Ιππικοί αγώνες στην αρχαία Μεσσήνη

Τη σηµασία της αγωγής των νέων και της άθλησης για την κοινωνία της Μεσσήνης µαρτυρεί εκτός των άλλων το µεγαλειώδες αρχιτεκτονικό συγκρότηµα Γυµνασίου-Σταδίου (εικ.1) το οποίο φιλοξενούσε την εφηβεία, θεσµό που αφορούσε στα µέλη των ανώτερων κοινωνικών στρωµάτων της πρωτεύουσας Μεσσήνης καθώς και πόλεων της µεσσηνιακής επικράτειας, Ασίνης, Κολωνίδων, Μεθώνης, Πύλου, Κυπαρισσίας και Θουρίας.1

Το Γυµνάσιο αναδείχτηκε σε πολιτικό θεσµό για κάθε πόλη, ο οποίος συγκέντρωνε τις αξίες της αγωγής των νέων και ήταν δηµοφιλές.2 Ο ιππόδροµος δεν αναφέρεται συχνά, χωρίς αυτό να σηµαίνει ότι δεν ήταν εξίσου αναγκαίος και δηµοφιλής, εφόσον κατά κανόνα ταυτόχρονα µε τα γυµνικά αγωνίσµατα τελούνταν και ιππικά σύµφωνα µε επιγραφικές µαρτυρίες.3 Νοµίζω ότι η λέξη Γυµνάσιο είναι δηλωτική του συνόλου των χώρων φυσικής, στρατιωτικής και διανοητικής άσκησης και αγωγής παίδων, εφήβων και νέων, δηλαδή δηλωτική τόσο του Γυµνασίου και του Σταδίου όσο και του Ιππόδροµου. Άλλωστε τα καθήκοντα του Γυµνασίαρχου και του Υπογυµνασίαρχου δεν περιορίζονταν σε δραστηριότητες αποκλειστικά στους χώρους του Γυµνασίου και του Σταδίου, στα γυµνικά δηλαδή αγωνίσµατα στίβου, αλλά αφορούσαν και στα ιππικά αγωνίσµατα στον Ιππόδροµο, όπως µας πληροφορεί µεταξύ άλλων ο εφηβαρχικός νόµος της Αµφίπολης, ο οποίος περιλαµβάνει όχι µόνο τον νόµο του εφήβαρχου Αδαίου Eυηµέρου αλλά και παλαιότερους κωδικοποιηµένους νόµους, διατάξεις και βασιλικά διατάγµατα.4 Και στον γυµνασιαρχικό νόµο της Βέροιας, όπως σε αυτόν της Αµφίπολης, οι έφηβοι ασκούνται µεταξύ άλλων στο ιππεύειν και ακοντίζειν αφ’ ίππου, σε αγωνίσµατα δηλαδή στρατιωτικού χαρακτήρα που λάµβαναν χώρα στον Ιππόδροµο.5
Επικρατεί η άποψη ότι ο στρατιωτικός χαρακτήρας της εφηβικής εκπαίδευσης υποχωρεί ή και εξαλείφεται κατά την περίοδο της ρωµαιοκρατίας. Ωστόσο σε έναν πρόσφατο εφηβικό κατάλογο του +57 από τη Μεσσήνη, οι Γυµνασίαρχοι κατέχουν και το αξίωµα των στρατηγών (εικ.2).

Ο νέος αυτός κατάλογος, αρ. ευρ. 18547, είναι χαραγµένος στη βόρεια παραστάδα της εισόδου που οδηγεί στους λουτήρες της Παλαίστρας. Απολήγει σε στέψη µε δύο ταινίες και ανεστραµµένο λέσβιο κυµάτιο, ύψος 3,10 µ., πλάτος (στο µέσο) 0,43 µ., πάχος (στο µέσο) 0,29 µ. ύψος γρ. 0,006-0,01 µ. (στ. 1-9: 0,02 µ., στ. 12, 17, 24, 30, 38: 0,02 µ., σ?. 86: 0,025??.τ. 86: 0,025 µ.):

