περιοχή της Κυπαρισσίας βρίσκονται κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Το νοτιοδυτικό άκρο της Μεσσηνίας αποτελείται από ένα νησιωτικό σύμπλεγμα με δεκάδες νησιά. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της κυριαρχίας της θάλασσας, είναι ότι η στάθμη της, άγγιζε περίπου τα 250μ. ύψους βόρεια της σημερινής πόλης. Το σημείο της έρευνας μας, βορειοανατολικά της σημερινής πόλης της Καλαμάτας, βρίσκεται εξ ολοκλήρου κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας.8
Μέσο Πλειστόκαινο (εικ.5).
Στο Μέσο Πλειστόκαινο 730.000- 130.000 χρόνια πριν, η στάθμη της θάλασσας υποχωρεί. Τα βυθισμένα τμήματα των προηγούμενων χρόνων αρχίζουν και αποκαλύπτονται. Το μέχρι πρότινος νησιωτικό σύμπλεγμα ενώνεται και έτσι σχηματίζεται και πάλι το δυτικό άκρο της Μεσσηνίας σχεδόν όπως το γνωρίζουμε σήμερα.
Παρόλα αυτά, η λεκάνη της Καλαμάτας και η σημερινή περιοχή της λιμνοθάλασσας της Γιάλοβας παραμένουν κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας. Ο ποταμός Πάμισος φαίνεται πως έχει αναπτυχθεί και εκβάλλει στην θάλασσα.
Το σημείο της έρευνάς μας είναι ακόμα βυθισμένο κάτω από την επιφάνεια της θάλασσας, παρόλο που η στεριά βόρεια της Καλαμάτας αρχίζει και αναδύεται.9
Ανώτερο Πλειστόκαινο (εικ.6).
Στο Ανώτερο Πλειστόκαινο φαίνεται ότι η στάθμη της θάλασσας παρουσιάζει μικρή άνοδο. Το γεγονός αυτό καταβυθίζει το δυτικό άκρο της Μεσσηνίας από τον σημερινό κόλπο του Ναβαρίνου μέχρι και την Κυπαρισσία. Επίσης η λεκάνη της Καλαμάτας καταβυθίζεται ακόμα περισσότερο, με την θάλασσα να εισχωρεί λίγο βορειότερα. Το σημείο της έρευνας μας, και ο χώρος της σημερινής πόλης της Καλαμάτας, παραμένει κάτω από το νερό.10
Νεολιθική -3.500 (εικ.7).
Σύμφωνα με την έρευνα των John C. Kraft, George Rapp, Stanley E. Aschenbrenner11, η ακτογραμμή της περιοχής της σημερινής πόλης της Καλαμάτας κατά την Νεολιθική περίοδο, βρισκόταν περίπου στα 1.200 μέτρα βόρεια από την σημερινή ακτογραμμή (εικ.7, 8). Έτσι η περιοχή μελέτης, σύμφωνα με τον παρακάτω χάρτη, την Νεολιθική περίοδο, βρισκόταν σε απόσταση περίπου 800 μέτρων από την ακτογραμμή, ενώ σήμερα η απόσταση από την ακτογραμμή είναι γύρω στα 2 χιλιόμετρα.
Ρωμαϊκή περίοδος +2ος αιώνας.
Τον +2ο αιώνα η ακτογραμμή βρισκόταν περίπου 400 μέτρα βορειότερα από την σημερινή (εικ. 9,10). Για την περίοδο αυτή υπάρχουν δύο γραπτές πηγές, του Στράβωνα τον -1ο αιώνα και η άλλη του Παυσανία τον +2ο αιώνα, οι οποίοι είχαν επισκεφτεί την περιοχή αναφέροντας ότι, η ακτογραμμή βρισκόταν περίπου χίλια μέτρα από την αρχαία πόλη Φαραί13.
Σύμφωνα με κάποιες λιγοστές ανασκαφικές έρευνες που διενεργήθηκαν στις αρχές του ’60 η τοποθεσία των αρχαίων Φαρών ενδέχεται να είναι γύρω από το κάστρο της Καλαμάτας στην ευρύτερη περιοχή της Υπαπαντής και της Φραγκόλιμνας14. Το 1959 οι αρχαιολόγοι Mc Donald και Hope Simpson σε όρυγμα, που σκάφτηκε για το πέρασμα αγωγού νερού, στο νότιο τμήμα του κάστρου, ακριβώς στις υπώρειες του λόφου, βρήκαν βάσεις και χείλη αγγείων της ΥΕΙΙΙ περιόδου. Λίγα χρόνια αργότερα σε ανασκαφή που διενέργησε ο Ν. Γιαλούρης σε σημείο μεταξύ της εκκλησίας της Υπαπαντής και του μητροπολιτικού μεγάρου, βρέθηκαν θεμέλια δημοσίων κτηρίων της Ελληνιστικής περιόδου, καθώς και όστρακα Γεωμετρικής, Ελληνιστικής, Ρωμαϊκής και Μεσαιωνικής περιόδου.
Έτσι λοιπόν, σύμφωνα με τα έως τώρα αρχαιολογικά δεδομένα για το σημείο της πόλης των Φαρών, μπορούμε να βγάλουμε το συμπέρασμα ότι η προτεινόμενη ακτογραμμή του Kraft και αυτή των αρχαίων περιηγητών παρουσιάζει μια μικρή απόκλιση της τάξης των 300 μέτρων. Η συγκεκριμένη απόκλιση δεν είναι ιδιαίτερα μεγάλη, εάν υπολογίσουμε ένα μικρό περιθώριο απόκλισης που μπορεί να υπάρχει στις μετρήσεις των γεωλόγων αλλά και των αρχαίων περιηγητών που, υπολόγιζαν μόνο με την εμπειρία τους τις αποστάσεις.
Β. Ο Καλαμίτσης και οι Τούρλες κατά το Πλειστόκαινο μέχρι τις αρχές του Ολόκαινου
Στις περιοχές τις παρούσας έρευνας παρατηρούνται πλήθος απολιθωμένων οστρέων (εικ.12). Το γεγονός αυτό πιστοποιεί ότι οι συγκεκριμένες περιοχές αποτέλεσαν βυθό και ακτές κάποια στιγμή στο παρελθόν. Με την βοήθεια των χαρτών που παρουσιάστηκαν στο προηγούμενο κεφάλαιο, μπορούμε να ανιχνεύσουμε ότι τα συγκεκριμένα όστρεα προέρχονται από την εποχή του Πλειστόκαινου, οπότε η σχετική τους χρονολόγηση θα μπορούσε να είναι μεταξύ 1,6 εκ χρόνων έως 10.000 χρόνια πριν. Με απόλυτη χρονολόγηση θα μπορούσαμε να δώσουμε με ακρίβεια την ηλικία των οστρέων της περιοχής. Οι περιοχές μελέτης σε όλα τα στάδια του Πλειστόκαινου, βρίσκονται κάτω από την επιφάνεια τις θάλασσας. Να σημειώσουμε ότι, βεβαιωμένη ύπαρξη οστρέων υπάρχει και στις γύρω περιοχές, γεγονός που συμφωνεί με τις μελέτες των γεωεπιστημών για τη στάθμη της θάλασσας την περίοδο του Πλειστόκαινου.
Η παλαιοακτή του Καλαμίτση
Στην δυτική όχθη του Καλαμίτση παρατηρείται ανοικτό κίτρινο ψαμμιτικό υλικό και κίτρινη μάργα, ενώ στην απέναντι ανατολική όχθη παρατηρείται ερυρθογαία (terra rossa). Το γεγονός αυτό οφείλεται στην έντονη ιζηματογένεση που παρατηρείται στην περιοχή. Από τον ποταμό Καλαμίτση μέχρι τον λόφο Τούρλες το έδαφος παρουσιάζει μια συνεχόμενη ανύψωση. Χαρακτηριστικά, ο ποταμός στη θέση μελέτης βρίσκεται σε ύψος 44 μέτρα και ο λόφος Τούρλες έχει υψόμετρο 105 μέτρα, με την απόσταση των δυο σημείων να βρίσκεται στα 700μ. Οπότε γίνεται αντιληπτό ότι η περιοχή παρουσιάζει μια ελαφρά ανύψωση από τον Καλαμίτση ως το λόφο Τούρλες, με αποτέλεσμα τα ιζήματα να μεταφέρονται στην περιοχή του ποταμού. Αυτή η μεταφορά διακόπτεται από την ροή του Καλαμίτση, με αποτέλεσμα οι δύο όχθες να παρουσιάζουν διαφορετικά είδη ιζημάτων. Η διαφορά αυτή εξομαλύνεται μετά από 50 μέτρα στην ανατολική όχθη και το γεωλογικό υπόβαθρο γίνεται ξανά κίτρινο από κόκκινο (εικ.13,14,16). Επίσης παρατηρούνται πολλά κομμάτια συμπαγοποιημένου ψαμμίτη κίτρινου και κόκκινου, ανάλογα με την όχθη του ποταμού Καλαμίτση. Πολλά τέτοια κομμάτια είναι διαβρωμένα από το νερό του ποταμού, αλλά και του βρόχινου, με αποτέλεσμα τον σχηματισμό διαφόρων σχημάτων. Οι συμπαγοποιημένοι ψαμμίτες είναι ακόμα μια ένδειξη ότι η περιοχή υπήρξε παλαιοβυθός (εικ.17).
