Λίθινος πέλεκυς Νεολιθικής περιόδου από τα Διόδια Μεσσηνίας

Στο Αρχαιολογικό Μουσείο Μεσσηνίας, στην Καλαμάτα, εκτίθεται ένας ιδιαίτερα μεγάλος λίθινος πέλεκυς1, με Αριθμό Καταγραφής 5648, ο οποίος βρέθηκε το 1998 στη θέση «Σαπολίβαδα» Διοδίων του Δήμου Μεσσήνης, Περιφερειακής Ενότητας Μεσσηνίας, και παραδόθηκε από τον ιδιώτη κ. Άγγελο Νικολόπουλο. Ο πέλεκυς εντοπίστηκε επιφανειακά σε αγροτεμάχιο ιδιοκτησίας του (εικ.1) και συνεπώς πρόκειται για τυχαίο εύρημα περισυλλογής, το οποίο δεν εντάσσεται σε συγκεκριμένο αρχαιολογικό πλαίσιο.

Ο πέλεκυς ανήκει στην κατηγορία των εργαλείων από λειασμένο λίθο και ειδικότερα σε αυτά με κόψη2, ενώ κατατάσσεται στον Τύπο Α σύμφωνα με το ταξινομικό σύστημα του Χ. Τσούντα3 αποτελώντας παραλλαγή του, καθώς διαθέτει δύο κόψεις, η μία από τις οποίες είναι μικρότερη σε πλάτος (εικ.2- 4).
Είναι κατασκευασμένος από σπαρτιατικό βασάλτη (κροκεάτη λίθο), έχει μήκος 31 εκ. και πλάτος 3,5- 9,7 εκ., ατρακτοειδές σχήμα και ελλειψοειδή διατομή (εικ.5- 7)4. Σώζεται ακέραιος πλην ελαχίστων πολύ μικρών αποκρούσεων στη μικρότερη κόψη (moderate wear5), φθορά που όμως δεν επηρεάζει τη μορφολογία του τεχνουργήματος και οφείλεται πιθανότατα σε μετα-αποθετικούς παράγοντες. Στη μέση του σώματος φέρει ανεπαίσθητη ρωγμή πιθανόν από μηχανικές καταπονήσεις (κρουστική φθορά –fatigue wear6) και στην επιφάνειά του υπάρχουν καφέ χρώματος επικαθήσεις, ίσως πυριτικές7.
Δεν φέρει ορατά ίχνη φθοράς χρήσης ούτε άλλης μορφοποιητικής παρέμβασης, αντιθέτως, ολόκληρη η επιφάνειά του είναι λειασμένη με επιμέλεια. Ιδιαίτερη φροντίδα δείχνει να έχει υποστεί η πλατύτερη κόψη του, η οποία είναι περαιτέρω λειασμένη και στις δύο πλευρές σε μια ταινία πλάτους περίπου 1 εκ. (εικ.8), που ίσως αποτελούσε κατασκευαστική μεταποίηση με στόχο την ανανέωση της ενεργούς επιφάνειας του εργαλείου8. Αντίστοιχη λείανση της μικρότερης κόψης δεν σώζεται εξαιτίας της φθοράς στο σημείο αυτό.
Πρόκειται πιθανότατα για τεχνούργημα «μιας χρήσης» (single-use), καθώς δεν φέρει ίχνη αναδιαμόρφωσης του αρχικού του σχεδίου9. Αυτό σημαίνει πως καθ’ όλη τη διάρκεια του κύκλου ζωής του αξιοποιήθηκε αποκλειστικά στο πλαίσιο της δραστηριότητας για την οποία κατασκευάστηκε.

Τα στάδια κατεργασίας τέτοιου είδους μεγάλων εργαλείων ήταν αρχικά το ραμφοκόπημα, ώστε να απομακρυνθούν τα μεγαλύτερα κομμάτια του λίθου και να δοθεί το γενικότερο σχήμα, στη συνέχεια η απολέπιση και η τριβή με τη βοήθεια νερού και άμμου ώστε να ομαλοποιηθεί η επιφάνεια και, τελικά, η στίλβωση, η οποία δεν εξυπηρετούσε κάποιο πρακτικό σκοπό αλλά ήταν μάλλον θέμα αισθητικής10. Ωστόσο, η επένδυση χρόνου και ενέργειας σε μια τέτοια –φαινομενικά άσκοπη– εργασία ίσως υπαινίσσεται το συμβολικό και ιδεολογικό φορτίο αυτών των εργαλείων και την ιδιαίτερη θέση του κατασκευαστή, του κατόχου ή του χρήστη τους εντός της προϊστορικής κοινότητας11.
