Το Προϊστορικό Ιερό του Ποσειδώνα στο Κλειδί Τριφυλίας

Στην στρατηγικής σημασίας θέση του Κλειδιού στην Τριφυλία υπήρχε Προϊστορικό πόλισμα που ταυτίζεται με την Ομηρική Αρήνη, μία από τις εννέα πόλεις των Πυλίων της Μυκηναϊκής εποχής. Το Προϊστορικό πόλισμα διέθετε λιμάνι και σε αυτό υπήρχε και το περίφημο Ιερό του Ποσειδώνα που αναφέρετε στα Ομηρικά έπη. Στους ιστορικούς χρόνους οι Μινύες ιδρύουν στην ίδια περιοχή την πόλη Σαμία ενώ συνεχίζουν την θρησκευτική παράδοση ιδρύοντας το Σαμιακό Ποσείδιο που εκτός από θρησκευτικό ήταν και σημαντικό πολιτικό κέντρο όλων των Τριφύλιων.

Το Προϊστορικό Ιερό του Ποσειδώνα στις αρχαίες πηγές

Για το Προϊστορικό Ιερό του Ποσειδώνα πληροφορούμαστε κυρίως από τον Γεωγράφο Στράβωνα, ο οποίος μας δίνει ακριβή στοιχεία για την θέση του ιερού:[1]
"...Πρὸς νότον δὲ τῆς Πύλου, εἰς ἀπόστασιν τεσσαράκοντα σταδίων ἀπὸ τῆς θαλάσσης εἶναι τὸ Λέπρειον μεταξὺ δὲ τοῦ Λεπρείου καὶ τοῦ Αλφειού, κεῖται τὸ ἱερὸν τοῦ Σαμίου Ποσειδώνος, ἀκριβῶς ἑκατὸν στάδια ἀπὸ τὸ ἓν καὶ τὸ ἄλλο. Εἰς τοῦτο τὸ ἱερὸν εὗρεν, ὅπως λέγει ὁ Ομηρος, ὁ Τηλέμαχος τοὺς Πυλίους να προσφέρουν θυσίαν: «ούτοι δὲ (δηλ. ὁ Τηλέμαχος καὶ ἡ συνοδεία του) ἦλθον τέλος εἰς τὴν Πύλον, τὴν πόλιν τοῦ Νηλέως ποὺ ἔχει ὡραῖα καὶ ἰσχυρὰ τείχη. Οὗτοι συνηθροισμένοι εἰς τὴν παραλίαν, προσέφερον τὴν στιγμὴν ταύτην θυσίαν καὶ ἐθυσίαζον μέλανας ταύρους πρὸς τιμὴν τοῦ ἔχοντος κυανῆν χαίτην καὶ σείοντος τὴν γῆν Ποσειδῶνος."
Ο Σράβων τοποθετεί το Προϊστορικό Ιερό του Ποσειδώνα στην θέση Κλειδί αμέσως Α της οποίας κατά τους Ιστορικούς χρόνους υπήρχε η ακρόπολη της Σαμίας. Το Προϊστορικό Ιερό ταυτίζεται με το περίφημο ιερό του Ποσειδώνα που αναφέρεται στα Ομηρικά έπη και ανήκε στο Βασίλειο των Πυλίων.
Στην Ραψωδία Γ της Οδύσσειας (στ.1- 28) ο Τηλέμαχος κι οι σύντροφοί του φτάνουν στην Πύλο καὶ βρίσκουν τους κατοίκους της συγκεντρωμένους νὰ θυσιάζουν. Η Αθηνά, μὲ τὴ μορφὴ τοῦ Μέντορα βέβαια, προτρέπει τὸν Τηλέμαχο να πάῃ στο Νέστορα νὰ τὸν ἐρωτήσῃ. Αὐτὸς διστάζει, ἀλλὰ ἐκείνη τὸν ἐνθαρρύνει λέγοντάς του πώς ἔχει τὴν εὔνοια τῶν θεῶν:
"Μὰ ὁ ἥλιος ψήλωσε στὸν οὐρανὸ τὸν ὁλοχάλκινο, ἀφήνοντας τὴν ὄμορφη θάλασσα, γιὰ νὰ φωτίσῃ τοὺς ἀθάνατους (θεοὺς) καὶ τοὺς θνητοὺς ἀνθρώπους πάνω στὴ γῆ μὲ τ᾿ ἄφθονα γεννήματα, κι αὐτοὶ ἤρθανε στην Πύλο, στοῦ Νηλέα τὴν καλοχτισμένη πόλη˙ καὶ στὸ γιαλό, στὴν ἀμμουδιά κοντὰ κάναν θυσίες, ταύρους κατάμαυρους στον κοσμοσείστη μὲ τὰ σκοῦρα τὰ μαλλιά. Κι ἦταν ἐννιὰ σειρές καθίσματα, ποὺ στὴν καθε μιὰ καθόνταν πεντακόσιοι ἄνθρωποι κι εἶχαν μπροστά τους ἐννιὰ ταύρους, στὴν κάθε συντροφιά. Οταν πια αὐτοὶ εἴχανε φάει τὰ σπλάχνα κι ἔκαιαν τὰ μπούτια στο θεό, τότε ἐκεῖνοι μπαῖναν ὁλόισα στο λιμάνι καὶ τραβῶντας μάζεψαν τὰ πανιὰ τοῦ καραβιοῦ τοῦ φτιαγμένου μὲ κανονικὲς ἀναλογίες, τὸ ἄραξαν κι οἱ ἴδιοι βγῆκαν ἔξω. Εβγαινε λοιπὸν ἀπ' τὸ καράβι κι ὁ Τηλέμαχος, ἐνῶ ἡ ᾿Αθηνᾶ πήγαινε μπροστά. Πρώτη του μίλησε ἡ θεά, ἡ ἀστραπόφθαλμη Αθηνά: «Τηλέμαχε, δὲν εἶναι ἀνάγκη νὰ ντρέπεσαι τώρα πιά, καθόλου. Αφοῦ γι᾿ αὐτὸ ἴσα ἴσα ταξίδεψες τὴ θάλασσα, γιὰ νὰ ζητήσης πληροφορίες γιὰ τὸν πατέρα σου, σὰν ποῦ τὸν ἔχει κρύψει ἡ γῆ, ποιό θάνατο νὰ βρῆκε. Μὰ ἔλα τώρα, πήγαινε ὁλόισα στὸ Νέστορα τὸν πολεμάρχο ἂς μάθουμε τὴ σκέψη ποὺ κρύβει μέσ' στὰ στήθη του. Καὶ νὰ τὸν παρακαλέσῃς ὁ ἴδιος νὰ σοῦ πῇ τὴν ἀλήθεια, μὰ δὲν πρόκειται νὰ πῇ ψέμα γιατὶ εἶναι πολὺ φρόνιμος»."[2]

Το Προϊστορικό Ιερό του Ποσειδώνα: Άναξ και Δήμος

Πολύ σημαντική θα πρέπει να θεωρείτε η περιγραφή στην Οδύσσεια που αφορά τους παρευρισκόμενους στην μεγάλη θυσία:"...Κι ἦταν ἐννιὰ σειρές καθίσματα, ποὺ στὴν καθε μιὰ καθόνταν πεντακόσιοι ἄνθρωποι..." Γνωρίζουμε επίσης από τα Ομηρικά έπη ότι το Μυκηναϊκό βασίλειο των Πυλίων το αποτελούσαν εννιά μεγάλες πόλεις:[3] " Όσοι εκαρπούντο την Πύλο και την ποθητή Αρήνη και το Θρύον, κοντά στου ποταμιού του Αλφειού το πέρασμα και το καλόχτιστο Αιπύ, και τον Κυπαρισσήεντα και την Αμφιγένεια κατοικούσαν, και την Πτελεόν και το Έλος και το Δώριον... Αρχηγός αυτών ήταν ο Γερήνειος Νέστωρ ο αρματομάχος. Στις διαταγές του αρμένιζαν στην γραμμή ενενήντα βαθουλά καράβια." 

