Μυκηναϊκό διοικητικό κέντρο στην Ίκλαινα Μεσσηνίας

Εισαγωγή
Το ιστορικό χωριό της Ίκλαινας βρίσκεται περίπου 14 χλμ. στα βορειοδυτικά της Πύλου (εικ.1).
Οι πρώτες έρευνες έγιναν από τον Σπυρίδωνα Μαρινάτο το 1954 στη θέση Τραγάνες, περίπου 2χλμ. προς τα δυτικά του χωριού. Κατά τη διάρκεια τετραήμερης ανασκαφής, τον Ιούλιο εκείνου του έτους, ο Μαρινάτος αποκάλυψε τμήματα μνημειώδους κτηρίου, πλακόστρωτο δρόμο, κυκλώπεια τείχη, και εξαιρετικής ποιότητας κεραμική1.
Ο Μαρινάτος δεν επέστρεψε ποτέ στην Ίκλαινα και η θέση παρέμεινε ανεξερεύνητη μέχρι τη δεκαετία του 1990, όταν ο καθηγητής κ. Γεώργιος Κορρές την ενέταξε στις σημαντικές θέσεις της Μεσσηνίας που χρήζουν περαιτέρω έρευνας και μου συνέστησε να συνεχίσω την ανασκαφή2. Το 1998 ιδρύθηκε το Αρχαιολογικό Πρόγραμμα Ίκλαινας (Iklaina Archaeological Project) με σκοπό τη συστηματική έρευνα της Ίκλαινας και της γύρω περιοχής, το οποίο συνεχίζεται υπό την αιγίδα της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας. Οι έρευνες χρηματοδοτούνται από την Έδρα Ελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Missouri-St. Louis, το Πανεπιστήμιο Harvard, το Ινστιτούτο Προϊστορίας του Αιγαίου (Institute for Aegean Prehistory), την Εθνική Γεωγραφική Υπηρεσία των Η.Π.Α. (National Geographic Society), το Εθνικό Ίδρυμα Έρευνας Θετικών Επιστημών (National Science Foundation) και το Εθνικό Ίδρυμα Έρευνας Ανθρωπιστικών Επιστημών (National Endowment for the Humanities) των Η.Π.Α.
Η πρώτη φάση της έρευνας, από το 1999 μέχρι το 2006, περιέλαβε συστηματική επιφανειακή διασκόπηση σε έκταση 22 τ. χλμ. γύρω από την Ίκλαινα3. Η δεύτερη φάση, από το 2006 μέχρι σήμερα, περιλαμβάνει συστηματική ανασκαφή στη θέση Τραγάνες4. Στο παρόν άρθρο παρουσιάζονται τα ευρήματα και επιχειρείται σύνθεση της ιστορίας της θέσης και της σημασίας της για τη μυκηναϊκή κατοίκηση στη Μεσσηνία.

Το συγκρότημα του κυκλωπείου ανδήρου
Της θέσης δεσπόζει μεγάλο κτηριακό συγκρότημα, κατασκευασμένο εν μέρει επάνω σε άνδηρο κυκλώπειας κατασκευής (εικ.2- 4)5. Το άνδηρο έχει μήκος 8x 24μ. και προσανατολισμό από τα βορειοδυτικά προς τα νοτιοανατολικά. Ο νότιος τοίχος αποτελείται από τρεις δόμους κυκλωπείων λίθων, ενώ ο βόρειος είναι ψηλότερος, με πέντε δόμους που διατηρούνται κατά χώραν (οι ογκόλιθοι των υψηλοτέρων τριών δόμων βρέθηκαν ριγμένοι μπροστά στο Άνδηρο), που φθάνουν σε συνολικό ύψος 6,25μ. από την κατώτερη σειρά θεμελίων μέχρι την ανώτερη επιφάνεια του κορυφαίου δόμου. Ενδιαφέρον παρουσιάζει ότι η βόρεια πρόσοψη του ανδήρου ήταν καλυμμένη με λευκό ασβεστοκονίαμα διακοσμημένο με κόκκινες γραμμές, τμήματα του οποίου διατηρούνται κατά χώραν επάνω στον τοίχο.
Ο σκοπός του ανδήρου ήταν να προεκτείνει προς τα βόρεια την επίπεδη επιφάνεια του πλατώματος στο σημείο όπου ο λόφος παρουσιάζει μεγάλη κλίση, ούτως ώστε να υποστηριχθεί μεγάλο κτηριακό συγκρότημα. Το «Συγκρότημα του Κυκλωπείου Ανδήρου», όπως ονομάσθηκε, είχε τουλάχιστον τρεις πτέρυγες που πλαισίωναν ορθογώνια αυλή. Η βόρεια πτέρυγα υψωνόταν επί του ανδήρου και θα ήταν διώροφη ή τριώροφη. Δυστυχώς το τμήμα αυτό του
Συγκροτήματος έχει χαθεί για πάντα και δεν διατηρούνται ίχνη των τοίχων του, αλλά ισοδομικοί λίθοι που βρέθηκαν πεσμένοι σε στρώμα καταστροφής στη βόρεια πλευρά του ανδήρου φανερώνουν ότι, τουλάχιστον η βόρεια πλευρά ήταν κτισμένη με ισοδομικό τρόπο. Η βόρεια αυτή πτέρυγα φαίνεται ότι ήταν ορθογώνια με διαστάσεις παρόμοιες του ανδήρου και είχε την είσοδό της στην ανατολική πλευρά, όπου και διατηρείται στρώση πλακωτών λίθων που αποτελούσε το δάπεδο του προστώου.