Εντύπωση προκαλεί το μεγάλο μέγεθος του εν λόγω πέλεκυ, αντίστοιχο του οποίου δεν έχει καταγραφεί έως σήμερα στον ελλαδικό χώρο. Τα πλησιέστερα –αν και αρκετά μικρότερα– σε μέγεθος παράλληλα προέρχονται από το λεγόμενο Ιερό στη Νέα Νικομήδεια, όπου αναφέρονται δύο πελέκεις μήκους 27,3 και 27,8 εκ.12. Από το σπήλαιο Βάνη στη Νάξο, επίσης, έχει αναφερθεί πέλεκυς μήκους μικρότερου των 20 εκ. ως ο μεγαλύτερος που έχει βρεθεί στο προϊστορικό Αιγαίο13, ενώ τέσσερις ακόμη πελέκεις έχουν αναφερθεί με μήκος άνω των 18 εκ. από το Ανεμοδούρι Μεσσηνίας, την Αρχαία Αγορά στην Αθήνα και την Αγία Άννα στην Εύβοια14. Όλοι οι προαναφερθέντες πελέκεις -εξαιρουμένου του πέλεκυ από τη Νάξο– ερμηνεύτηκαν ως έχοντες ταυτόχρονα συνηθισμένη (εργαλειακή) αλλά και ασυνήθιστη (τελετουργική) χρήση. Παρομοίως διπλή θα μπορούσε να ήταν και η χρήση του πέλεκυ των Διοδίων, αν και εξαιτίας της ορατής έλλειψης ιχνών χρήσης δεν είναι βέβαιο ότι χρησιμοποιήθηκε ποτέ ή λειτούργησε μόνο εντός τελετουργικού πλαισίου.
Κατά τον Semenov, στην προϊστορική περίοδο δεν υπήρχε αυστηρός διαμοιρασμός της λειτουργίας μεταξύ των διαφόρων κατηγοριών εργαλείων· κάποιες φορές για αρκετές διαφορετικές λειτουργίες χρησιμοποιούνταν ένα μόνο εργαλείο, ενώ άλλες φορές μία και μόνο εργασία πραγματοποιούνταν από διαφορετικά εργαλεία15.

Τα μεγάλα εργαλεία (μήκους 11-20 εκ.) θεωρείται από ορισμένους μελετητές ότι ήταν ακατάλληλα για ξυλουργικές εργασίες, αλλά προορίζονταν περισσότερο για σκληρή χρήση στο έδαφος, καθώς οι κόψεις τους είναι συνήθως μικρού μήκους και αμβλυμένες, ενώ κάποια από αυτά μπορεί να φέρουν φθορές αποτριβής πάνω από τις απολεπίσεις, χαρακτηριστικές της επαφής τους με το χώμα16. Θα ήταν, δηλαδή, ιδανικά για αφαίρεση χαμηλής βλάστησης, ξεχορτάριασμα, αναμόχλευση του χώματος, ενώ θα μπορούσαν να χρησιμεύσουν και ως σκαπτικά εργαλεία με λειτουργίες παρόμοιες με τις σύγχρονες αξίνες και τα σκαλιστήρια17. Κάποιοι άλλοι πάλι θεωρούν ότι τα ευμεγέθη εργαλεία είναι κατάλληλα για υλοτόμηση18. Ο συγκεκριμένος πέλεκυς θα μπορούσε, από πλευράς εργαλειακής χρήσης, να ανήκει και στις δύο κατηγορίες εργαλείων, εκτός εάν ο προορισμός του ήταν αποκλειστικά τελετουργικός.