Η κάθε μία από αυτές τις εννιά πόλεις αντιστοιχούσε και στην ανάλογη διοικητική περιφέρεια του Βασιλείου τις οποίας ήταν πρωτεύουσες. Έτσι βλέπουμε ότι στην μεγάλη θρησκευτική εορτή προς τιμήν του Ποσειδώνα εκτός από τον Άνακτα ήταν παρόντες 500 εκπρόσωποι από κάθε διοικητική περιφέρεια, συνολικά δηλαδή 4500 άτομα, οι οποίοι κάθονταν σε πάγκους. Είναι βέβαιο ότι η παραπάνω περιγραφή αφορά σε συγκέντρωση που εκτός από Θρησκευτική σημασία είχε και Πολιτικό χαρακτήρα. Οι 500 εκπρόσωποι τις κάθε περιφέρειας θα ήταν οι αξιωματούχοι και οι εκπρόσωποι του Δήμου.

Ο ρόλος του damos (Δήμου) στη μυκηναϊκή κοινωνία και οικονομία, όπως και αυτός του θρησκευτικού τομέα, δεν έχει ερευνηθεί συστηματικά ως συνέπεια της παραδοσιακής αρχαιολογίας που εστιάζεται στο παλάτι.[4]

Ωστόσο, όπως έχει αναγνωριστεί από ορισμένους μελετητές, τα γραπτά στοιχεία πιστοποιούν ότι ο δάμος ήταν μια σημαντική οικονομική και κοινωνική δύναμη στη Μυκηναϊκή κοινωνία. Ο όρος δάμος αναφέρεται στις πινακίδες στις πολιτικές και γεωγραφικές οντότητες που ονομάζονται κοινώς «επαρχίες». Τουλάχιστον 16 από αυτούς τους δάμους μαρτυρούνται στις πινακίδες της Γραμμικής Β της Πυλίας (εννέα στο Έσω Βασίλειο και επτά στην Έξω), καθένας από τους οποίους είχε τους δικούς του τοπικούς αξιωματούχους. Η πινακίδα της Πύλου Jn 829 δείχνει ότι κάθε δάμος είχε έναν δήμαρχο, τον ko- re- te, και έναν αντιδήμαρχο, τον po- ro- ko- re- te, ενώ τις υποθέσεις των χωριστών επαρχιών διαχειριζόταν ο da- mo- ko- ro, ο οποίος στην πινακίδα PY On 300 είναι επικεφαλής μιας λίστας με τους Δήμους της Έξω επαρχίας.

Ο da-mo-ko-ro διορίζονταν από τον wanax (Άνακτα), PY Ta 711, αλλά η Shelmerdine προτείνει ότι μπορεί να είχε επιλεγεί από τις τοπικές ιεραρχίες των Δήμων. Φαίνεται ότι ήταν ένας επαρχιακός κυβερνήτης του οποίου η δουλειά ήταν να επιβλέπει και ίσως να λειτουργεί ως μεσολαβητής στις αλληλεπιδράσεις μεταξύ του παλατιού και του Δήμου.

Οι πινακίδες μας δίνουν επίσης ένα σύνολο ανθρώπων, που ονομάζονται ko- to- no- o- ko, οι οποίοι φαίνεται ότι ήταν υπεύθυνοι για τη διαχείριση της γης που ανήκε στον Δήμο.

