Αλφειούσα Τριφυλία. Αρχαίος Βώλαξ (;)

Η Αλφειούσα βρίσκεται νότια του ποταμού Αλφειού και δυτικά από την Αρχαία Ολυμπία σε υψόμετρο 40 μέτρων. Απέχει περίπου 9 χλμ. νοτιοανατολικά από τον Πύργο, 2 χλμ. νότια από την Σαλμώνη και 4 χλμ. βορειοανατολικά από το Επιτάλιο. Το χωριό έως το 1927 λεγόταν "Βολάντζα" ή "Βωλάντζα" όπου και μετονομάστηκε σε Αλφειούσα από τον Αλφειό ποταμό.
Ο Άγγλος περιηγητής William Martin Leake πρότεινε ως πιθανή την ταύτιση της Βολάντζας με το αρχαίο Τριφυλιακό πόλισμα Βώλαξ.

Ο Βώλαξ

Η μόνη αναφορά στον Βόλακα γίνεται από τον Ιστορικό Πολύβιο στην εξιστόρηση της εισβολής του Μακεδόνα βασιλιά Φιλίππου Β΄ στην περιοχή της Τριφυλίας κατά τη διάρκεια του Συμμαχικού πολέμου (-220/ -217). Αναφέρει τον Βώλακα ως μία από τις Τριφυλιακές πόλεις:[1]
"...ἧκε βοηθῶν εἰς τὴν Τριφυλίαν, ἣ τῆς μὲν προσηγορίας τέτευχε ταύτης ἀπὸ Τριφύλου τῶν Ἀρκάδος παίδων ἑνός, κεῖται δὲ τῆς Πελοποννήσου παρὰ θάλατταν μεταξὺ τῆς Ἠλείων καὶ Μεσσηνίων χώρας, τέτραπται δ' εἰς τὸ Λιβυκὸν πέλαγος, ἐσχατεύουσα τῆς Ἀρκαδίας ὡς πρὸς χειμερινὰς δύσεις, ἔχει δ' ἐν αὑτῇ πόλεις ταύτας, Σαμικόν, Λέπρεον, Ὕπαναν, Τυπανέας, Πύργον, Αἴπιον, Βώλακα, Στυλάγγιον, Φρίξαν. ὧν ὀλίγοις χρόνοις πρότερον ἐπικρατήσαντες Ἠλεῖοι προσελάβοντο καὶ τὴν τῶν Ἀλιφειρέων πόλιν, οὖσαν ἐξ ἀρχῆς ὑπ' Ἀρκαδίαν [καὶ Μεγαλόπολιν], Λυδιάδου τοῦ Μεγαλοπολίτου κατὰ τὴν τυραννίδα πρός τινας ἰδίας πράξεις ἀλλαγὴν δόντος τοῖς Ἠλείοις."

Η αρχαιολογική έρευνα

Στις αρχές του 19ου αι. ο Άγγλος περιηγητής William Martin Leake διήλθε της περιοχής και αναφέρει σχετικώς:[2]

Επιτρέπεται να κρίνουμε από την ομοιότητα του ονόματος και μόνο, χωρίς να υποστηρίζεται από κανένα άλλο στοιχείο, ότι ο Βώλαξ θα μπορούσε να τοποθετηθεί στη Βολάντζα, ένα χωριό στην αριστερή όχθη του Αλφειού, περίπου τέσσερα μίλια πάνω από το στόμιό του.

Την άνοιξη του 1909 ο W. Dörpfeld ανέθεσε στον Konrad Graefinghoff να ερευνήσει την Τριφυλία και να καταγράψει τις αρχαιολογικές θέσεις. Το αποτέλεσμα αυτής της έρευνας είναι ο περίφημος χάρτης της Τριφυλίας (Karte von Triphylien. Aufgenommen im frϋhjahr 1909 von Konrad Graefinghoff Hauptmann im Westfalischen Pionier- Batalion nr. 7) όπου αποτυπώνονται οι περισσότερες αρχαιολογικές θέσεις της περιοχής. Ο χάρτης αυτός υπήρξε πολύτιμο βοήθημα για τους αρχαιολόγους και ερευνητές που ακολούθησαν ενώ παραμένει σημαντικός μέχρι και σήμερα. Το μειονέκτημα της έρευνας αυτής είναι ότι εκτός από τον χάρτη δεν δημοσιεύτηκε κάποιο κείμενο επεξηγηματικό που να περιέχει στοιχεία για τις αρχαιολογικές αυτές θέσεις. Στον χάρτη αυτόν -Karte von Triphylien 1909- σημειώνετε Α της Βολάντζας ένδειξη με αρχαία και το όνομα της πόλης Βώλαξ με ερωτηματικό.[3]