Η παλαιοακτή στο λόφο Τούρλες
Σε απόσταση 700 μέτρων Β.Δ από τον ποταμό Καλαμίτση βρίσκεται ο λόφος Τούρλες. Ο λόφος φαίνεται ότι την περίοδο του Πλειστόκαινου, αποτέλεσε με την σειρά του βυθό της πλειστοκαινικής θάλασσας. Όπως στον Καλαμίτση, έτσι και εδώ, παρατηρούνται πλήθος οστρέων (εικ.19), κιτρινωπό χρώμα στο υπόβαθρο (έδαφος -ουσιαστικά αλλούβιες αποθέσεις- συν υποκείμενα ιζηματογενή πετρώματα) καθώς και συμπαγοποιημένη ύλη από την επενέργεια ύδατος.
Η διαφορά της συμπαγοποιημένης ύλης μεταξύ των δύο περιοχών (Καλαμίτσης και Τούρλες) έγκειται στο ότι η συμπαγοποιημένη ύλη στην περιοχή Τούρλες παρουσιάζει έντονη λιθοποίηση και δεν είναι απλά συμπαγοποιημένη (εικ.18). Στην λιθοποίηση των ψαμμιτών, τολμάμε να υποθέσουμε ότι, καθοριστικό ρόλο έπαιξε η γρηγορότερη υποχώρηση της θάλασσας από τον λόφο Τούρλες σε σχέση με τον Καλαμίτση, λόγω της υψομετρικής τους διαφοράς των 70 μέτρων περίπου, αφήνοντας έτσι μεγαλύτερο χρονικό περιθώριο και καταλληλότερες συνθήκες, για την διαδικασία τις λιθοποίησης.
Μια υπόθεση των εκβολών του Καλαμίτση στις αρχές του Ολόκαινου
Στην ανατολική όχθη του Καλαμίτση που χαρακτηρίζεται εδαφολογικά από ερυθρογαία (terra rossa) αποθέσεις έχει αποτυπωθεί η μακραίωνη ροή του. Στο έδαφος terra rossa υπάρχουν κροκάλες που δείχνουν την διαρκή του κίνηση μέσα στους αιώνες, αλλά και την σχέση του με την ακτογραμμή. Οι συγκεκριμένες σειρές κροκάλων κατά μήκος της όχθης ακολουθούν την ροή που έχει χαράξει ο ποταμός σαν ένα επιτοίχιο ψηφιδωτό που μαρτυρά κάτι από το παρελθόν.
Τοποθετήθηκαν εκεί από την ίδια την ροή του ποταμού, άλλοτε ψηλά και άλλοτε χαμηλά στην όχθη, ανάλογα με τον όγκο νερού και την απόσταση που είχε από την ακτογραμμή. Σε κάποιο σημείο οι κροκάλες αρχίζουν και μικραίνουν, γίνονται πιο λείες και ακολουθούν πτωτική πορεία. Το σημείο αυτό βρίσκεται σε απόσταση 700 μέτρων περίπου από την προτεινόμενη ακτογραμμή του -3.500 του γεωλόγου Kraft (εικ.20 και πρβλ. εικ.7, 8, σελ. 13,14.).
Έχοντας υπόψη μας τα παραπάνω δεδομένα σχετικά με την στάθμη της θάλασσας στην ερευνούμενη περιοχή, μπορούμε να βγάλουμε ένα πρώτο συμπέρασμα ότι το παραπάνω σημείο, θα μπορούσε να ήταν εκβολή του ποταμού στις αρχές του Ολόκαινου, μεταξύ 10.000 χρόνια και 5.500 χρόνια πριν. Η συγκεκριμένη υπόθεση όπως προείπαμε, στηρίζεται μόνο στα δεδομένα των γεωλογικών ερευνών που έχουν γίνει για την περιοχή, καθώς και στην αποτύπωση της ροής στην μια όχθη του Καλαμίτση. Πιο επισταμένες έρευνες ίσως επιβεβαίωναν την παραπάνω υπόθεση.
Γ. Αρχαιολογικά δεδομένα Καλαμίτση- Τούρλες
Οι υπάρχουσες έρευνες
Τα αρχαιολογικά δεδομένα της ερευνούμενης περιοχής, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι συγκλίνουν με τις γεωλογικές έρευνες, σχετικά με την στάθμη του νερού ανά τους αιώνες. Για παράδειγμα, μια υποτιθέμενη μελλοντική ανακάλυψη, νεολιθικής ή μυκηναϊκής θέσης στην περιοχή της σημερινής Κηπούπολης στην πόλη της Καλαμάτας, θα προκαλούσε έντονο προβληματισμό, διότι η συγκεκριμένη περιοχή βρισκόταν κάτω από το νερό τουλάχιστον μέχρι τον +2ο αιώνα. Οπότε είτε οι γεωλόγοι είτε οι αρχαιολόγοι θα είχαν πέσει έξω στις εκτιμήσεις τους. Τα μέχρι στιγμής αρχαιολογικά δεδομένα είναι εναρμονισμένα με τις μελέτες των γεωλόγων.
Η αρχαιότερη θέση στην περιοχή της Καλαμάτας βρίσκεται στα Ακοβίτικα (3χιλ. δυτικά της Καλαμάτας). Ο χώρος περιλαμβάνει δύο πρωτοελλαδικά μέγαρα (-3.200/ -2.200) πλησίον του ποταμού Άρι και σήμερα απέχουν από την θάλασσα γύρω στα 800 μέτρα. Στα 300 μέτρα νοτιότερα υπάρχει ιερό του Ποσειδώνα (-600/ -500). Η θέση στα Ακοβίτικα σύμφωνα με το γράφημα του γεωλόγου Kraft, από το -3.500 υπήρξε πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, λόγω των προσχώσεων των γειτονικών ποταμών Άρι και Παμίσου. Παρόλα αυτά τα πρωτοελλαδικά μέγαρα φαίνεται ότι είχαν καταστραφεί από πλημμύρα του παρακείμενου ποταμού Άρι. Τα Ακοβίτικα αν και δεν περιλαμβάνονται στα άμεσα σημεία της παρούσας έρευνας, παρόλα αυτά, είναι ένα τρανό παράδειγμα για την δύναμη των ποτάμιων προσχώσεων, καθώς και σημείο αναφοράς για την ακτογραμμή, τουλάχιστον για την τρίτη χιλιετία και έπειτα.
Έτσι λοιπόν, με εξαίρεση τα Ακοβίτικα, τα μέχρι στιγμής αρχαιότερα αρχαιολογικά δεδομένα της περιοχής, βρίσκονται γύρω από τον λόφο του κάστρου Καλαμάτας, με χρονολογημένα όστρακα της ΥΕΙΙΙ19 περιόδου, μετά από έρευνες των αρχαιολόγων Mc Donald, Hope Simpson και Ν. Γιαλούρη. Στον λόφο Τούρλες τα αρχαιότερα ευρήματα είναι επίσης από όστρακα της ΥΕΙΙΙ περιόδου που βρέθηκαν γύρω από θαλαμοειδείς τάφους (εικ.21).20
Να σημειώσουμε ότι οι, κατά Simpson, θαλαμοειδείς τάφοι, είναι λαξευμένοι σε θαλάσσιες αποθέσεις και ότι στα τοιχώματά τους, υπάρχουν όστρεα και ίχνη άλλων θαλάσσιων μικροοργανισμών, που σαφώς και προϋπήρχαν της κατασκευής των τάφων. Φαίνεται μια συσχέτιση της θέσης κατασκευής με το στοιχείο του νερού και ιδιαίτερα με την θάλασσα. Αφενός η κατασκευή είναι σε θαλάσσιο υλικό που περικλείεται από όστρεα, αφετέρου η θέση κατασκευής αντικρίζει την θάλασσα (εικ.23) που σήμερα απέχει 2,5 χιλιόμετρα από τις Τούρλες, καθώς και τον ποταμό Νέδοντα που ουσιαστικά γλύφει τον λόφο στο πέρασμά του. Σύμφωνα με τις έρευνες του Kraft η θάλασσα το -3.500 απείχε μόλις 1 χιλιόμετρο από το σημείο, γεγονός που ενισχύει την άμεση συσχέτιση της νεκρόπολης με το στοιχείο τού νερού και ιδιαίτερα της θάλασσας.