Τα δωμάτια του Συγκροτήματος ήταν διακοσμημένα με καλαίσθητες τοιχογραφίες μινωικής έμπνευσης που απεικόνιζαν πλοία, ψάρια και πομπές με γυναικείες μορφές (εικ.5)6. Άλλα ευρήματα περιλαμβάνουν πήλινα ανθρωπόμορφα και ζωόμορφα ειδώλια, μεταλλικά αντικείμενα, και άφθονη κεραμική των ΥΕΙΙΒ- ΙΙΙΑ2 περιόδων. Το Συγκρότημα του Κυκλωπείου Ανδήρου πιθανόν χρησιμοποιούνταν ως κατοικία του ηγεμόνα της Ίκλαινας και διοικητικό κέντρο ηγεμονίας που εκτεινόταν, σύμφωνα με τους υπολογισμούς μας, σε έκταση περίπου 12- 15 τ. χιλιομέτρων7. Προς τα βόρεια/βορειοανατολικά του Συγκροτήματος εκτεινόταν οικισμός, από τον οποίο μέχρι στιγμής έχουν ανασκαφεί τρία ορθογώνια σπίτια, και προς τα νότια βρισκόταν υπαίθριο ιερό8.

Η Καταστροφή του συγκροτήματος
Γύρω στο -1250 το Συγκρότημα και ο οικισμός καταστράφηκαν βίαια9. Η αιτία της καταστροφής ήταν εχθρική εισβολή και φαίνεται ότι από το χρονικό αυτό σημείο και μετά η Ίκλαινα πέρασε στα χέρια νέου ηγεμόνα. Η πιο εντυπωσιακή αλλαγή μετά την καταστροφή ήταν ότι ο πολεοδομικός ιστός και ο αρχιτεκτονικός χαρακτήρας της πόλης άλλαξαν ριζικά: το Συγκρότημα του Κυκλωπείου Ανδήρου και τα σύγχρονα σπίτια (μπλε στην εικ.6) γκρεμίσθηκαν, τα ερείπιά τους καταχώθηκαν, και η συγκεκριμένη τοποθεσία εγκαταλείφθηκε. Τα κτίσματα που εγέρθηκαν μετά την καταστροφή (κόκκινα στην εικ.6) κτίστηκαν λίγο μακρύτερα και είχαν διαφορετικό προσανατολισμό από εκείνα της προηγούμενης περιόδου, ίσως σε μία προσπάθεια του νέου ηγεμόνα να εξαλείψει τα μνημεία που συνδέονταν με τον προκάτοχό του.