Στα μέσα της δεκαετίας του '50 ομάδα αρχαιολόγων με επικεφαλής τον Ελβετό αρχαιολόγο Ernst Meyer πραγματοποίησε έρευνες στην Τριφυλία, ενώ ερεύνησε και την περιοχή πέριξ του χωριού της Βολάντζας.[4] 

"Ο χάρτης της Τριφυλίας τοποθετεί τον Βώλαξ με ερωτηματικό στην κορυφή ενός λόφου περίπου 1.5 χλμ ανατολικά του χωριού Βολάντζα. Στην κορυφή του λόφου με επίπεδη κορυφή, ακαθόριστα υπολείμματα τοίχων είναι ορατά στο έδαφος, μαζί με αραιά θραύσματα τούβλων και απλή αρχαία κεραμική που χρονολογείται από την Κλασική έως τη Ρωμαϊκή εποχή. 

Ωστόσο, τα ευρήματα είναι αραιά και περιορίζονται σε μικρή έκταση και η θέση στο σύνολό της είναι πολύ μικρή, ώστε να μην φαίνεται εφικτή η τοποθέτηση αρχαίου οικισμού στο σημείο αυτό. Μπορεί να ήταν ένα ανεξάρτητο ιερό, όπως μπορούμε να υποθέσουμε σε πολλές περιπτώσεις για την Τριφυλία."
Ο Νικ. Γιαλούρης στον "Οδηγός Αρχαιοτήτων αρχαίας Τριφυλίας νυν Ολυμπίας" αναφέρει:[5]

Βολάντζα.: 1500μ. ανατολικά τοῦ χωριοῦ ἐπάνω σὲ μικρὸ λόφο σώζονται λιγοστὰ ὑπολείμματα τοίχων καὶ κομμάτια ἀπὸ κεραμίδια καὶ ὄστρακα Κ μέχρι Ρ ἐποχῆς. Ἐπειδὴ τὰ εὑρήματα εἶναι περιωρισμένα σε μικρό τμῆμα τοῦ, μικροῦ ἄλλωστε, λόφου, εἰκάζει ὁ E. Meyer ὅτι στὴ θέση αὐτή ἦταν κτισμένο μεμονωμένο Ιερό. Στὸ μέρος αὐτὸ τοποθετεῖ ὁ Leake τὸν ἀρχαῖο Βόλακα. Απὸ τὴν περιοχὴ τῆς θέσης αὐτῆς καθὼς καὶ ἀπὸ τὴν κοίτη τοῦ Αλφειοῦ, στὸ μέρος ποὺ ρέει κοντὰ στὸ λόφο, βρέθηκαν κατά καιρούς διάφορα ἀρχαῖα ἀντικείμενα ἡ ἐποχῆς.

Στὸ κεφαλοχῶρι αὐτό φθάνομε ἀπὸ τὴν Κωμόπολη Επιτάλιο (Αγουλινίτσα), ἂν στὸ ἄκρο τῆς κωμοπόλεως αὐτῆς, ἀμέσως μετά τὸ νεκροταφεῖο, στρίψουμε πρὸς τὰ δεξιά, παράλληλα μέ τή σιδηροδρομική γραμμή, περάσουμε το στενό τοῦ Αγιάννη καί μέ χωματό δρομο καλὰ διατηρούμενο προχωρήσουμε πρὸς τὰ βορεινὰ περὶ τὰ 4 χιλιόμετρα.

Σαμακιά: Στὰ ὑψώματα Δ τῆς Βολάντζας. Σώζονται λείψανα ἀρχαίου οἰκισμοῦ Α, Κ, Ε καὶ Ρ χρόνων. Στὴν ἐπιφάνεια τοῦ ἐδάφους φαίνονται θεμέλια κτιρίων καὶ διάσπαρτα ἀρχιτεκτονικὰ μέλη καὶ λοιπά κινητά ἀντικείμενα (πήλινα καὶ λίθινα καὶ πολλὰ ὄστρακα).

Ἡ θέση αὐτὴ βρίσκεται πρὸς τὰ ἀριστερά καθώς πηγαίνουμε ἀπὸ τὸ Ἐπιτάλιο στο χωριό Βολάντζα (Αλφειούσα) λίγο πριν φθάσουμε στο χωριό.