Τα εργαλεία με κοφτερή ακμή συνήθως αποτελούσαν το ενεργό άκρο σύνθετων –κυρίως διμερών– εργαλείων19 και στειλεώνονταν σε στειλεό κυρίως από ξύλο, ενίοτε σε συνδυασμό με οστό ή κέρας. Ανάλογα με τη γωνία πρόσκρουσης του εργαλείου στην προς κατεργασία επιφάνεια, η λαβή του στειλεού ήταν κάθετη ή παράλληλη με την κόψη του εργαλείου. Εξαιτίας του μεγέθους του εν λόγω πέλεκυ και κατά συνέπεια του βάρους του, που υπερβαίνει τα 3,5 κιλά (3.600 γρ.), δεν είναι βέβαιο ότι στειλεωνόταν ή χρησιμοποιούνταν μόνο με τα χέρια ως χειροπέλεκυς20.
Μία ακόμη ιδιαιτερότητα του συγκεκριμένου πέλεκυ αποτελεί το γεγονός ότι –κατά πάσα πιθανότητα– διαθέτει δύο κόψεις, οι οποίες δεν είναι βέβαιο ότι ήταν και οι δύο ενεργές ή ακόμη και ότι ήταν ενεργές ταυτόχρονα. Στην περίπτωση που το εργαλείο στειλεωνόταν, ίσως η μικρότερη άκρη να εισχωρούσε στο στειλεό21, ενώ είναι, επίσης, πιθανό να δενόταν σε διχαλωτό στειλεό στο κέντρο του μήκους του22. Δεν βρέθηκε όμως κανένα ίχνος στην επιφάνειά του που να αποτελεί ένδειξη στειλέωσης με τον ένα ή τον άλλο τρόπο.
Όσον αφορά στο υλικό κατασκευής, ο κροκεάτης λίθος είναι ένας ιδιαίτερος τύπος ανδεσίτη, που απαντάται μόνο στην περιοχή Ψηφί (Ψηφιδόπετρα) των Κροκεών, στο κέντρο του νομού Λακωνίας, σε περίπου 120 χλμ. οδηγική απόσταση από το σημείο εύρεσης του υπό εξέταση αντικειμένου. Πρόκειται για ένα σπάνιο είδος ηφαιστειογενούς, μη συμπαγούς, πετρώματος με βαθυπράσινο χρώμα που είναι διάστικτο από χρυσοπράσινους κρυστάλλους και μοιάζει με μωσαϊκό.
Ο κροκεάτης λίθος, παρότι πρόκειται για πολύ σκληρό23 και δυσκατέργαστο πέτρωμα, εντούτοις προτιμήθηκε κατά την αρχαιότητα για την κατασκευή πολυτελέστατων αγγείων και σφραγιδόλιθων καθώς και για την διακόσμηση κτηρίων, λουτρών24 και τάφων, ενώ υπήρξε ένα από τα κύρια προϊόντα εξαγωγής των Μυκηναίων έως τα όρια του τότε γνωστού κόσμου. Ο Παυσανίας25 και ο Στράβων26 αναφέρονται, επίσης, στις Κροκεές και στο λατομείο του κροκεάτη λίθου.
Αργότερα, το λατομείο αυτό έγινε αυτοκρατορικό μονοπώλιο των Ρωμαίων που εξόρυξαν και μετέφεραν, μέσω του αρχαίου λιμένα στα Τρίνησα, μεγάλες ποσότητες αυτού του λίθου (Lapis Lacedaemonius – Λίθος των Λακεδαιμονίων, όπως τον αποκαλούσαν), τον οποίο χρησιμοποίησαν κυρίως ως διακοσμητικό οικοδομικό υλικό σε προσόψεις και δάπεδα πολυτελών κτηρίων. Αργότερα χρησιμοποιήθηκε και για τη διακόσμηση σημαντικών κτηρίων και εκκλησιών, μεταξύ των οποίων η Αγία Σοφία στην Κωνσταντινούπολη και ο Άγιος Πέτρος στο Βατικανό, στην έδρα της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας στη Ρώμη27.

Οι πελέκεις από βασάλτη –πολλώ δε μάλλον από σπαρτιατικό βασάλτη– είναι σπάνιοι. Παραδείγματα έχουν βρεθεί στο σπήλαιο Φράγχθι στην Αργολίδα, στην Τούμπα Κρεμαστής Κοιλάδας στην Κοζάνη (κάποιοι από αυτούς πιθανότατα είναι και από κροκεάτη λίθο), ενώ και στη Νέα Νικομήδεια αναφέρεται η χρήση βασάλτη για κάποιους από τους μεγαλύτερους πελέκεις28.