Επίσης στον λόφο υπάρχουν αρματοτροχιές που ξεκινάνε από το κάστρο της Καλαμάτας και καταλήγουν βόρεια του λόφου Τούρλες. Αρματοτροχιές είχαν εντοπιστεί και από τον Hope Simpson στην ανατολική όχθη του ποταμού Καλαμίτση (εικ.24). Σήμερα όλες οι καταγεγραμμένες αρματοτροχιές από τις έρευνες του Simpson στα μέσα του ’50, βρίσκονται κάτω από άσφαλτο ή είναι κατεστραμμένες. Αυτό, παρόλο που σαν αρχαιολόγους μας θλίβει, μας δείχνει επίσης και μια μακραίωνη συνέχεια χρήσης. Το μόνο διασωσμένο τμήμα αρματοτροχιάς στην περιοχή, βρίσκεται στο λόφο Τούρλες και δεν είχε καταγραφεί στο τοπογραφικό του Simpson (εικ.24). Πρόκειται για τμήμα 50 μέτρων περίπου που, σε μετέπειτα χρήση του, η μια τροχιά χρησιμοποιήθηκε ως αυλάκι για τις ανάγκες υδραγωγείου. Η συγκεκριμένη αρματοτροχιά καταλήγει σε βραχώδη περιοχή όπου οι βράχοι φέρουν ίχνη λάξευσης. Είναι πιθανό να διασταυρωνόταν με παρακείμενη αρματοτροχιά του Simpson, που είχε κατεύθυνση από το κάστρο της Καλαμάτας προς το λόφο Τούρλες. Περισσότερα για την συγκεκριμένη αρματοτροχιά θα αναφερθούμε στην σελίδα 34.
Τα αμέσως επόμενα χρονολογημένα ευρήματα προέρχονται από την ανατολική όχθη του Καλαμίτση, πλησίον πηγής νερού, και πρόκειται για θέση ταυτισμένη με το Κάρνειο Άλσος που αναφέρει ο Παυσανίας. Στην θέση αυτή βρέθηκαν όστρακα με φυτικό διάκοσμο της ύστερης αρχαϊκής περιόδου, καθώς και ταφικός πιθός γεωμετρικών χρόνων -8ου αιώνα, ο οποίος περιείχε χάλκινο ιππάριο και περόνες (εικ.25)22.
Στη συνέχεια συναντάμε ευρήματα Ελληνιστικής και Ρωμαϊκής περιόδου πέριξ του κάστρου αλλά και στον απέναντι λόφο Τούρλες καθώς και όστρακα πέριξ του Καλαμίτση. Τέλος να σημειωθεί ότι στην ερευνούμενη περιοχή υπάρχει πλήθος ενετικών, φράγκικων και βυζαντινών μνημείων.
Μια αρχαιολογική υπόθεση για τις αρματοτροχιές, με βάση γεωλογικά στοιχεία και αρχαιολογικά δεδομένα.
Τα σημεία που έχουν βρεθεί αρματοτροχιές είναι, ανατολικά του Καλαμίτση, στις υπώρειες του κάστρου της Καλαμάτας και στο λόφο Τούρλες. Οι αρματοτροχιές του Καλαμίτση ξεκινούν από τον συνοικισμό του Αγίου Κωνσταντίνου και διασχίζουν παράλληλα τον ποταμό Καλαμίτση, με κατεύθυνση από νότο προς βορρά, περνώντας και από την θέση που έχει συσχετιστεί με το Κάρνειο Άλσος, με χρονολογημένα ευρήματα -9ου/ -7ου αι. Οι αρματοτροχιές τελειώνουν σε μια περιοχή με την ονομασία «Νταμάρι», που μέχρι τα μέσα του προηγούμενου αιώνα λατόμευαν λίθους. Το γεγονός αυτό μας κάνει να υποθέτουμε την άμεση σύνδεση του συγκεκριμένου δρόμου με την περιοχή νταμάρι, ίσως και για την λατόμευση λίθων, αλλά και με την αρχαιολογική θέση του Πέρα Καλαμίτση του Κάρνειου Άλσους (εικ.26, 27).
Η αρματοτροχιά του Καλαμίτση θα μπορούσε ίσως να συσχετιστεί με την απέναντι αρματοτροχιά στο λόφο Τούρλες και οι δύο να συνδέονταν με την πόλη Φαρές /Φαραί κάτω από το κάστρο. Αν υποθέταμε ότι κάποιος με άμαξα, ήθελε να μετακινηθεί σήμερα από τον Καλαμίτση στην περιοχή του κάστρου, σίγουρα θα επέλεγε ένα βατό και σύντομο δρόμο. Από το χάρτη φαίνεται ότι τα πιο βατά σημεία βρίσκονται νότια του λόφου Τούρλες, όπου μάλιστα περνάει και ο σύγχρονος δρόμος που συνδέει την μια περιοχή με την άλλη. Παρόλα αυτά, η απουσία –μέχρι σήμερα– αρματοτροχιών νότια του λόφου, ίσως να υποδηλώνει ότι η περιοχή κάποτε δεν προσφέρονταν για τροχήλατη διάσχιση. Εάν, σε αυτό το σημείο προσθέσουμε και τα γεωλογικά δεδομένα, τότε θα μπορούσαμε να εξάγουμε ένα πρώτο συμπέρασμα ότι ο πιο βατός και εύκολος δρόμος για σήμερα, ίσως στο παρελθόν να ήταν απροσπέλαστος, λόγω βάλτου και αμμώδους εδάφους, αφού η ακτογραμμή θα βρισκόταν αρκετά κοντά. Επίσης θα πρέπει να λάβουμε υπόψη και τη δυσκολία που μπορεί να είχε η διάσχιση του Καλαμίτση, με σαφώς μεγαλύτερη ροή νερού από σήμερα, κάνοντας δύσκολη υπόθεση την διάσχιση των όχθεων με τροχήλατα μέσα. Για τον λόγο αυτό ίσως να είχε επιλεγεί μια βόρεια διαδρομή, που όμως σήμερα ακόμα δεν έχει εντοπιστεί εξ όλοκλήρου, αφού στην υποτιθέμενη συνέχεια της διαδρομής του Καλαμίτση και στην σύνδεσή της με τις αρματοτροχιές στις Τούρλες παρεμβάλλεται το στρατόπεδο της Καλαμάτας όπου κάνει απαγορευτική την έρευνα. Επίσης, ένα άλλο στοιχείο είναι ότι, η αρχή των αρματοτροχιών στον συνοικισμό του Αγ. Κωνσταντίνου θα μπορούσε να συνδεθεί και με ανθρώπινες δραστηριότητες στην ζώνη μιας παλαιοακτογραμμής η οποία δεν θα βρισκόταν πολύ μακριά από την αρχή των αρματοτροχιών.23 Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι η απόσταση της προτεινόμενης ακτογραμμής του Kraft για το -3.500 με την αρχή της αρματοτροχιάς του Καλαμίτση είναι λιγότερο από 500 μέτρα (εικ.26).
Δ. Τα νέα αρχαιολογικά ευρήματα που προέκυψαν από την πρωτογενή έρευνα
Υδραγωγείο στις Τούρλες
Στον εντοπισμό του υδραγωγείου συντέλεσε η ,κατά τόπους, κατάρρευσή του πρόσθιου τμήματός του, με αποτέλεσμα να εμφανιστούν οι κεραμίδες που χρησίμευαν στην κύλιση του νερού (εικ.33). Σε κάποια λίγα σημεία, όπου το υδραγωγείο παρουσιάζεται σχεδόν ακέραιο, δίνει την εντύπωση σε κάποιον πως πρόκειται για αναβαθμίδα που χρησιμεύει στην συγκράτηση του εδάφους (εικ.31, 32, 36). Το υδραγωγείο έχει μήκος 1 χιλιομέτρου και ξεκινάει από υψόμετρο 107 μέτρων και καταλήγει σε υψόμετρο 45 μέτρων ανατολικά του κάστρου Καλαμάτας στις υπώρειες του λόφου Τούρλες, περιοχή που ονομάζεται «Φόροι» (εικ.28).
Από το 1 χιλιόμετρο που διαπιστώνονται τμήματά του, διατηρείται αποσπασματικά μόνο ένα μικρό του μέρος. Το νερό κυλούσε σε κεραμίδες 45 εκατοστών μήκους και 28 εκατοστών πλάτους, που ήταν τοποθετημένες σε χτιστό λίθινο τοίχο (εικ. 30, 33, 35, 36). Σε σημείο της διαδρομής του υδραγωγείου, υπάρχουν κατεργασμένοι λίθοι μεγάλου μεγέθους, οι οποίοι αποτελούν τμήμα του υδραγωγείο και σαφώς προέρχονται από κάποιο παλαιότερο κτίσμα (εικ.34).
Το νερό έρρεε από πηγή στο λόφο Τούρλες, –που σήμερα δεν υπάρχει και έχει μεταφερθεί δεκάδες μέτρα χαμηλότερα–, και ίσως να υδροδοτούσε την περιοχή του κάστρου καθώς εκεί φτάνουν τα ίχνη του.
Στο σημείο της πηγής υπάρχει παραλληλόγραμμο χτίσμα, μήκους 10μ.x 4,30μ., με πάχος τοίχων 50 εκατοστών (εικ. 29). Το κτίσμα φαίνεται πως έχει καταρρεύσει διατηρώντας πλέον ένα μέγιστο ύψος 1,30μ. Δεν παρουσιάζει άνοιγμα που να υποδηλώνει πόρτα, παρά μόνο μια οπή 35 εκατοστών στο μέσο των 10μ. μήκους του τοίχου. Το κτίσμα ίσως να αποτελεί δεξαμενή που συνέλεγε το νερό της πηγής με το μικρό άνοιγμα να υποδηλώνει κάποιο άνοιγμα ανακούφισης, για την διαφυγή του νερού.