Ο τίτλος των στρατηγών αφορά στους δύο γυµνασίαρχους, οι οποίοι ασκούσαν ταυτόχρονα και το λειτούργηµα του στρατηγού. Η εκπαίδευση των εφήβων, των τρι(ε)τίρενων, επί τρία χρόνια στο Γυµνάσιο της Μεσσήνης, στόχευε στο να τους αναδείξει σε ικανούς οπλίτες και ιππείς, έτοιµους να ενταχθούν στην τάξη των ανδρών και να σταλούν στα µέτωπα των µαχών.6 Και η κατά φυλές διαίρεση των εφηβικών καταλόγων της Μεσσήνης είχε άλλωστε στρατιωτικό χαρακτήρα.
Από επιγραφικά κείµενα του δεύτερου µισού του -2ου αι. από την Αττική προκύπτει ότι η ιππική εξάσκηση συνυπάρχει µε την άσκηση των όπλων. Οι έφηβοι συµµετείχαν καθηµερινά στην προπόνηση αγωνισµάτων γυµνικών και ιππικών τόσο στη διάρκεια καθιερωµένων εορτασµών της πόλης, στο πλαίσιο θρησκευτικών τελετών όσο και σε άλλες έκτακτες περιπτώσεις που θα αναφέρουµε παρακάτω.7
Πόλεις και κοινά, κατά την περίοδο της ρωµαιοκρατίας, ιδρύουν αγώνες γυµνικούς και ιππικούς προς τιµή αυτοκρατόρων, όπως τα Καισάρεια και Ρωµαία στην αρχαία Μεσσήνη.8
Σε τρία νέα ψηφίσµατα του έτους +3/4, χαραγµένα σε δύο ασβεστολιθικές στήλες, που ήλθαν στο φως το 2013 στη βόρεια στοά της αγοράς, µπροστά στο βήµα (εικ.3), τιµάται ως σωτήρας και ευεργέτης από την πόλη της Μεσσήνης και τους Ρωµαίους κατοίκους της ο ταµίας και αντιστράτηγος Πόπλιος Κορνήλιος Σκιπίων καταγόµενος από το Περύσιον (σηµ. Peruzza) της Ιταλίας.9

Στο δεύτερο ψήφισµα, αποφασίζεται µεταξύ άλλων (στ. 15-20) να στηθεί ανδριάντας και επίχρυση γραπτή εικόνα του Πόπλιου Κορνήλιου Σκιπίωνα ἐν ὅπλω, ζωγραφισµένη δηλαδή πάνω σε µεγάλη ασπίδα, στο Σεβάστειο καθώς και µια δεύτερη εικόνα µπροστά στο βήµα. Ορίζεται επί πλέον στο ίδιο ψήφισµα: “ἄρειν ἐπώνυµον ἁµέραν αὐ[τοῦ] καί γυµνικόν ἀγώνα τελεῖν κατ’ ἔτος καί ἱππικόν µετά τάν τοῦ Σεβαστοῦ ἁµέραν […] καί θυσιάζεσθαι τᾶι ἁµεραι ταύται πρό τοῦ ἀνδριάντος κατ’ ἐνιαυτόν ὑπό τοῦ ἀγωνοθέτου.” Να ορισθεί δηλαδή επώνυµη ηµέρα προς τιµήν του και να τελείται κάθε χρόνο την ηµέρα αυτή γυµνικός και ιππικός αγώνας µετά τον εορτασµό της γενέθλιας ηµέρας του αυτοκράτορα Αυγούστου, και να τελεί θυσία ο αγωνοθέτης µπροστά στον ανδριάντα του.
Στη ΒΔ γωνία της ανατολικής αίθουσας του Σεβαστείου ήλθαν στο φως συνανήκοντα θραύσµατα µας άλλης ασβεστολιθικής στήλης (αρ. ευρ. 1138+1984+1623, µέγ. ύψ. 0,59µ., πλ. 0,675µ., πάχ. 0,11µ.) η οποία σώζει τους δέκα τελευταίους στίχους ενός ψηφίσµατος του +14, έτους θανάτου του Αυγούστου και ανακήρυξης του Τιβερίου σε αυτοκράτορα. Στο ψήφισµα αυτό (στ. 36-41) ορίζεται µεταξύ άλλων, εκεχειρία επί τρεις συνεχόµενες µέρες, τέλεση γυµνικού αγώνα παίδων και εφήβων και ιππικού νέων κατά τη γενέθλια µέρα του αυτοκράτορα Τιβερίου Καίσαρος και ανάθεση των όπλων των νικητών από τον επώνυµο ιερέα του Δία Ιθωµάτα:

Τα όπλα που όφειλε να αναθέσει ο ιερέας ανήκαν προφανώς στους νικητές του αγωνίσµατος ακοντίζειν αφ᾽ ίππου,10 όπως µας πληροφορούν άλλωστε οι γυµνασιακοί νόµοι της Βέροιας και της Αµφίπολης που αναφέραµε παραπάνω.
Η ηλικιακή κατηγορία των νέων αφορά σε άνδρες που είχαν ολοκληρώσει την τριετή εφηβική εκπαίδευση στα είκοσι χρόνια τους, αλλά δεν είχαν ακόµη κλείσει τα τριάντα, ώστε να αποκτήσουν πλήρη πολιτικά δικαιώµατα.11 Δεν αποκλείονταν ωστόσο από πολιτικά και στρατιωτικά αξιώµατα ή ιερατικά καθήκοντα, συµπεριλαµβανοµένου και του ρόλου του “σταφυλοδρόµου” στα Κάρνεια.12
Σ’ αυτή την ηλικιακή τάξη των νέων αναφέρεται επιγραφή AEM 8056, χαραγµένη σε ορθοστάτη βάθρου (ύψ. 0,93µ., µήκ. 0575µ., πάχ. 018µ., του -1ου αι.) που ήλθε στο φως το 1969 στη Μεσσήνη, µεταξύ Θεάτρου και Κρήνης Αρσινόης:13

Ύψ. γραµµ. 0,035 µ. Oι “ιπποτρόφοι” και οι “νεώτεροι” τιµούν µε ανδριάντα τον ηγεµόνα τους Μόσχον Ευαµέρου.14 Oι “ιπποτρόφοι” της επιγραφής µας ήταν οι εκτρέφοντες και συντηρούντες άλογα όχι µόνο για τις ιπποδροµίες, αλλά και για τον πόλεµο.15 “Οι νεώτεροι οι εις τά τριάκοντα” µπορεί να παραλληλιστούν µε την ηλικιακή οµάδα νέων της Σπάρτης, που ο Ξενοφών (Αγησίλαος 1.31· Ελληνικά 3.4.23) αποκαλεί “τά δέκα αφ’ ήβης”, δηλαδή µεταξύ είκοσι και τριάντα ετών.16 Ο Θουκυδίδης (5.64.3) ονοµάζει “νεώτερον µέρος” ένα τµήµα του Σπαρτιατικού στρατού, εννοώντας αυτούς που δεν ήταν ακόµη πλήρεις πολίτες, σύµφωνα µε τον A. Gomme.17 Ο M. Petterson υποστηρίζει µε πειστικά επιχειρήµατα ότι οι Καρνεάται ανήκαν στους λεγόµενους νεώτερους, στην ηλικιακή δηλαδή οµάδα µεταξύ είκοσι και τριάντα ετών. Ο χαρακτηρισµός άλλωστε “νεώτεροι” χρησιµοποιείται και σε άλλες περιοχές του ελλαδικού χώρου για να δηλώσει ακριβώς τους νέους άνδρες που έχουν περάσει την εφηβεία και διανύουν την τρίτη δεκαετία του βίου τους.18
Η θέση του ιππόδροµου της αρχαίας Μεσσήνης αναζητείται κοντά στο Στάδιο, συγκεκριµένα στην πεδινή έκταση αµέσως νότια από την Παλαίστρα (εικ.4). Οι ιππόδροµοι βρίσκονταν κατά κανόνα κοντά στα στάδια και όχι σε απόσταση χιλιοµέτρων από αυτά. Στο συµπέρασµα αυτό καταλήγουµε βασιζόµενοι στον Παυσανία. Ο περιηγητής στα Αρκαδικά του (8.38.3-5) αναφέρει ότι “στο Λύκαιο όρος υπάρχει ιερό Πανός µε άλσος γύρω, µε ιππόδροµο και πριν απ’ αυτόν στάδιο, όπου παλαιά γίνονταν οι αγώνες των Λυκαίων”.19