Εξαιτίας του μεγέθους του, ο λίθινος πέλεκυς χρονολογείται πιθανότατα στη Νεότερη Νεολιθική περίοδο (-5400/-5300 έως -4700/-4500), αφού τότε το μέγεθος των πελέκεων γίνεται μεγαλύτερο29. Σ’ αυτό συνηγορεί και το γεγονός ότι οι μεγάλοι σε μέγεθος πελέκεις προέρχονται, ενδεχομένως, από λατόμηση30, η οποία αποτελεί πρακτική των ύστερων χρόνων της Νεολιθικής περιόδου. Επίσης, στην περίοδο αυτή, η επιφάνεια των πελέκεων είναι πιο φροντισμένη και στιλβωμένη.
Στην περιοχή εύρεσης δεν έχει εντοπιστεί έως σήμερα νεολιθική εγκατάσταση, χωρίς να αποκλείεται μελλοντική ανακάλυψή της. Δεν είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε τι προκάλεσε το «τέλος» του κύκλου ζωής του συγκεκριμένου τέχνεργου και την είσοδό του στο αρχαιολογικό αρχείο, εφόσον πρόκειται για εύρημα τυχαίας περισυλλογής. Κρίνοντας, όμως, από το στάδιο διατήρησής του και από το γεγονός ότι πρόκειται για μη εξαντλημένο, χρηστικό και εν δυνάμει αξιοποιήσιμο εργαλείο, θα τολμήσουμε να υποθέσουμε ότι η απόρριψή του –αν δεν αποτελεί τυχαίο γεγονός– ίσως να οφείλεται σε πολιτισμικούς παράγοντες που θα μπορούσαν να σχετίζονται με ιδεολογικές, συμβολικές και τελετουργικές πρακτικές και αντιλήψεις31.

Λίθινος πέλεκυς Νεολιθικής περιόδου από τα Διόδια Μεσσηνίας
Δήμητρα Κάη– Σωτήρης Νικολόπουλος
ΚΥΔΑΛΙΜΟΣ- Τιμητικός Τόμος για τον Καθηγητή Γεώργιο Στυλ. Κορρέ- ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ

1 Σύμφωνα με τον Τσούντα είναι προτιμότερος ο όρος ἀξίνη έναντι του όρου πέλεκυς, καθώς είναι ινδογερμανικής καταγωγής και έχει ευρύτερη σημασία, εκφράζοντας την ποικίλη χρήση τέτοιου είδους εργαλείων (Τσούντας 1908, 309). Στη νεότερη βιβλιογραφία, ωστόσο, επικράτησε ο όρος πέλεκυς για τα τριπτά και λειασμένα εργαλεία με συμμετρικό προφίλ κόψης, ενώ ο όρος ἀξίνη για τα εργαλεία με ασύμμετρο προφίλ κόψης (Semenov 1964, 126. Sugaya 1993, 442. Mould κ.ά. 2000, 114. Στρούλια 2003, 572. Χόνδρου 2010, 58).
2 Μουνδρέα-Αγραφιώτη 1996.
3 Τσούντας 1908, 309.
4 Πρόκειται για διαδεδομένο εργαλειακό τύπο στη Θεσσαλία.
5 Μπεκιάρης 2007, 22.
6 Adams 2002, 30.
7 H εξέταση του πέλεκυ έγινε κυρίως μακροσκοπικά και ενισχύθηκε με τη χρήση μικροσκοπίου στο εργαστήριο συντήρησης λίθου της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας. Ευχαριστίες αρμόζουν στις συντηρήτριες Κα Ρ. Τεμπελοπούλου και Κα Σ. Ράθωση για τη βοήθειά τους στο εγχείρημα αυτό, καθώς και στη σχεδιάστρια Κα Β. Ανδριανοπούλου για τη σχεδίαση του αντικειμένου.
8 Adams 2002, 19.
9 Μπεκιάρης 2007, 21. Χόνδρου 2010, 21.