Ο W. Kendrick Pritchett αναφέρει:[6] Ο Βώλαξ («λόφος γης, χωράφι-πόλη») μας είναι γνωστός μόνο από τα δύο αυτά αποσπάσματα (4.77.9, 80.13) του Πολύβιου. Στην τοπογραφική βιβλιογραφία δεν υπάρχει συσχέτιση της πόλης με πραγματικά κατάλοιπα. Αν κρίνουμε από το όνομα, η τοποθεσία δεν ήταν στα βουνά, αλλά θα μπορούσε να αναζητηθεί στο αργιλώδες έδαφος της αριστερής όχθης του Αλφειού ή κοντά σε κάποιο άλλο ποτάμι.

Το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο (DAI) στα πλαίσια ερευνών στην Τριφυλία (2008-11) ερεύνησε την περιοχή της Αλφειούσας και αναφέρει:[7]
Περίπου 5 χλμ βορειοανατολικά του Επιτάλιου, λίγο πάνω από τη νότια όχθη της Αλφειώσας, βρίσκεται η σύγχρονη πόλη Βολάντζα (σημερινή Αλφειούσα), όπου σημειώθηκαν μικρά υπολείμματα αρχαίων τοίχων και κεραμικών από τους κλασικούς έως τους ρωμαϊκούς χρόνους που δεν βρίσκονται πλέον.

Το πιο σημαντικό εύρημα από τη Βολάντζα είναι ένα ρωμαϊκό αντίγραφο ενός πορτρέτου του Αλεξάνδρου που βρίσκεται τώρα στο Μουσείο της Ολυμπίας με αριθμό καταλόγου Λ.246.

Ήδη από το 1830, ο πρώτος περιηγητής William M. Leake πρότεινε να αποδοθεί η Βολάντζα στην αρχαία πόλη Βώλαξ λόγω της ομοιότητας των ονομάτων των δύο πόλεων.

Η πόλις Βώλαξ αναφέρεται αποκλειστικά από τον Πολύβιο χωρίς περαιτέρω τοπογραφικές πληροφορίες στον κατάλογο των Τριφυλικών πόλεων, δηλ. η έρευνα στερείται ενδείξεων εντοπισμού και έτσι η υπόθεση του Leake υιοθετήθηκε στη συνέχεια.
Όπως είδαμε παραπάνω τα μόνα αρχαιολογικά κατάλοιπα που έχουν βρεθεί ως τώρα στην Αλφειούσα είναι από τον Meyer ο οποίος θεωρεί πιό πιθανόν στην θέση να υπήρχε κάποιος ναός παρά πόλισμα. Μάλιστα και αυτά τα κατάλοιπα έχουν πια καταστραφεί. Ωστόσο επειδή δεν υπάρχουν ούτε άλλες αναφορές στην αρχαία γραμματεία για τον Βόλακα, ούτε έχουν βρεθεί αρχαιολογικά κατάλοιπα ή επιγραφές που να σχετίζονται με την πόλη αυτή, παραμένει ως μοναδική η πρόταση του Leake για ταύτιση της πόλης με τη περιοχή του χωριού Βολάντζα λόγω της ομοιότητας των δύο ονομάτων.

Ωστόσο το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο (DAI) δεν φαίνεται να αναφέρετε στην θέση Σαμιακά στα υψώματα αμέσως Δ της Αλφειούσας όπου ο Γιαλούρης αναφέρει ότι σώζονται λείψανα ἀρχαίου οἰκισμοῦ Αρχαϊκών, Κλασικών, Ελληνιστικών καὶ Ρωμαϊκών χρόνων. Ίσως ο Βώλαξ να βρισκόταν εκεί ενώ στην θέση αμέσως Α της Αλφειούσας να υπήρχε κάποιος ναός της πόλης. Όπως και νά΄χει φαίνεται ότι χρειάζεται ακόμα διερεύνηση η περιοχή. 
Θα πρέπει να αναφερθεί και ένας πάρα πολύ μεγάλος αριθμός ευρημάτων που έχουν εντοπιστεί κοντά στην Αλφειούσα και κυρίως στην κοίτη του Αλφειού ποταμού που ρέει αμέσως στα Β. Πρόκειται για έναν μεγάλο αριθμό από κράνη που χρονολογούνται από την Γεωμετρική ακόμα εποχή. Επίσης έχουν βρεθεί Προϊστορικά αγγεία και ξίφος καθώς και διάφορα άλλα ευρήματα όλων σχεδόν των εποχών. Πόσα από αυτά τα ευρήματα προέρχονται από την περιοχή της Αλφειούσας ή έχουν μεταφερθεί από αλλού με τον ρου του ποταμού είναι σχεδόν αδύνατον να διευκρινιστεί. Όπως και νά΄χει επειδή έχουν βρεθεί στην περιοχή που εξετάζουμε παρατίθονται παρακάτω.