Αλλά ποιός ήταν ο νέος αυτός κυρίαρχος της Ίκλαινας; Κατά την περίοδο αυτή το Συγκρότημα του Κυκλωπείου Ανδήρου δεν ήταν το μοναδικό μνημειώδες συγκρότημα στην περιοχή.
Λίγα χιλιόμετρα στα βόρεια, άκμαζε το ανάκτορο του Άνω Εγκλιανού. Αλλά ενώ η Ίκλαινα καταστράφηκε γύρω στο -1250, ο Άνω Εγκλιανός συνέχισε να ακμάζει και να επεκτείνεται σε βαθμό που, κατά την ύστερη Μυκηναϊκή εποχή, εξελίχθηκε στο κυρίως ανακτορικό κέντρο και πρωτεύουσα του βασιλείου της Πύλου. Το γεγονός ότι στα μέσα του -13ου αιώνα η Ίκλαινα καταστρέφεται αλλά το Ανάκτορο του Νέστορα επεκτείνεται φανερώνει ότι ο νέος κυρίαρχος της Ίκλαινας ίσως ήταν ο ηγεμόνας του Άνω Εγκλιανού. Με την κατάληψη της Ίκλαινας (και πιθανότατα και άλλων ηγεμονιών της περιοχής), ο ηγεμόνας του Άνω Εγκλιανού ενσωμάτωσε νέα εδάφη στην επικράτειά του, δημιουργώντας τις σύνθετες πολιτικές και κοινωνικές δομές που οδήγησαν στη γένεση του μυκηναϊκού κράτους της Πύλου.
Από το σημείο αυτό άρχισε η δεύτερη, σύντομη και τελευταία περίοδος στη ζωή της Ίκλαινας, όχι ως ανεξάρτητης πόλης, αλλά ως μίας από τις περιφερειακές πρωτεύουσες της Πύλου. Τα ονόματα των περιφερειακών πρωτευουσών του βασιλείου της Πύλου σώζονται στα αρχεία της Γραμμικής Γραφής Β, που κρατούσαν οι κεντρικές υπηρεσίες στον Εγκλιανό. Γενικά υπάρχει συμφωνία ότι η Ίκλαινα μπορεί να ταυτισθεί με την a-pu2, μία από τις πρωτεύουσες της Δεύρο Επαρχίας10. Ως περιφερειακή πρωτεύουσα, η Ίκλαινα είχε δική της διοίκηση, με περιφερειάρχη (ko-re-te) και αναπληρωτή περιφερειάρχη (po-ro-ko-re-te).
Ένα σημαντικό στοιχείο που τα κεντρικά αρχεία αναφέρουν για την Ίκλαινα/a-pu2 είναι ότι λειτουργούσε ως σημαντικό μεταλλουργικό κέντρο. Την οικονομική ανάπτυξη της θέσης φανερώνει και μεγάλο κτηριακό συγκρότημα με πολυάριθμους αποθηκευτικούς χώρους που ονομάσαμε Μέγαρο Γ, καθώς και οι εργαστηριακές εγκαταστάσεις (εικ.7) που εξυπηρετούνταν από πολύπλοκο δίκτυο μεγάλων κτιστών υπονόμων (εικ.8). Η περίοδος αυτή της οικονομικής ανάπτυξης τέλειωσε γύρω στο -1200, όταν η Ίκλαινα καταστράφηκε και πάλι, αυτή τη φορά οριστικά.

Συμπεράσματα
Οι ανασκαφές στην Ίκλαινα μας επιτρέπουν για πρώτη φορά να κατανοήσουμε σε βάθος τις διεργασίες που οδήγησαν στη δημιουργία των μυκηναϊκών κρατών. Οι διεργασίες αυτές φαίνεται ότι ήταν αποτέλεσμα βίαιων συγκρούσεων ανάμεσα σε τοπικούς ηγεμόνες και ενσωμάτωσης των λιγότερο ισχυρών ηγεμονιών στο διοικητικό ιστό των ισχυρότερων. Με την ενσωμάτωση αυτή, οι προηγουμένως ανεξάρτητες ηγεμονίες μετατράπηκαν σε περιφέρειες του νέου κράτους –με άλλα λόγια δημιουργήθηκε ένα διπλό σύστημα διοίκησης, με την επικράτεια διαιρεμένη σε περιφέρειες που είχαν μεν τις δικές τους πρωτεύουσες και τη δική τους διοίκηση, υπάγονταν όμως στη δικαιοδοσία της κεντρικής πρωτεύουσας11.
Πέρα από τον πλούτο των νέων στοιχείων που η ανασκαφή μάς δίνει για την ιστορία της περιοχής και τη δημιουργία των μυκηναϊκών κρατών, μας επεφύλαξε και ένα εκπληκτικό και απρόσμενο εύρημα. Σε αποθέτη με καμένα απορρίμματα και μπάζα πλάι στον κεντρικό υπόνομο βρέθηκε πινακίδα Γραμμικής Γραφής Β, με κατάλογο προϊόντων στη μία πλευρά και κατάλογο ανδρικών ονομάτων στην άλλη (εικ.9).

Επειδή οι πινακίδες Γραμμικής Γραφής Β χρησιμοποιούνταν αποκλειστικά και μόνο για την τήρηση κρατικών αρχείων, η ύπαρξη της πινακίδας στην Ίκλαινα φανερώνει την ύπαρξη κρατικής γραφειοκρατίας. Το εύρημα αυτό είναι εντελώς απρόσμενο γιατί μέχρι τώρα στρωματογραφημένες πινακίδες έχουν βρεθεί μόνο στα μεγάλα ανάκτορα. Με βάση όσα γνωρίζαμε μέχρι σήμερα από την αρχαιολογική έρευνα, οι περιφερειακές πρωτεύουσες δεν είχαν αρχεία. Η εύρεση της πινακίδας στην Ίκλαινα οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η μυκηναϊκή διοίκηση ήταν πιο αποκεντρωμένη και η γνώση της γραφής πιο διαδεδομένη από ό,τι πιστεύαμε έως τώρα.