10 Στρούλια 2003, 574. Tsoraki 2007, 291. Stroulia 2010, 69.
11 Στρούλια 2003, 574.
12 Pyke 1993, 92.
13 Cherry και Torrence 1982, 26.
14 Sugaya 1993, 442. Stroulia 2003, 24· 2010, 76.
15 Semenov 1964, 1.
16 Χόνδρου 2010, 71.
17 Mould κ.ά. 2000, 115.
18 Stroulia 2003, 25· 2010, 77.
19 Στρατούλη 2002, 158.
20 Σε περιπτώσεις επικρουστικών εργαλείων, το βάρος συνιστά καθοριστικό λειτουργικό παράγοντα (Μπεκιάρης 2007, 17. Χόνδρου 2010, 16).
21 Στο σπήλαιο της Θεόπετρας, στην Καλαμπάκα, βρέθηκαν πέντε εργαλεία με μυτερή πτέρνα στη μορφή συγκλίνουσας κόψης (Χριστοπούλου 2000, 296).
22 Wace και Thompson 1912, 24.
23 Είναι πέτρωμα πέντε φορές σκληρότερο από τον γρανίτη.
24 Όπως τα λουτρά της αρχαίας Κορίνθου (Παυσ. 2.3.5).
25 Παυσ. 3.21.4.
26 Στράβ. 8.5.7.
27 Χρησιμοποιήθηκε στα σημαντικότερα μνημεία πολιτιστικής κληρονομιάς του ευρωπαϊκού χώρου από την αρχαιότητα έως την Αναγέννηση.
28 Pyke 1993, 89.
29 Mylonas 1929, 63-72. Perlès 2001, 236.
30 Στρατούλη 2002, 162. Μπεκιάρης 2007, 17. Χόνδρου 2010, 15.
31 Hodder 1987. Thomas 1996, 1-288· 1999, 1-280.

SUMMARY: NEOLITHIC ST ONE ΑΧΕ FROM DIODIA, MESSENIA
An exceptionally large (31 cm.) stone axe with two edges was discovered by chance in 1998 at a private field at Diodia, Messenia and does not, therefore, belong to a specific archaeological context. Fusiform in shape and with an elliptical cross section, it can be classified as a variation of Tsountas’ Type A of the Mainland on account of its two edges. It is made of Spartan basalt (Lapis Lacedaemonius), a rare type of andesite (volcanic rock) found only in the centre of Laconia, 120 km. from the site where the axe was found. The axe is complete and only its smaller edge exhibits slight bifacial chipping, damage probably caused by environmental factors after its life cycle. Its entire surface is well polished, with special care having been taken on both sides of its large cutting edge. Such a treatment and the investment of labor involved did not serve a practical purpose but may imply a certain symbolic and ideological value for this tool and perhaps a certain status for its manufacturer, user, or owner. Its size (it is the largest cutting-edge tool found in Greece) and weight (3,600 kg) indicate that it was probably used for digging, felling or other “heavy” work of the kind. Since no signs of abrasion were found on its surface, not even use wear, it is not certain whether it was hafted, lashed into cleft or forked shaft or just used without any haft at all. The axe is dated probably to the Late Neolithic period (5400/5300-4700/4500 BC) because large axes were more common at that time. Such big implements usually come from quarrying which is common in Late Neolithic, a period when the surface of ground-stone tools was also better cared for and polished. We do not know why the life of such a well preserved, potentially usable implement came to an end but one can argue that its “rejection” –if not accidental– may be due to cultural factors that could relate to ideological, symbolicand ritual beliefs and practices.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Adams, J.L. 2002. Ground stone analysis. A technological approach. Salt Lake City: The University of Utah Press.
Cherry, J.F., και R. Torrence. 1982. «The earliest prehistory in Melos.» Στο An Island Polity: The Archaeology of Exploitation in Melos, επιμ. C. Renfrew και M. Wagstaff, 24-34. Cambridge: Cambridge University Press.
Hodder, I. 1987. «The Contextual Analysis of Symbolic Meanings.» Στο The Archaeology of Contextual Meanings, επιμ. I. Hodder, 1-11. Cambridge: Cambridge University Press.