Σε πολλά σημεία της διαδρομής του υδραγωγείου, εντοπίστηκε στα εξωτερικά του τοιχώματα κόκκινο κονίαμα (εικ.30, 35, 37), που μας υποδηλώνει το χρώμα της επικάλυψής του.
Η εμφάνιση τού συγκεκριμένου κόκκινου χρώματος σε όλο το μήκος της διαδρομής του υδραγωγείου, μας δίνει ακόμα ένα επιπλέον στοιχείο, που μαζί με το σημάδι για την τοποθέτηση των κεραμιδιών, τα ίδια τα κεραμίδια (μήκος και συγκεκριμένη τοποθέτηση), την ύπαρξη αύλακα και μια νοητή λογική συνέχεια του υδραγωγείου, για να ταυτοποιήσουμε τους σημερινούς τοίχους και αναβαθμίδες που υπάρχουν στην περιοχή με τμήματα του αρχαίου υδραγωγείου.
Οπότε το χρώμα είναι ένα επιπλέον στοιχείο που μας δείχνει τον ενιαίο χαρακτήρα χρήσης ενός τοίχου ή αναβαθμίδας ως το αρχαίο υδραγωγείο. Τίθεται προς περαιτέρω διερεύνηση για την ακριβή του χρονολόγηση.
Αρματοτροχιά 50 μέτρων στις Τούρλες
Για την συγκεκριμένη αρματοτροχιά αναφερθήκαμε και σε προηγούμενο κεφάλαιο (σελ.25, 27, 28). Πρόκειται για τμήμα 50 μέτρων περίπου, που σε μετέπειτα χρήση της, η μια τροχιά χρησιμοποιήθηκε ως αυλάκι για τις ανάγκες του υδραγωγείου που παρουσιάστηκε προηγουμένως.
Η συγκεκριμένη αρματοτροχιά καταλήγει σε βραχώδης περιοχή όπου οι βράχοι φέρουν ίχνη λάξευσης (εικ.29). Να σημειωθεί ότι η αρματοτροχιά δεν αναφέρεται στο γράφημα του Simpson, παρόλο που βρίσκεται λίγα μέτρα βορειοδυτικά της καταγεγραμμένης αρματοτροχιάς του Simpson που είχε κατεύθυνση από το κάστρο της Καλαμάτας προς το λόφο Τούρλες και είναι πιθανό να διασταυρωνόταν μαζί της. Στην συγκεκριμένη περίπτωση έχουμε μια περίπτωση δεύτερης χρήσης που δεν έχει ξανασυναντηθεί. Ενώ η συνήθης πρακτική είναι οι αρματοτροχιές, να χρησιμοποιούνται ως δρόμοι σε μεταγενέστερους χρόνους, εδώ έχουμε μια διαφορετική προοπτική για την μεταφορά νερού, αποτελώντας έτσι μέρος ενός υδραγωγείου (εικ.38). Η μετατροπή αυτή συντελέστηκε με την λειτουργία του υδραγωγείου που αναφέραμε στην προηγούμενη ενότητα.
Η ευρεθείσα αρματοτροχιά έχει μετατρόχιο 1,40 μέτρα με μέγιστο βάθος λάξευσης περίπου τα 15 εκατοστά, ενώ το μέγιστο βάθος λάξευσης στο τμήμα της τροχιάς που σε δεύτερη χρήση Aύλακας υδραγωγείου χρησιμοποιήθηκε για υδραγωγείο, είναι περίπου στα 30 εκατοστά (εικ. 38, 39, 40). Ίχνη της αρματοτροχιάς υπάρχουν και λίγα μέτρα νοτιότερα από την ευρεθείσα· ίχνη λάξευσης υπάρχουν μόνο από την μια πλευρά του βραχώδες εδάφους με βάθος περίπου 8 εκατοστών (εικ.41). Τα παραπάνω δεδομένα συμφωνούν με τις τιμές αναφοράς των ευρεθέντων αρματοτροχιών στον Ελλαδικό χώρο, του καθηγητή Αρχαίας Ελληνικής Ιστορίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας και μελετητή των αρχαίων οδών, κύριο Γιάννη Πίκουλα ο οποίος αναφέρει ότι «τα κύρια χαρακτηριστικά της είναι η τεχνητή κοίτη του δρόμου, συχνά με έντονα τα ίχνη του εκβραχισμού, και οι αρματροχιές ή αμαξοτροχιές [=«ροδιές»] των τροχών, πάντοτε με σταθερό μετατρόχιο- δηλαδή με κοινού μήκους διαχρονικώς άξονες του οχήματος- 1.40μ. […] οι αρχαίοι Έλληνες είχαν την άμαξα να κινείται σταθερά μέσα στις αρματροχιές, τα αυλάκια δηλαδή τα λαξευμένα στον βράχο [πλάτη από 0.05 έως 0.15μ. και βάθη από 0.01 έως 0.30μ. ή και περισσότερο, ανάλογα με το είδος του πετρώματος]».25
Παλαιότερες έρευνες26 που αφορούν την αρχαία λαξευτή οδό του Νέδοντα27, η οποία βρίσκεται μερικές εκατοντάδες μέτρα από το σημείο της συγκεκριμένης αρματοτροχιάς στο λόφο Τούρλες και χρονολογούν την παραποτάμια αρχαία οδό τουλάχιστον από τα υστεροαρχαϊκά- πρώιμα κλασικά χρόνια, δηλαδή τέλη -6ου με αρχές -5ου αιώνα28, δεν μπορούν παρά να μας βοηθούν στην σχετική χρονολόγηση της αρματοτροχιάς.
Η χρονολόγηση βασίζεται στις επιγραφές που έχουν βρεθεί κατά μήκος της οδού και σχετίζονται άμεσα μ’ αυτήν. «Ο Σκιάς κατέγραψε και την πολύτιμη πληροφορία ότι οι επτά επιγραφές του Νέδοντος σχετίζονται αλληλένδετα με την ύπαρξη ‘‘λαξευτής οδού’’, της οποίας περιέγραψε λεπτομερώς τέσσερα διασωθέντα, το 1901, τμήματα».29 Τέλος θεωρείται ότι η οδός συνέδεε τον αρχαίο οικισμό των Φαρών με το πολύ σημαντικό ιερό της Λιμνάτιδος Αρτέμιδος στο Βόλιμνο, στο οποίο οδηγούσαν δύο ακόμα αμαξιτοί δρόμοι, ένας από την Σπάρτη και ένας νότια της Μεγαλόπολης.30
Ο Simpson θεωρεί την καταγεγραμμένη αρματοτροχιά από το Κάστρο στον λόφο Τούρλες δευτερεύοντα οδικό άξονα του αρχαίου οικισμού που βρισκόταν γύρω από το Κάστρο, ενώ κύρια οδό θεωρεί την λαξευτή οδό του Νέδοντα. Τέλος θεωρεί λογικό, πως αυτοί οι δύο δρόμοι είχαν χρησιμοποιηθεί και την μεσαιωνική περίοδο31 και επίσης οι μαρτυρίες που συνέλεξε αναφέρουν την χρήση των συγκεκριμένων αρματοτροχιών μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα.
Πήλινος υπόγειος αγωγός
Ο συγκεκριμένος πήλινος υπόγειος αγωγός (εικ.44) αποκαλύφτηκε με αφορμή τα έργα για την διάνοιξη του περιφερειακού αυτοκινητόδρομου της Καλαμάτας χωρίς να το διαπιστώσουν οι εργαζόμενοι, με αποτέλεσμα να καταστραφούν δεκάδες μέτρα από τον αγωγό και συνέπεσε στο πλαίσιο για την παρούσα έρευνα στην περιοχή οπότε ο συντάκτης της έρευνας, ενημέρωσε την Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας η οποία με την σειρά της διενήργησε σωστική ανασκαφή στο σημείο. Να σημειωθεί ότι σχεδόν 60 μέτρα ισοπεδώθηκαν από τα συνεργεία για την διάνοιξη του αυτοκινητόδρομου. Ακόμα και μετά την ενημέρωση των αρχαιολόγων οι εργασίες φαίνεται πως συνεχίστηκαν καταστρέφοντας και άλλα τμήματα του αγωγού (εικ.45, 46). Ο πήλινος αγωγός βρίσκεται 500 μέτρα δυτικά του ποταμού Καλαμίτση και 30 εκατοστά περίπου κάτω από υδραγωγείο μεταβυζαντινής και οθωμανικής περιόδου (εικ.42).