Αρχαιολογικά ευρήματα Αλφειούσας

1960: Εκ της περιοχής του χωρίου Βολάντζα και εκ του εκεί παραρρέοντος Αλφειού προέρχεται ικανός αριθμός χαλκών όπλων, ήτοι κνημίδων, περικεφαλαιών κ. ά.[8]

1963:  Δεξιόν ήμισυ «χαλκιδικού» κράνους, πρόσθιον τμήμα ετέρου κράνους, έτερον κράνος κορινθιακόν (Πίν.134), τεμάχιον κνημίδος και στόμιον λέβητος, άπαντα ευρεθέντα εντός του παρά το χωρίον Αλφειούσα Βολάντζα παραρρέοντος Αλφειού. Άπαντα τα ανωτέρω χαλκά είναι αρχαϊκής εποχής.[9]

1968: Χαλκούν κορινθιακόν αρχαϊκόν κράνος, ευρεθέν εντός της κοίτης του Αλφειού, παρά την Αλφειούσαν. Μέγ. σωζ. ύψ. 0,185μ. Το μεγαλύτερον μέρος του κρανίου και μέρος του μετώπου ελλείπουν, ως και η δεξιά παραγναθίς.[10]

1969: Περιοχή Αρχαίας Ολυμπίας Εκ της κοίτης του Αλφειού:[11]

1. Αριστερά παραγναθίς χαλκού γεωμετρικού κράνους (Kegelhelm), εφθαρμένη εις τμήματα της παρυφής, επί της οποίας υπάρχει αναγλυφική έξαρσις και επ’ αυτής κατ’ αποστάσεις οπαί προσηλώσεως. Το κάτω μέρος είναι εστρεβλωμένον προς τα άνω. Ύψ. σωζ. 0,175 και πλ. 0,120μ. Ευρέθη εις την παρά την αριστεράν όχθην του Αλφειού περιφέρειαν των Μακρυσίων (Πίν.144α).

2. Χαλκούν κορινθιακόν κράνος, ελλιπές μόνον κατά το μέρος του επιρρινίου, έχον τεθλασμένον το επαυχένιον και βαθύνσεις επί του μετώπου εκ θλάσεως. Καθ’ όλον το μήκος των παρυφών υπάρχουν μικραί οπαί προσηλώσεως. Το κράνος χρονολογείται εις το α' ήμισυ του -7ου αιώνος. Ύψ. 0,21μ. Ευρέθη προς Α. της οδικής γεφύρας του Αλφειού (Πίν.145α).

3. Χαλκούν κορινθιακόν κράνος (σωζ. ύψ. 0,165μ), λίαν εφθαρμένον και ελλιπές τας παραγναθίδας, το επαυχένιον και τμήμα του επιρρινίου, φέρον οπάς προσηλώσεως εις τας παρυφάς των οφθαλμών και του επιρρινίου, του -7ου αι. Ευρέθη εις την κοίτην του Αλφειού παρά την κοινότητα Αλφειούσης.

4. Χαλκούν κορινθιακόν κράνος, έχον εν μέρει ωξειδωμένην επιφάνειαν, εμβαθύνσεις εις το επικράνιον εκ θλάσεως και δύο ακανονίστους οπάς εις το επαυχένιον. Την παρυφήν περιθέει λεπτόν εγχάρακτον κόσμημα, αποτελούμενον εκ δύο ζωνών εκ γλωσσοειδούς κοσμήματος και βλαστοσπείρας και τριών εγχαράκτων γραμμών, αι δε παρά τους ώμους εγκοπαί είναι εντελώς αβαθείς και πλατείαι. Ανήκει εις το Myros Gruppe, χρονολογούμενον εις το β' ήμισυ του -7ου αι. (πρβλ. Bericht VII, Abb.43, 2, Abb.44 και Taf.27). Ύψ. 0,69μ. Τούτο ευρέθη εντός της άμμου παρά την συμβολήν των ποταμών Κλαδέου και Αλφειού (Πίν.145β).