“Στη λεωφόρο προς την Τεγέα, αριστερά και πολύ κοντά στα τείχη της Μαντίνειας, υπάρχει τόπος χρησιµοποιούµενος ως ιππόδροµος και κοντά σε αυτόν στάδιο όπου γίνονται οι αγώνες για τον Αντίνοο”, σηµειώνει ο Παυσανίας στο κεφάλαιο 10 των Αρκαδικών (8.10.7-10).20 Ο ιππόδροµος της Μαντίνειας, σύµφωνα µε την παραπάνω διατύπωση του περιηγητή, ήταν απλώς ένας τόπος που λειτουργούσε ως ιππόδροµος, χωρίς κατασκευές, εδώλια και αναλήµµατα: “χωρίον ες των ίππων τον δρόµον”.
“Όνοµα δε τη αγορά το εφ᾽ηµών έστιν Ιππόδροµος, και οι επιχώριοι τους ίππους παιδεύουσιν ενταύθα” αναφέρει ο ίδιος περιηγητής (6.24.2), επιβεβαιώνοντας ότι ο ιππόδροµος ήταν ένας ελεύθερος χώρος µέσα στην αγορά της Ήλιδας.
“Χαµηλά στην πεδιάδα της Κίρρας, το επίνειο των Δελφών, είναι ο ιππόδροµος, όπου γίνεται ο ιππικός αγώνας των Πυθίων” σηµειώνει και πάλι ο ίδιος (Παυσανίας, 10.37.4). Κοντά στον ιππόδροµο βρισκόταν και το Στάδιο, σύµφωνα τουλάχιστον µε τον Πίνδαρο: Πιθοί τε γυµνόν επί στάδιον καταβάντες, γράφει στον Πυθιόνικό του (Πυθιόνικος 11.49), που σηµαίνει ότι για τους γυµνικούς αγώνες κατέβαιναν από την Πυθώ στον κάµπο της Κίρρας όπου βρισκόταν ακόµη το στάδιο και o ιππόδροµος. Από την εποχή του Πινδάρου και εξής οι γυµνικοί αγώνες είχαν αρχίσει να γίνονται στο χώρο πάνω από το θέατρο, ο οποίος ωστόσο απέκτησε λίθινα εδώλια τον 2ο αιώνα µ.Χ. µε χορηγία του Ηρώδη Αττικού (Παυσανίας, 10.32.1).21 Χαρακτηριστική είναι µια επιγραφή του 246 π.Χ. από τους Δελφούς που αναφέρεται στην προετοιµασία των Πυθίων, κατά την οποία πολίτες επιµελήθηκαν της επισκευής και της συντήρησης της παραδροµίδος, των σφαιριστηρίων, του αγωνιστικού χώρου, των αποδυτηρίων, των αλµάτων, του ωδείου και του ιππόδροµου και χρηµατοδότησαν τα βραβεία. Περιλάµβανε, υποθέτω, τακτικό καθαρισµό από την βλάστηση και οµαλοποίηση του πεδίου, αλλιώς χωρίου των ιππικών αγώνων. Το ιερό των Δελφών είχε στην κατοχή του ιερά άλογα καθώς και βόδια που έβοσκαν σε καθορισµένη περιοχή της ιερής χώρας, όχι µακριά από τον Ιππόδροµο, όπου απαγορευόταν η βοσκή ιδιωτικών κοπαδιών και το πότισµά τους από την Κρήνην κοντά στην Κεραµείαν και από το Φρέαρ που βρισκόταν µπροστά στο ηρώον του Ελλάνικου, σύµφωνα µε ψήφισµα των Ιεροµνηµόνων του -178.22 Στην αναζήτηση της θέσης του δελφικού Ιππόδροµου πρέπει να ληφθούν υπόψη, κατά τη γνώµη µου, τα αναφερόµενα στην επιγραφή τοπόσηµα, η Κρήνη, η Κεραµεία, το Φρέαρ και κυρίως το ηρώο του Ελλάνικου.
Μόνο ο ιππόδροµος στο πανελλήνιο ιερό της Ολυµπίας, που βρισκόταν και αυτός κοντά στο στάδιο νότια της Άλτεως δίπλα στην νότια όχθη του Αλφειού, και περιγράφεται από τον Παυσανία ως “χωρίον ες των ίππων ανειµένον τους δρόµους”, περιελάµβανε οικήµατα, άφεση, βωµό και ύσπληγα, που µελέτησε διεξοδικά ο Π. Βαλαβάνης.23 Δυστυχώς ούτε ο ιππόδροµος της Ολυµπίας σώζεται, παρασύρθηκε από τις υπερχειλίσεις του ποταµού.