Το υδραγωγείο που βρίσκεται άνωθεν του πήλινου αγωγού μετέφερε νερό από τον Καλαμίτση,32 στις υπώρειες του κάστρου Καλαμάτας και σήμερα έχει θαφτεί για τις ανάγκες του νέου αυτοκινητόδρομου. Το γεγονός ότι βρίσκεται κάτω από μεταβυζαντινό-οθωμανικό υδραγωγείο τοποθετεί τον πήλινο αγωγό χρονολογικά σε πρωιμότερο χρόνο. Τα πρώτα στοιχεία από τις ανασκαφές, τοποθετούν τον αγωγό στα ρωμαϊκά έως τα βυζαντινά χρόνια33. Η συγκεκριμένη ανακάλυψη μας οδηγεί στο να θεωρούμε τον ποταμό Καλαμίτση, σημαντικό ποταμό στα χρόνια της αρχαιότητας αφού τροφοδοτούσε με νερό την πόλη που απλωνόταν κάτω από το κάστρο. Ο Καλαμίτσης, σε αντίθεση με τον Νέδοντα, ακόμα και σήμερα έχει νερό καθ’ όλη την διάρκεια του έτους. Οι παλαιοί κάτοικοι της περιοχής, θυμούνται την χτιστή δεξαμενή δίπλα απ’ την εκκλησιά της Παναγίτσας, που λειτουργούσε μόνο ως στέρνα, αλλά από το συγκεκριμένο σημείο ξεκινούσε το αυλάκι που διοχέτευε το νερό του Καλαμίτση στον οικισμό που βρισκόταν κάτω απ’ το κάστρο της Καλαμάτας (εικ.43). Να σημειωθεί πως η παράδοση αναφέρει ότι το συγκεκριμένο υδραγωγείο (μεταβυζαντινό-οθωμανικό) τροφοδοτούσε τους στάβλους του Πασά στην περιοχή της Υπαπαντής.
Όστρακα, λαβές και απολέπισμα μαύρου πυριτόλιθου
Στην περιοχή του Καλαμίτση από επιφανειακή έρευνα βρέθηκαν πλήθος οστράκων και αρκετές λαβές. Τα ευρήματα χρονολογούνται από την ρωμαϊκή έως την βυζαντινή εποχή και ύστερα. Πρόκειται για όστρακα εφυαλωμένης και χονδροειδούς κεραμικής καθώς και μια λαβή που προέρχεται από αμφορέα, τουλάχιστον ρωμαϊκής περιόδου (εικ.47).
Κλείνουμε με την εύρεση ενός απολεπίσματος από μαύρο πυριτόλιθο/κερατόλιθο (chert) που βρέθηκε στην ανατολική όχθη του Καλαμίτση σε έδαφος terra rossa. Ο πυριτόλιθος φέρνει ίχνη από χτυπήματα για την απόσπαση κομματιών, καθώς επίσης και μικρές εγκοπές που ίσως υποδηλώνουν την κοπτική του χρήση. Το συγκεκριμένο πέτρωμα δεν υπάρχει στην γύρω περιοχή και εάν όντως πρόκειται για εργαλείο ή έστω προϊόν απολεπίσματος, κατανέμεται στο πιο παλιό εύρημα της γύρω περιοχής, καθώς λιθοτεχνία ακόμα δεν έχει εντοπιστεί (εικ.48- 50).
Ωστόσο, πρόκειται για πολύ κοινό συστατικό των Μεσοζωϊκών ασβεστολίθων του Ελλαδικού χώρου και λόγω της ανθεκτικότητάς του στην φυσική διάβρωση εμφανίζεται συχνά (εκτός του ότι είχε χρησιμoποιηθεί εκτενώς από τον προϊστορικό άνθρωπο για εργαλεία) σε αλλούβιες αποθέσεις.
Κτιστός Θαλαμοειδής τάφος στον λόφο Τούρλες;
Τελειώνοντας θα αναφερθούμε στην περίπτωση μιας δομής, που θεωρούμε ότι πρόκειται για θαλαμοειδή τάφο, ο οποίος πιθανόν δεν έχει καταγραφεί από τις έρευνες του αρχαιολόγου Simpson και βρίσκεται στην βορειοανατολική πλευρά του λόφου Τούρλες (εικ.51, 52).
Η δομή έγινε ορατή ύστερα από πυρκαγιά που έκαψε την άγρια βλάστηση που την κάλυπτε. Βρίσκεται στην ράχη του λόφου και φαίνεται πως το πάνω μέρος της δομής, έχει καταρρεύσει, αφήνοντας μάρτυρα μια δουλεμένη ελαφρά ημικυκλική κοιλότητα. Βέβαια υπάρχει η πιθανότητα η κοιλότητα να ήταν μέρος μιας δεύτερης δομής. Το κάτω μέρος της δομής είναι κτισμένο με λίθους που σχηματίζουν ημικύκλιο και προεξέχουν από την ράχη του λόφου (εικ.51, 53-55).
Η υπόθεση ότι πρόκειται για κτιστό θαλαμοειδή βασίζεται σε τέσσερα στοιχεία:
α) στην ημικυκλική τοποθέτηση των λίθων, που κάνουν το κτίσμα να προεξέχει χαρακτηριστικά από την φυσική κλίση της παρειάς του λόφου.
β) στην συγκέντρωση των λίθων μόνο σ’ αυτό το σημείο και στην έλλειψη τους στην κοντινή περιοχή, έστω για την συγκράτηση του εδάφους και την λειτουργία τους σαν αναβαθμίδα.
γ) στην λαξευμένη επιφάνεια άνωθεν της ημικυκλικής δομής, που δίνει την εντύπωση ότι πρόκειται για συνέχεια ή ότι αποτελεί αδιαίρετο δομικό στοιχείο του.
δ) η δομή βρίσκεται σε περιοχή μυκηναϊκού νεκροταφείου και την περιγυρολογούν, σύμφωνα με το Simpson, θαλαμοειδείς τάφοι, οπότε ενισχύει την υπόθεση ότι μπορεί να πρόκειται για τάφο (εικ.52).
Συμπεράσματα
Η παρούσα έρευνα παρουσίασε την διαδραστική σχέση μεταξύ ξηράς και θάλασσας, αλλά και των ποταμών στην περιοχή Καλαμάτα Τούρλες. Είδαμε τις εναλλαγές της ακτογραμμής ανά τους αιώνες και αντιπαραθέσαμε τα αρχαιολογικά δεδομένα έως τώρα. Η περιοχή του Καλαμίτση καθώς και αυτή στον λόφο Τούρλες, έχουν άμεση και πολυεπίπεδη σχέση με το υγρό στοιχείο. Σήμερα μπορεί να βρίσκονται 2 χιλιόμετρα μακριά από την θάλασσα, αλλά το έδαφος, καθώς και τα αρχαιολογικά δεδομένα, έχουν καταγράψει αυτή την σχέση. Οι περιοχές έρευνας, αποτέλεσαν παλαιοβυθό μιας εκτεταμένης θάλασσας, που σκέπαζε ένα μεγάλο μέρος της Μεσσηνίας για εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια. Τα πολλά όστρεα, η συμπαγοποιημένη και πολλές φορές λιθοποιημένη ύλη και γενικώς η εδαφολογική σύσταση της περιοχής, μαρτυρούν την ύπαρξη θάλασσας καθώς και την έντονη αλληλεπίδραση μεταξύ ξηράς και του στοιχείου του νερού. Επίσης το τοπίο διαμορφώθηκε από τις προσχώσεις και την διάβρωση των ποταμών και των ρεμάτων. Από τον Νέδοντα, που με τις προσχώσεις του διαμόρφωσε την εικόνα της περιοχής και της Καλαμάτας, από τον Καλαμίτση που αποτέλεσε για αιώνες πηγή ζωής για τους κατοίκους, λόγω της υδροδότησης τους με συνεχώς τρεχούμενο νερό και από τα πολλά ρέματα, που ορμητικά διαμόρφωναν με αργούς ρυθμούς την εικόνα της περιοχής.
Είδαμε πως οι άνθρωποι που έμειναν ανά τους αιώνες στην περιοχή, επέλεγαν τις δραστηριότητές τους κοντά στο υγρό στοιχείο35. Παρουσιάσαμε τις αρματοτροχιές δίπλα στον ποταμό Καλαμίτση και κοντά στην ζώνη μιας αρχαίας ακτογραμμής και αναφέραμε την σχέση που μπορεί να είχαν με τον αρχαίο οικισμό των Φαρών και την σχέση τους με το στοιχείο του νερού. Αναφερθήκαμε στους μυκηναϊκούς τάφους στο λόφο Τούρλες που βλέπουν την θάλασσα και είναι λαξευμένοι σε θαλάσσιες αποθέσεις, με τοιχώματα που εμπεριέχουν όστρεα μιας ακόμα παλαιότερης εποχής, αυτή του πλαιστόκαινου.
Μελετήσαμε τον λόφο Τούρλες που τον διαπερνούν δύο αρχαία υδραγωγεία, ένας επίσης αρχαίος πήλινος αγωγός ύδρευσης και που, ακόμα και σήμερα, στον λόφο αυτό, βρίσκεται ένα από τα σύγχρονα υδραγωγεία της πόλης. Συμπεράναμε ότι η λεκάνη της Καλαμάτας, ήταν καλυμμένη ολόκληρη από την θάλασσα από 2 εκ. χρόνια μέχρι 730.000 χρόνια πριν. Στην συνέχεια παρουσιάζεται η μισή λεκάνη κάτω από το νερό μέχρι 10.000 χρόνια πριν. Αργότερα 5.500 χρόνια πριν, περίοδο που συμπίπτει με την έναρξη της νεολιθικής περιόδου, η ακτογραμμή βρισκόταν 1.200 μέτρα βορειότερα από την σημερινή, ενώ τον +2ο αιώνα η ακτογραμμή εκτεινόταν 400 μέτρα βορειότερα από την σημερινή. Ο εντοπισμός θέσεων στην περιοχή, θα πρέπει να είναι εναρμονισμένος με την εκάστοτε θέση της ακτογραμμής κατά την αρχαιότητα.