Μυκηναϊκό διοικητικό κέντρο στην Ίκλαινα Μεσσηνίας
Μιχάλης Β . Κοσμόπουλος
ΚΥΔΑΛΙΜΟΣ- Τιμητικός Τόμος για τον Καθηγητή Γεώργιο Στυλ. Κορρέ- ΤΟΜΟΣ ΠΡΩΤΟΣ

1 Μαρινᾶτος 1954, 308-311.
2 Η ενασχόλησή μου με την Ίκλαινα οφείλεται στην παραίνεση και προτροπή του τιμωμένου, προς τον οποίο εκφράζω την ευγνωμοσύνη μου.
3 Cosmopoulos 2006 και 2016.
4 Οι ετήσιες εκθέσεις των ερευνών είναι δημοσιευμένες στα Πρακτικὰ τῆς ἐν Ἀθήναις Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας, αρχής γενομένης από το 1999.
5 Cosmopoulos 2018.
6 Cosmopoulos 2015α.
7 Cosmopoulos 2019.
8 Cosmopoulos 2015β.
9 Cosmopoulos κ.ά. 2019.
10 Hope Simpson 1981, 117, F17-F18. Bennet 2008. Cosmopoulos 2006. Shelmerdine 2016, με περαιτέρω παραπομπές. Για την πιθανότητα η Ίκλαινα να ταυτίζεται με το ομηρικό Αιπύ, βλ. Palaima 2018.
11 Αναλυτικά σε Cosmopoulos 2019.

SUMMARY: A MYCENAEAN ADMINISTRATIVE CENTER AT IKLAINA
The excavations of the Athens Archaeological Society at Iklaina have unearthed a major settlement that is identified with a-pu2, one of the district capitals of the Mycenaean state of Pylos. The dominant feature of the site is a massive Cyclopean Terrace, supporting a two- or three-story building complex, constructed with ashlar blocks and decorated with frescoes. The Cyclopean Terrace Complex, along with the also monumental Building X, a number of paved piazzas and paved roads, and a Linear B tablet, may have been part of the administrative center of the settlement, possibly the capital of an independent state, until its annexation by the Palace of Nestor, sometime around 1250 BC. After this annexation, the character of the site seems to shift to industrial production, until its final destruction around 1200 BC. The finds from Iklaina can shed new light on the processes of formation of the Mycenaean state of Pylos.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Bennet, J. 2008. «The Linear B archives and the kingdom of Nestor.» Στο Sandy Pylos: An Archaeological History from Nestor to Navarino, επιμ. J.L. Davis, 111-133. Princeton, NJ: American School of Classical Studies.
Cosmopoulos, M.B. 2006. “The Political Landscape of Mycenaean States.” AJA 110 (2):205-228.
_. 2015α. «A group of new Mycenaean frescoes from Iklaina, Pylos.» Στο Mycenaean Wall Painting In
Context. New Discoveries, Old Finds Reconsidered, επιμ. H.Brecoulaki, J.L. Davis, και S.R. Stocker, 249-259. Μελετήματα 72. Αθήνα: Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών.
_. 2015β. «A Mycenaean open-air cult place in Iklaina.»Journal of Ancient Egyptian Interconnections 7
(3):41-49.
_, επιμ. 2016. The Political Geography of a Mycenaean District. The Archaeological Survey at Iklaina. Library of the Archaeological Society at Athens 306. Athens: The Archaeological Society at Athens.
_. 2018. Iklaina. The Monumental Buildings. Library of the Archaeological Society at Athens 316. Athens: The Archaeological Society at Athens.
_. 2019. «State Formation in Greece: Iklaina and the Unification of Mycenaean Pylos.» AJA 123 (3):349-380.
Cosmopoulos, M.B., S. Allen, D. Riebe, M. Liston, D. Ruscillo, και C. Shelton. 2019. «Accelerator Mass Spectrometry 14C dates from the site of Iklaina, Greece.» JAS-Reports 24:888-899.
Hope Simpson, R. 1981. Mycenaean Greece. New Jersey: Noyes Press.
Μαρινᾶτος, Σ. 1954. «Ανασκαφαί Πύλου.» ΠΑΕ:299-316.
Palaima, T.G. 2018. «Iklaina-Traganes is Linear B a-pu₂ but Not Homeric Aipu, or Is It?» Ανακοίνωση στο 119th Annual Meeting, Archaeological Institute of America Annual Meeting, Boston, January 5, 2018.
Shelmerdine, C.W. 2016. «Administrative Developments at Iklaina.» Στο Tradition and Innovation in the Mycenaean Palatial Polities, επιμ. J. Weilhartner και F. Ruppenstein, 243-253. Institut für Orientalische und Europäische Archäologie, Mykenische Studien 34. Vienna: Verlag der Österreichischen Akademie der Wissenschaften.