Πέτρος Γ. Θέµελης
Ιππικοί αγώνες στην αρχαία Μεσσήνη
Suppléments du BCH 62. 

LES HIPPODROMES ET LES CONCOURS HIPPIQUES DANS LA GRÈCE ANTIQUE/ Jean-Charles Moretti,  Panos Valavanis

NOTES
1 Themelis 2001a.
2 Gauthier 1993, ιδιαίτερα 1, σηµ. 5-7, σ. 7.
3 Gardiner E. N. 1910, passim. Ο ίδιος υποστηρίζει (σ. 175) ότι οι αρµατοδροµίες σταµάτησαν το 68 π.Χ. και αναβίωσαν στα χρόνια της αυτοκρατορίας.
4 Lazaridi 1984· Lazaridi 1990· Albanidis 1995, σ. 43-48 και 54-58 και 82-85.
5 Cormack 1977· Gauthier, Hatzopoulos 1993, σ. 160-161 και 180-182.
6 Themelis 1998-1999.
7 Για ιππικές ασκήσεις στην Αθήνα βλ. IG  2 II 2311, Syll   3 298, στη Λάρισσα IG IX 2, 526-527, και στον Br. Helly στον παρόντα τόµο.
8 Pavlogiannis 2000, σ. 173-177. Βλ. και Crowther 1995.
9 Orlandos 1962· SEG XXIII 206, αρ. ευρ. 1062.
10 Themelis 1988, σ. 55-58· Themelis 1990, σ. 87-91.
11 Brelich 1969, σ. 125· Pettersen 1992, σ. 86-87, µε πλούσια βιβλιογραφία και φιλολογικές µαρτυρίες.
12 Themelis 2007. Δεν αποκλείονταν επίσης από τα καθήκοντα του “ιερού” στα µυστήρια της Ανδανίας.
13 Themelis 1996, σ. 153.
14 Το Μόσχος απαντάται σε επιγραφή του 1ου αι. µ.Χ. από την εκκλησία της Παναγιάς Βωλιµνιώτισσας, όπου το ιερό της Λιµνάτιδος, στα όρια Μεσσηνίας Λακωνίας: IG V 1, 1374. Το όνοµα Ευάµερος είναι συχνό στη Λακωνία, τη Μεσσηνία και τη Μεσσήνη: IG V 1, 21, 210, 211, 212, 902· Themelis 1990, σ. 87· Themelis 1993, σ. 55· Themelis 2000, σ. 91, στ. 44· Themelis 2002, σ. 37.
15 LSJ, s.v. “ιπποτρόφοι”.
16 Pettersen 1992, σ. 58-86 µε βιβλιογραφία· πρβλ. Prott, Ziehen 1987, σ. 269, αρ. 64, στ. 23 (αγώνας λαµπάδας των νεωτέρων στην Κέα).
17 Gomme et al. 1970, σ. 93· Pettersen 1992, σ. 85-89.
18 Themelis 2007, σ. 516-517.
19 Papachatzis 1980, σ. 345, σηµ. 2· Kourouniotis 1909· D. G. Romano σε αυτόν τον τόµο.
20 Fougères 1898, σ. 99-102.
21 Papachatzis 1981, σ. 415, σηµ. 3.
22 Syll   3 636 και Syll   3 668· SEG XXV 570· SGDI 2536· Sokolowski 1969, 161, 79.
23 Valavanis 1999.