Βέβαια στο σημείο αυτό δεν θα πρέπει ποτέ να αποκλείσουμε, την περίπτωση ανακάλυψης αρχαιολογικής θέσης που θα μπορούσε να ανατρέψει τα μέχρι στιγμής δεδομένα και την εικόνα που μέχρι σήμερα έχουμε για την στάθμη της θάλασσας στην αρχαιότητα. Μέχρι τότε όμως μπορούμε να διαπιστώνουμε ότι, για παράδειγμα, ο εντοπισμός μιας νεολιθικής θέσης στην περιοχή είναι δυνατόν να υπήρξε τουλάχιστον 1.200 μέτρα από την σημερινή ακτογραμμή. Έτσι ο εντοπισμός αρχαιότερων θέσεων στην λεκάνη της Καλαμάτας θα παρουσιάζει και την ανάλογη αύξηση που οριοθετείται από την απόσταση της σημερινής ακτογραμμής.
Έτσι, λοιπόν, η περιοχή όπως είπαμε, πλέον απέχει τουλάχιστον 2 χιλιόμετρα από την ακτογραμμή και ο Καλαμίτσης δεν δίνει πλέον νερό στους κατοίκους και μπαζώθηκε για τις ανάγκες ενός δρόμου. Ενός δρόμου που στο πέρασμά του ουσιαστικά σφράγισε μέσα του πολλά από τα παραπάνω δεδομένα που παρουσιάστηκαν.
Μέσω της εκπόνησης της συγκεκριμένης έρευνας, αναδείχθηκαν τμήματα αρχαίου υδραγωγείου και τμήμα αρματοτροχιάς, εντοπίστηκε πιθανή αρχαιολογική θέση μυκηναϊκού τάφου και τέλος συντέλεσε στον εντοπισμό και στην μετέπειτα σωστική ανασκαφή υπόγειου πήλινου αγωγού +1ου/ +5ου αιώνα. Να σημειώσουμε ότι ένας καταγεγραμμένος θαλαμοειδής τάφος από την δεκαετία του ’50 καταστράφηκε από τα συνεργεία κατασκευής, όπως και σχεδόν 50 μέτρα από την συνέχεια του υπόγειου πήλινου αγωγού που παρουσιάστηκε προηγουμένως.
Να σημειωθεί ότι σύμφωνα με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας, το συγκεκριμένο λάξευμα δεν συμπίμπτει στο τοπογραφικό του Simpson και επίσης οι καταγεγραμένοι τάφοι στο τοπογραφικό του Άγγλου αρχαιολόγου δεν βρίσκονται στην περιοχή36. Στην εικόνα 54 παρατίθεται το τοπογραφικό του αρχαιολόγου Simpson, όπου αποτυπώνονται οι πιθανές θέσεις των θαλαμοειδών τάφων και με κόκκινο βέλος σημειώνεται η πιθανή θέση του, του κατά Simpson, θαλαμοειδούς τάφου, ο οποίος καταστράφηκε για τις ανάγκες του νέου αυτοκινητόδρομου.
Δίπλα παρατίθεται η αντίστοιχη δορυφορική εικόνα της περιοχής του τοπογραφικού όπου με κόκκινο χρώμα σημειώνονται οι δύο θέσεις των, κατά Simpson, παρακείμενων θαλαμοειδών που αποτυπώνονται στο τοπογραφικό και με πορτοκαλί βέλος καταδεικνύεται η θέση του κατεστραμένου πλέον θαλαμοειδούς τάφου. Απο τα παραπάνω γίνεται σαφές ότι υπάρχει ταύτιση της περιοχής των πιθανών θέσεων των θαλαμοειδών τάφων με την περιοχή που παρουσιάζεται στην δορυφορική εικόνα (εικ.56).
Η παρούσα εργασία έγινε συγχρόνως με τα συγκεκριμένα οδικά έργα, που ουσιαστικά έθαψαν ή κατέστρεψαν πολλά από τα παραπάνω που παρουσιάστηκαν, οπότε ουσιαστικά καθίσταται, χωρίς να υπήρχε αρχική επιδίωξη, μάρτυρας ορισμένων δεδομένων που δεν υπάρχουν πια.
Δεδομένων που μαρτυρούσαν τη μακραίωνη γεωλογική και αρχαιολογική ιστορία της περιοχής και αποτελούν αναπόσπαστο κομμάτι της Μεσσηνίας γενικότερα, και της Καλαμάτας ειδικότερα.
ΓΕΩΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΑ ΤΗΣ ΠΑΡΑΚΤΙΑΣ ΖΩΝΗΣ, ΚΑΛΑΜΙΤΣΗΣ - ΤΟΥΡΛΕΣ
Ανακαλύπτοντας την Μακραίωνη Ιστορία μιας Περιοχής. Παλαιογεωγραφική αποτύπωση, σε σχέση με αρχαιολογικά δεδομένα
* Όλες οι φωτογραφίες της εργασίας προέρχονται από το προσωπικό αρχείο του γράφοντα και τραβήχτηκαν απ΄αυτόν για την εκπόνηση της συγκεκριμένης εργασίας την περίοδο 2015-2016.
1. Την Παρασκευή 01/04/2016 και ύστερα από τηλεφώνημα του πατέρα μου Ηλία Ξυπόλυτου, ο οποίοςείχε εντοπίσει τους πήλινους αγωγούς τυχαία στην βόλτα του, βρέθηκα στο σημείο και φωτογράφισα τρία ενωμένα κομμάτια από πήλινο αγωγό που εξείχαν από το έδαφος ενώ λίγα εκατοστά πάνω υπήρχαν ίχνη και από άλλον πήλινο αγωγό, ο οποίος ήταν εντός του εδάφους. Αμέσως τηλεφώνησα στην εφορεία αρχαιοτήτων Μεσσηνίας αλλά, λόγω του ότι ήταν Παρασκευή απόγευμα, δεν μπόρεσα να βρω κάποιον αρμόδιο. Την Δευτέρα μετέβηκα ο ίδιος στην εφορεία αρχαιοτήτων Μεσσηνίας, ενημέρωσα κάποιον αρμόδιο υπάλληλο για τα ευρήματα, ο οποίος με ενημέρωσε ότι τις σωστικές ανασκαφές στην περιοχή τις διενεργεί η κυρία Μαργαρίτα Καμίτση και η οποία εκείνη την ώρα ήταν στο πεδίο της ανασκαφής που γινόταν λίγα μέτρα πιο κάτω από τα ευρήματα των πήλινων αγωγών. Ενημέρωσα την κυρία Καμίτση για τα ευρήματα και μου ζήτησε να της στείλω mail με τις φωτογραφίες που είχα τραβήξει απ’ τους πήλινους σωλήνες ώστε να τις δείξει στην έφορο αρχαιοτήτων κυρία Μηλίτση. Στο πρώτο παράρτημα της εργασίας είναι αναρτημένο το mail που έστειλα στην κυρία Καμίτση με τις πρώτες φωτογραφίες από τα ευρήματα (εικ. 57).
2. Ο αγωγός χρονολογείται, σύμφωνα με τις πρώτες εκτιμήσεις, μεταξύ +1ου αι έως και τον +5ο αι. Περισσότερα για την συγκεκριμένη ανασκαφή αλλά και για τις γύρω ανασκαφές εκείνη την περίοδο: https://aristomenismessinios.blogspot.com/2021/02/blog-post_17.html (τελευταία επίσκεψη 20/02/2021).
3. Στους βράχους του Νέδοντα υπάρχουν επιγραφές όπου πρώτος ο Ανδ. Σκιάς είχε καταγράψει το 1901 καθώς και τμήματα από λαξευμένη οδό. Περισσότερα στο: Σκιάς Ν. Ανδρέας, Τοπογραφικά και επιγραφικά των εν Μεσσηνία Φαρών και πέριξ. Αρχαιολογική Εφημερίς, 1911, σ. 107-118.
4. Σύμφωνα με έρευνα των: Μαριολάκος Η., Φουντούλης Ι., Λαδάς Ι., Παλαιογραφική Εξέλιξης της ΝΔ Πελοποννήσου κατά το Τεταρτογεννές, Δελτίο της Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρίας, τόμος ΧΧΧΙV/1 2001, σ. 27- 45.