Mould, C., C. Ridley, και K.A. Wardle. 2000. «The Stone Small Finds: Stone.» Στο Servia I: Anglo-Hellenic Rescue Excavations 1971-1973, επιμ. C. Ridley, K.A. Wardle, και C. Mould, 112-190. BSA Suppl. 32. London: The British School at Athens.
Μουνδρέα-Αγραφιώτη, Α. 1996. «Οστέινα και Λίθινα.» Στο Νεολιθικός Πολιτισμός στην Ελλάδα, επιμ. Γ.Α. Παπαθανασόπουλος, 103‐106. Αθήνα: Ίδρυμα Νικολάου Π. Γουλανδρή, Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης.
Μπεκιάρης, Τ. 2007. «Τριπτά Εργαλεία από το Νεολιθικό Οικισμό της Μάκρης Έβρου.» Μεταπτυχιακή Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Mylonas, G.E. 1929. Excavations at Olynthus. Vol. 1, The Neolithic Settlement. Baltimore: John Hopkins University. Perlès, C. 2001. The Early Neolithic in Greece. Cambridge: Cambridge University Press.
Pyke, G. 1993. «The Stratigraphy, Structures and Small Finds of Nea Nikomedeia, Northern Greece.» MA Thesis, University of Birmingham.
Semenov, S.A. 1964. Prehistoric Technology: An Experimental Study of the Oldest Tools and Artefacts from Traces of Manufacture and Wear. Bradford‐on‐Avon, Wiltshire: Moonraker Press.
Στρατούλη, Γ. 2002. «Τα Εργαλεία από Λειασμένο Λίθο, Οστό και Κέρατο.» Στο Δισπηλιό 7500 χρόνια μετά, επιμ. Γ.Χ. Χουρμουζιάδης, 155‐174. Θεσσαλονίκη: University Studio Press.
Στρούλια, Α. 2003. «Λίθινα Τριπτά από την Κίτρινη Λίμνη Κοζάνης: Πρώτη Προσέγγιση, Πρώτα Ερω-
τήματα.» ΑΕΜΘ 17:571‐580.
Stroulia, A. 2003. «Ground Stone Celts from Franchthi Cave: a Close Look.» Hesperia 72:1‐30.
_. 2010. Flexible Stones: Ground Stone Tools From Franchthi Cave. Excavations at Franchthi Cave, Greece 14. Bloomington – Indianapolis: Indiana University Press.
Sugaya, C. 1993. «The Stone Axes of Tharrounia.» Στο Σκοτεινή Θαρρουνίων. Το σπήλαιο, ο οικισμός και το νεκροταφείο, επιμ. Α. Σάμψων, 442-447. Αθήνα.
Thomas, J. 1996. Time, Culture and Identity: An Interpretive Archaeology. London: Routledge.
_. 1999. Understanding the Neolithic. London: Routledge.
Tsoraki, C. 2007. «Unravelling ground stone life histories: the spatial organization of stone tools and human activities at LN Makriyalos, Greece.» Documenta Praehistorica 34:289-297.
Τσούντας, Χ. 1908. 1857-1934: Aἱ προϊστορικαὶ ἀκροπόλεις Διμηνίου καὶ Σέσκλου. Ἀθῆναι: Ἡ ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικὴ Ἑταιρεία.
Wace, A.J.B., και M.S. Thompson, επιμ. 1912. Prehistoric Thessaly: Being some account of recent excavations and explorations in north-eastern Greece from Lake Kopais to the borders of Macedonia. Cambridge: Cambridge University Press.
Χόνδρου, Δ. 2010. «Τριπτά Εργαλεία από τη Νεολιθική Θέση της Τούμπας Κρεμαστής Κοιλάδας.»
Μεταπτυχιακή Διπλωματική Εργασία, Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
Χριστοπούλου, Α. 2000. «Τα λειασμένα λίθινα εργαλεία του σπηλαίου Θεόπετρας.» Στο Σπήλαιο
Θεόπετρας: Δώδεκα χρόνια ανασκαφών και έρευνας 1987-1998, Πρακτικά Διεθνούς Συνεδρίου, Τρίκαλα 6-7 Νοεμβρίου 1998, επιμ. Ν. Κυπαρίσση-Αποστολίκα, 293-305. Αθήνα.