5. Χαλκούν κορινθιακόν κράνος αρίστης διατηρήσεως, ελλιπές κατά τμήμα της δεξιάς παραγναθίδος, και αποκεκρουμένον κατά το άκρον της αριστεράς, χρονολογούμενον εις τους πρωίμους αρχαϊκούς χρόνους (τέλος -7ου, αρχάς -6ου αι.). Ύψ. 0,23μ. Ευρέθη εις απόστασιν 700μ. περίπου προς Α. της οδικής γεφύρας του Αλφειού (Πίν.145γ).

6. Τμήμα χαλκού κορινθιακού κράνους (κάτω αριστερόν ήμισυ) έχον άνωθεν του ανοίγματος του οφθαλμού δύο αναγλυφικάς εξάρσεις εις σχήμα οφρύος. Χρονολογείται εις το β' ήμισυ του -6ου αι. Σωζ. ύψ. 0,138μ. Ευρέθη εις την αριστεράν όχθην του Αλφειού ποταμού, παρά την νέαν γέφυραν (Πίν.144γ).

7. Επιρρίνιον χαλκού κορινθιακού κράνους, μετά μέρους του επικρανίου, λίαν εφθαρμένον, (σωζ. μήκ. 0,24μ.), των υστέρων αρχαϊκών χρόνων, ως και τμήμα επικρανίου ετέρου χαλκού κορινθιακού κράνους, λίαν εφθαρμένον. Αμφότερα ευρέθησαν παρά την όχθην του Αλφειού εις την περιφέρειαν Αλφειούσης.

8. Τμήμα χαλκού ελάσματος εξ επενδύσεως αργείας ασπίδος, λίαν εφθαρμένον. Δια δύο αναγλυφικών εξάρσεων χωρίζεται εις τρεις ζώνας, εκ των οποίων η εξωτερική φέρει πλοχμόν ανάγλυφον μετ’ εγχαράκτων περιγραμμάτων. Εις τας παρυφάς οπαί προσηλώσεως (σωζ. μήκ. 0,215 και πλ. 0,096μ.). Ευρέθη εις την όχθην του Αλφειού περιφερείας Μακρυσίων.

9. Δύο τεμάχια χαλκών λεβήτων· το εν (σωζ. μήκ. 0,46, πλ. 0,17μ.) σώζει μέρος του χείλους και ευρέθη εις θέσιν «Τραγάνα» Αλφειού, το δε έτερον είναι τμήμα βάσεως (μεγ. διαμ. 0,35μ.) και ευρέθη παρά το φράγμα «Φλόκα» του Αλφειού.

10. Κεφαλή πηλίνου ειδωλίου γυναικός (ύψ. 0,07μ.), ελλιπής κατά το όπισθεν μέρος και αποκεκρουμένη την ρίνα, με κυματοειδείς πλοκάμους, του -1ου αι. Ευρέθη εντός σωρού άμμου προερχομένης εκ του Αλφειού.

11. Λίθινον εργαλείον στιλβώσεως, μήκ. 0,099μ. Ευρέθη όπου και το προηγούμενον.

1980: Αλφειούσα (πρώην Βολάντζα): Ο Διον. Γ. Σπηλιόπουλος παρέδωσε στο Μουσείο Ολυμπίας ακέραιο χάλκινο κράνος κορινθιακού τύπου, το οποίο βρήκε στη θέση Κολοντάρνταρη στις όχθες του Αλφειού. Το κράνος (Μ.1275) που χρονολογείται στον -6ο αι., διατρέχουν στην παρυφή οπές σε ορισμένες των οποίων σώζεται το καρφί προσήλωσης της επένδυσης, όπως ακέραιος διατηρείται και ο κρίκος για τη στερέωση του λόφου.[12]

1984: Στην περιοχή Αλφειούσας (Βολάντζα), βρέθηκε και παραδόθηκε από τον Μιλτ. Δρακόπουλο, κράνος ελλιπές ως προς τις παραγναθίδες και φθαρμένο σε αρκετά σημεία της θόλου. Ανήκει στην ομάδα Μύρου, -650/ -570, ύψ. 0,18, πλ. 0,26μ. (Μ 1368).[13]

1985: Αλφειούσα (Βολάντζα): Από περισυλλογή παραδόθηκαν λαβές, βάσεις και τμήματα από σώματα αγγείων, πιθανότατα μυκηναϊκών χρόνων (BE251).[14]