5. «Πάντως η πιο θλιβερή θυσία για την περιμετρική οδό είναι η καταστροφή του τάφου, τον οποίο είχε ερευνήσει στα τέλη της δεκαετίας του ’50 ο γνωστός Άγγλος αρχαιολόγος Σίμπσον. Από την κεραμική που βρήκε γύρω από τον τάφο, χρονολόγησε το μνημείο περίπου στο -1.400! Ο μυκηναϊκός αυτός τάφος γκρεμίστηκε από μπουλντόζα! Υπάρχουν όμως, στη γύρω περιοχή και άλλοι τάφοι, κάτι που οδηγεί στην εκτίμηση ότι εκεί ίσως βρισκόταν η νεκρόπολη της αρχαίας πόλης. Αυτά τα απομεινάρια της ιστορίας της Καλαμάτας, ήσσονος δυστυχώς σημασίας για τους αναπτυξιολάγνους μπροστά στην κατασκευή ενός δρόμου, χάνονται». https://www. kalamatajournal.gr/messinia/kalamata/item/10485-vrethike-ekei-pou-ftiaxnetai-i-perimetriki-to-arxaioterosystima- ydrefsis-tis-kalamatas (τελευταία επίσκεψη 20/02/2021).
6. Οι εικόνες 3-6 περιέχονται στο: Fountoulis I., Mariolakos I., and Ladas I., (2012), Quaternary basin sedimentation and geodynamics in SW Peloponnese (Greece) and late stage uplift of Taygetos Mt., Bollettino di Geofisica Teorica ed Applicata Vol. 55, n. 2, June 2014, pp. 303-324. καθώς και στο Μαριολάκος Η., Φουντούλης Ι., Λαδάς Ι., Παλαιογραφική Εξέλιξης της ΝΔ Πελοποννήσου κατά το Τεταρτογεννές, Δελτίο της Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρίας, τόμος ΧΧΧΙV/1 2001, σ. 27-45.
7. Fountoulis I., Mariolakos I., and Ladas I., (2012), Quaternary basin sedimentation and geodynamics in SW Peloponnese (Greece) and late stage uplift of Taygetos Mt., Bollettino di Geofisica Teorica ed Applicata Vol. 55, n. 2, June 2014, pp. 303-324.
8. Ό.π
9. Ό.π10. Ό.π
11. Kraft C. John- Rapp, Jr. George- Aschenbrenner E Stanley, Late Holocene Paleogeography of the Coastal Plain of the Gulf of Messenia, Greece, and Its Relationships to Archaeological Settings and Coastal Change, 1975.
12. Ό.π.
13. Για περισσότερα βλέπε: Παπαχατζής : Ν. , Παυσανίου Ελλάδος Περιηγησις, Μεσσηνιακά-Ηλιακά, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1991, καθώς και Στράβωνος, Γεωγραφικά, Βιβλίο Η΄, Μεσσηνιακά, εκδ Πάπυρος.
14. McDonald A. William- Rapp R. George, The Minnesota Messenia Expedition- Reconstructing a Bronze Age Regional Environment, The University of Minnesota Press, Mineapolis, 1972., σελ. 288, καθώς και στο Συριόπουλος Θ. Κωνσταντίνος, Η προϊστορία της Πελοποννήσου, εκδ. Η Νεα Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρία, 1964, σελ.64, 100, 474.
15. Kraft C. John- Rapp, Jr. George- Aschenbrenner E Stanley, Late Holocene Paleogeography of the Coastal Plain of the Gulf of Messenia, Greece, and Its Relationships to Archaeological Settings and Coastal Change.,1975
16. Ό.π.
17. Σύμφωνα με: Fountoulis I., Mariolakos I., and Ladas I., (2012), Quaternary basin sedimentation and geodynamics in SW Peloponnese (Greece) and late stage uplift of Taygetos Mt., Bollettino di Geofisica Teorica ed Applicata Vol. 55, n. 2, June 2014, pp. 303-324. καθώς και στο Μαριολάκος Η., Φουντούλης Ι., Λαδάς Ι., Παλαιογραφική Εξέλιξης της ΝΔ Πελοποννήσου κατά το Τεταρτογεννές, Δελτίο της Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρίας, τόμος ΧΧΧΙV/1 2001, σ. 27-45.
18. Το τοπογραφικό προέρχεται από: Simpson H., The Seven Cities Offered by Agamemnon to Achilles, The Annual of the British School of Archaeology at Athens, vol 61, 1966, pp 117.
19. Στο σημείο αυτό να αναφερθεί ότι στη έρευνα των: Martin F., Karin H., Chuan-Chou S., Hsun Ming H., Meighan B., Sharon S., Late Bronze Age climate change and the destruction of the Mycenaean Palace of Nestor at Pylos, December 2017., αναφέρεται ότι η ΥΕ ΙΙΙ θεωρείται μια ξηρή περίοδος που σταδιακά μέχρι τα πρωτογεωμετρικά χρόνια στην περιοχή της Μεσσηνίας γίνεται ακόμα πιο έντονη. «Οι κλιματολογικές συνθήκες, σταδιακά έγιναν πιο έντονα ξηρές κατά τη διάρκεια της ΥΕ IIIΓ».
20. Simpson H., The Seven Cities Offered by Agamemnon to Achilles, The Annual of the British School of Archaeology at Athens, vol 61, 1966., σελ. 116- 117.
21. Η δεξιά εικόνα περιέχεται στο Simpson H., The Seven Cities Offered by Agamemnon to Achilles, The Annual of the British School of Archaeology at Athens, vol 61, 1966, plate 25.
22. Για περισσότερα βλέπε, Θέμελης Π., Αρχαιότητες και μνημεία της Μεσσηνίας., Αρχαιολογικόν Δελτίον, Τόμος 20, Χρονικά/Μέρος Β΄2, 1965, σ. 207-208.
23. Ο Στράβωνας αναφέρει για τον ύφορμο των αρχαίων Φαρών ότι απέχει από την πόλη πέντε στάδια και θεωρείτο ασφαλές μόνο κατά την θερινή περίοδο. Το παρακάτω απόσπασμα αναφέρεται στο -393, που κατά την διάρκεια του Κορινθιακού πολέμου, ο Αθηναίος ναύαρχος Κόνων και ο σύμμαχός του Πέρσης σατράπης Φαρναβάζος, λεηλάτησαν την πόλη των Φαρών που είχε ταχθεί με το μέρος των Σπαρτιατών, καθώς ήταν πόλη υπό σπαρτιατική ηγεμονία. Φοβούμενοι, όμως, την έλλειψη σιτηρών και το γεγονός ότι το λιμάνι των Φαρών δεν ήταν ασφαλές, αποφάσισαν να αποπλεύσουν: «Φαραὶ δ᾽ ἀπὸ πέντε σταδίων, ὕφορμον ἔχουσα θερινόν, αἱ δ᾽ ἄλλαι ἀνωμάλοις κέχρηνται τοῖς ἀπὸ θαλάττης διαστήμασι». Στράβων, Γεωγραφικά, βιβλίο Η, κεφ. 4.5.
24. Simpson H., The Seven Cities Offered by Agamemnon to Achilles, The Annual of the British School of Archaeology at Athens, vol 61, 1966, pp 117.
25. Πίκουλας Α. Γιάννης, Ταξιδεύοντας στην Αρχαία Ελλάδα, Το Ταξίδι από τους Αρχαίους έως τους Νεότερους Χρόνους, Συλλογικό έργο, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, 2003, σελ. 20,22.
26. Κουρσούμης Σ. Σ., Κοσμόπουλος Δ., (2010), Ager Denthaliatis, Παλαιά και Νέα Ορόσημα στην Κορυφογραμμή του Ταϋγέτου, Αρχαιολογική Εφημερίς, τόμος 152, Περίοδος Πέμπτη, Αθήνα 2013, σ.55-75., Simpson H., Identifying a Mycenaean State, The Αnnual of the British School of Archaeology at Athens, vol 52, 1957, pp. 231-259 και Simpson H., The Seven Cities Offered by Agamemnon to Achilles, The Annual of the British School of Archaeology at Athens, vol 61, 1966, pp. 113-131.
27. Σκιάς Ν. Ανδρέας, Τοπογραφικά και Επιγραφικά των εν Μεσσηνία Φαρών και Πέριξ., Αρχαιολογική Εφημερίς, 1911, σ. 107-118., καθώς και Πίκουλας Α. Γιάννης, Από το Οδικό Δίκτυο της Αρχαίας Μεσσηνίας: Η Οδός στην Λαγκάδα του Νέδοντος, Πρακτικά Δ΄ Τοπικού Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών, 2010, σ. 283-294.
28. Ό.π.
29. Πίκουλας Α. Γιάννης, Από το Οδικό Δίκτυο της Αρχαίας Μεσσηνίας: Η Οδός στην Λαγκάδα του Νέδοντος, Πρακτικά Δ΄ Τοπικού Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών, 2010, σ. 283-294.
30. Ό.π.
31. Simpson H., The Seven Cities Offered by Agamemnon to Achilles, The Annual of the British School of Archaeology at Athens, vol 61, 1966., σελ. 117.
32. Ο πήλινος αγωγός ίσως μετέφερε νερό επίσης από τον Καλαμίτση, αφού το ανεσκαμμένο μέρος του βρίσκεται στρωματογραφικά λίγα εκατοστά χαμηλότερα από μεταγενέστερο υδραγωγείο του οποίου ακολουθεί την πορεία του και το οποίο τροφοδοτούνταν από την συγκεκριμένη πηγή του Καλαμίτση.