1990: Αλφειός: Στην κοίτη του ποταμού (περιοχή Αλφειούσας) βρέθηκαν και παραδόθηκαν και φέτος τρία χάλκινα κράνη κορινθιακού τύπου, κατά το πλείστον ελλιπή και κατεστραμμένα, του -7ου αι. (Μ1403, 1404, 1405). Τα κράνη παρέδωσε η Ευγ. Βλάχου, κάτοικος Φλόκας Ολυμπίας.[15]

1996: Αλφειούσα: Στην κοίτη του Αλφειού στην περιοχή της Αλφειούσας ο Μιλτιάδης Δρακόπουλος του Ξενοφώντος βρήκε και παρέδωσε τα παρακάτω αρχαία:

α) Ένα χάλκινο κορινθιακό κράνος (Μ1526, ύψ. 0,23,πλ. 0,16μ.). Την παρυφή περιμετρικά σε όλο το μήκος περιτρέχει λεπτό κόσμημα βλαστόσπειρας μεταξύ εγχάρακτων λεπτών γραμμών. Χρονολογείται στα αρχαϊκά χρόνια. 

β) Ένα χάλκινο κράνος (Μ1527, σωζ. ύψ.0,16μ.) σωζόμενο κατά το ήμισυ, επίσης αρχαϊκών χρόνων. 

γ) Ένα μεγάλο χάλκινο ξίφος, ακέραιο, συγκολλημένο από δύο κομμάτια (Μ1525, μήκ. 0,69, πάχ. 0,8 και πλ. 0,30μ.). Φέρει πέντε οπές στα άκρα της λαβής. Μυκηναϊκών χρόνων, τύπος Naue II (Πίν.62ε). (Όμοιο από Κρήνη Πατριόν. Πρβλ. BSA 89 (1994), σ. 177 όπου και βιβλιογραφία.)[16]

1998: Αλφειούσα: Η Α. Γαβρίλη βρήκε στις όχθες του ποταμού Αλφειού, στην περιοχή της Αλφειούσας, ένα χάλκινο κράνος (Μ1860), ελλιπές, του -6ου αι.[17]

2001- 2004: Αλφειούσα- Επιτάλιο: Στην κοίτη του Αλφειού ποταμού, μεταξύ του Δ.Δ. Αλφειούσας και Επιταλίου, ο Ξ. Γαβρίλης βρήκε και μας παρέδωσε ένα χάλκινο κράνος (BE1135, Μ3095) και μια χάλκινη φιάλη (BE1136, Μ3096).[18]

[1] Πολύβιος: Ιστορίαι IV 77

[2]William Martin Leake: Travels in the Morea 1830. Vol. 2. Σελ: 207

[3] Dörpfeld 1913, auf Taf. 4 (hier Frontispiz: Karte Triphyliens von Konrad Graefinghoff) 

[4] Ernst Meyer: Neue Peloponnesische Wanderungen. Bern: Francke, 1957. Σελ:49

[5] Νικ. Γιαλούρη. Διευθυντοῦ Αρχαιοτήτων. "Οδηγός Αρχαιοτήτων αρχαίας Τριφυλίας νυν Ολυμπίας". Ολυμπιακά Χρονικά, Έκδοση Συλλόγου Ολυμπιών, τ.Δ, 1973

[6] W. Kendrick Pritchett, Studies in Ancient Greek Topography VI (U.California press 1989)

[7] Die antike Siedlungstopographie Triphyliens (Athenaia, Band 11) Σελ: 9

[8] Αρχαιολογικό Δελτίο 16 (1960). Σελ: 126

[9]Αρχαιολογικό Δελτίο 18 (1963). Σελ:103

[10]Αρχαιολογικό Δελτίο 23 (1968): Σελ: 161

[11]Αρχαιολογικό Δελτίο 24, 1969, Β1 Σελ: 146

[12]Αρχαιολογικό Δελτίο 35 (1980) Σελ: 172

[13]Αρχαιολογικό Δελτίο 39 (1984). Σελ: 80 

[14]Αρχαιολογικό Δελτίο 40 (1985). Σελ: 106

[15]Αρχαιολογικό Δελτίο 45 (1990). Σελ:123

[16]Αρχαιολογικό Δελτίο 51 (1996) Σελ: 194

[17] Αρχαιολογικό Δελτίο 53 (1998) Σελ: 240

[18] Αρχαιολογικό Δελτίο 56-59 (2001- 2004) Σελ: 450