33. https://aristomenismessinios.blogspot.com/2021/02/blog-post_17.html (τελευταία επίσκεψη 21/02/21).34. Simpson H., The Seven Cities Offered by Agamemnon to Achilles, The Annual of the British School of Archaeology at Athens, vol 61, 1966, pp 117.
35. Από μαρτυρίες κατοίκων πληροφορούμαστε ότι, στον ποταμό μέχρι την δεκαετία του ’60 περίπου, υπήρχαν εκτρεφόμενα χέλια. Το γεγονός αυτό μας δείχνει, εκτός από την επαρκούμενη ποσότητα νερού που είχε ο ποταμός για μια τέτοια δραστηριότητα, και την πολύπλευρη ανθρώπινη δραστηριότητα που γινόταν με βάση τον ποταμό.
36. Σύμφωνα με την διευθύντρια Εφορείας Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας κυρία Μηλίτση: «Σε ό,τι αφορά την λαξευμένη επιφάνεια που σε ρεπορτάζ μας είχαμε περιγράψει ότι πρόκειται για έναν από τους τάφους που είχε εντοπίσει ο Άγγλος αρχαιολόγος Σίμπσον, η διευθύντρια της Εφορείας Αρχαιοτήτων υπογράμμισε ότι δεν πρόκειται για τάφο. Τόνισε ότι αφενός τα τοπογραφικά του Άγγλου αρχαιολόγου δεν συμπίπτουν με το σημείο στο οποίο υπήρχε η λαξευμένη επιφάνεια και αφετέρου στο χώρο αυτό έγινε έρευνα από την Εφορεία και δεν βρέθηκε ούτε κεραμική ούτε όστρακα ούτε κανένα αρχιτεκτονικό ή άλλο στοιχείο που να επιτρέπει να δημιουργηθεί η εικασία ότι εκεί ήταν αρχαίος τάφος. Οι τάφοι που περιγράφει ο Σίμπσον, ανέφερε η κ. Μηλίτση, δεν βρίσκονται στην συγκεκριμένη περιοχή, ενώ πρόσθεσε ότι παρά τις έρευνες που έχουν γίνει από την Εφορεία δεν έχουν βρεθεί». https://www.kalamatajournal.gr/messinia/kalamata/item/10574-eisigisi-sto-kassxetika-
me-to-romaiko-systima-ydrefsis-tis-kalamatas. Σχετικά: https://www.kalamatajournal.gr/messinia/
kalamata/item/10574-eisigisi-sto-kas-sxetika-me-to-romaiko-systima-ydrefsis-tis-kalamatas?fbclid=IwAR0 ro40DopM5JthaCedSAH0iy50knya6VzPqzzoqm25fovSlDmz3qDMfRX8 (τελευταία επίσκεψη 01/03/2021).
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Ελληνόγλωσση:
Αθανασάς Κωνσταντίνος, Νεοτεκτονική Εξέλιξη της Μεσσηνίας κατά το Ανώτερο Τεταρτογενές,
Βασισμένη σε Γεωχρονολογήσεις με την Μέθοδο της Φωταύγειας – Συμβολή στην Αρχαιομετρία,
Διδακτορική διατριβή, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, Αθήνα 2010.
Γιαλούρης Ν., Αρχαιότητες και μνημεία της Μεσσηνίας, Αρχαιολογικόν Δελτίον, Τόμος 22, Μέρος Β΄1, 1967, σ. 206-207.
Davis Jack L, Πύλος η Αμμουδερή, Παπαδήμα, Αθήνα 2005.
Θέμελης Π., Αρχαιότητες και μνημεία της Μεσσηνίας, Αρχαιολογικόν Δελτίον, Τόμος 20, Χρονικά/Μέρος Β΄2, 1965, σ. 207-208.
Κουρσούμης Σ. Σ., Κοσμόπουλος Δ., (2010), Ager Denthaliatis, Παλαιά και Νέα Ορόσημα στην Κορυφογραμμή του Ταϋγέτου, Αρχαιολογική Εφημερίς, τόμος 152, Περίοδος Πέμπτη, Αθήνα 2013, σ.55-75.
Μαριολάκος Η., Φουντούλης Ι., Λαδάς Ι., Παλαιογραφική Εξέλιξης της ΝΔ Πελοποννήσου κατά το Τεταρτογεννές, Δελτίο της Ελληνικής Γεωλογικής Εταιρίας, τόμος ΧΧΧΙV/1 2001, σ. 27-45.
Παπαθανασόπουλος Γ., Παπαθανασόπουλος Θ., Πύλος-Πυλία, Οδοιπορικό στο χώρο και στο χρόνο, η Πύλος του Νέστορος, το Ναυαρίνο, η Μεθώνη, η Κορώνη, Αθήνα 2000.
Παπαχατζής Ν. , Παυσανίου Ελλάδος Περιηγησις, Μεσσηνιακά-Ηλιακά, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1991.
Πίκουλας Α. Γιάννης, Οδικό Δίκτυο και Άμυνα- Από την Κόρινθο στο Άργος και την Αρκαδία, HOROS, Αθήνα 1995.
Πίκουλας Α. Γιάννης, Ταξιδεύοντας στην Αρχαία Ελλάδα, Το Ταξίδι από τους Αρχαίους έως τους Νεότερους Χρόνους, Συλλογικό έργο, Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, 2003, σ. 15-35.
Πίκουλας Α. Γιάννης, Από το Οδικό Δίκτυο της Αρχαίας Μεσσηνίας: Η Οδός στην Λαγκάδα του Νέδοντος, Πρακτικά Δ΄ Τοπικού Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών, 2010, σ. 283-294.
Σκιάς Ν. Ανδρέας, Η Θέσις των εν Μεσσηνία Φαρών, Μεσσηνιακή Επετηρίς 1902.
Σκιάς Ν. Ανδρέας, Τοπογραφικά και επιγραφικά των εν Μεσσηνία Φαρών και πέριξ. Αρχαιολογική Εφημερίς, 1911, σ. 107-118.
Στράβωνος, Γεωγραφικά, Βιβλίο Η΄, Μεσσηνιακά, Πάπυρος, Αθήνα 1975.
Συριόπουλος Θ. Κωνσταντίνος, Η προϊστορία της Πελοποννήσου, Η Νέα Αθήναις Αρχαιολογική Εταιρία, 1964.
Φαρμάκη Σ., Άτλας της Γεωμυθολογίας της Πελοποννήσου- σύνδεση αρχαιολογίας και γεωλογίας, Διδακτορική διατριβή, Πανεπιστήμιο Πατρών, Πάτρα, 2013.
Χατζή, Γ., «Η Πρωτογεωμετρική Εποχή στη Μεσσηνία», Πρακτικά του Β΄ Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Πάτραι 25-31 Μαΐου 1980, Πελοποννησιακά, Παράρτημα 8 τομ. Β΄,
1981-1982, σ. 321- 347.
Ξενόγλωσση:
Fountoulis I., Mariolakos I., and Ladas I., (2012), Quaternary basin sedimentation and geodynamics in SW Peloponnese (Greece) and late stage uplift of Taygetos Mt., Bollettino di Geofisica Teorica ed Applicata Vol. 55, n. 2, June 2014, pp. 303-324.
Kraft C. John- Rapp, Jr. George- Aschenbrenner E Stanley, Late Holocene Paleogeography of the Coastal Plain of the Gulf of Messenia, Greece, and Its Relationships to Archaeological Settings and Coastal Change, 1975.
Luraghi N., The Ancient Messenians- Constructions of Ethnicity and Memory, Cambridge University Press, 2008.
Martin F., Karin H., Chuan-Chou S., Hsun-Ming H., Meighan B., Sharon S., Late Bronze Age climate change and the destruction of the Mycenaean Palace of Nestor at Pylos, December 2017, https://journals.plos.org/plosone/article?id=10.1371/journal.pone.0189447 (τελευταία επίσκεψη 22/02/2021).
McDonald A. William – Rapp R. George, The Minnesota Messenia Expedition- Reconstructing a Bronze Age Regional Environment, The University of Minnesota Press, Mineapolis, 1972.
Simpson H., Identifying a Mycenaean State, The Αnnual of the British School of Archaeology at Athens, vol 52, 1957, pp. 231-259.
Simpson H., The Seven Cities Offered by Agamemnon to Achilles, The Annual of the British School of Archaeology at Athens, vol 61, 1966, pp. 113-131.
Ιστοσελίδες
Ιστοσελίδα https://www.archaiologia.gr/ (τελευταία επίσκεψη 01/03/2021).
Ιστοσελίδα αρχαιολογικού ενδιαφέροντος γύρω απ’ την Μεσσηνία, Αριστομένης ο Μεσσήνιος:
https://aristomenismessinios.blogspot.com/ (τελευταία επίσκεψη 01/03/2021).
Ιστοσελίδα του Pylos Regional Archaeological Project : https://classics.uc.edu/prap/ (τελευταία επίσκεψη 01/03/2021)