Η λέξη ko-to-no-o-ko αντιπροσωπεύει είτε τον ενικό είτε τον πληθυντικό ενός σύνθετου σχηματισμού, μαζί με τις λέξεις κτοίνα και έχω και επομένως μπορεί να αναφέρεται είτε σε ένα άτομο είτε σε μια ομάδα ανθρώπων που κατέχουν γη. Ή θέση του ko-to-no-o-ko πρέπει να ήταν πολύ σημαντική μέσα στον Δήμο αφού πολλοί από αυτούς χαρακτηρίζονται επίσης ως te-re-ta, τίτλος που χρησιμοποιείται για σημαντικούς αξιωματούχους στο βασίλειο της Πυλίας. Αρκετοί ko-to-no-o-ko έχουν επίσης καταγραφεί στο PY Ep 301.2a, 8-14 ως κατέχοντας προσωπικά (e-ke-ge) ke-ke-me-na γη στην περιοχή/ Δήμο του pa-ki- ja- ne.

Φαίνεται, ότι οι Δήμοι είχαν τους δικούς τους μηχανισμούς για τη διακυβέρνηση του λαού τους και τη διαχείριση των πόρων τους. Έτσι, οι Δήμοι, αν και αναμενόταν να πληρώνουν φόρους στο παλάτι και επομένως κατά κάποιο τρόπο υποτάσσονταν στην εξουσία του, εντούτοις φαίνεται ότι λειτουργούσαν ανεξάρτητα.

Ο Lejeune κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο damos ήταν ένας αρκετά περίπλοκος θεσμός που θα ήταν υπεύθυνος όχι μόνο για την ικανοποίηση των οικονομικών του υποχρεώσεων προς το παλάτι αλλά και για τη διασφάλιση της επιβίωσης του πληθυσμού του, προμηθεύοντας (μέσω ανταλλαγής) οτιδήποτε χρειαζόταν η συλλογικότητα και παρέχοντας και τακτοποίηση των απαραίτητων προσφορών στα ιερά. Ο Deger-Jalkotzy πιστεύει ότι ο Δήμος είχε μεγαλύτερη παρουσία στη μυκηναϊκή οικονομία από ό,τι μπορούν να αποδείξουν τα στοιχεία των πινακίδων, δηλώνοντας ότι «υποπτεύεται κανείς ότι οι κοινότητες του οικισμού που ονομάζεται δάμος στις επιμέρους περιοχές ήταν εταιρικά σώματα με ευρύτερη σφαίρα δραστηριοτήτων στα δικαιώματα ιδιοκτησίας, και μάλιστα στην οικονομική δραστηριότητα, από ό,τι μας ενημερώνουν γενικά τα κείμενα».

Η απομάκρυνση του θρησκευτικού τομέα από το ανακτορικό σύστημα αναδιανομής έχει σημαντικό αντίκτυπο στην άποψή μας για τη μυκηναϊκή κοινωνία. Μας επιτρέπει να δούμε τον θρησκευτικό τομέα όχι απλώς ως ένα υποταγμένο και παθητικό σκέλος της ανακτορικής διοίκησης, αλλά μάλλον ως έναν ανεξάρτητο παίκτη στη μυκηναϊκή οικονομία και πολιτική. Με τον ίδιο τρόπο, το να βγάλουμε τον damo κάτω από τη σκιά του παλατιού και να αναγνωρίσουμε ότι δεν υπήρχε απλώς για να καλύψει τις ανάγκες του παλατιού (δηλαδή ως άλλο σκέλος του ανακτορικού συστήματος αναδιανομής) μας επιτρέπει να σκεφτούμε τις τοπικές διοικήσεις ως αρκετά ανεξάρτητες ομάδες ανθρώπων που ήταν απασχολημένοι με τη διαχείριση των υποθέσεων των κοινοτήτων τους. Παρόλο που κάθε Δήμος ήταν υποταγμένος στον Άνακτα καθώς έπρεπε να του παρέχει τους απαιτούμενους φόρους, οι εσωτερικές οικονομίες του Δήμου δεν διαχειριζόταν το παλάτι. Έτσι, η τοπική ελίτ πρέπει να είχε μεγάλη εξουσία στις οικονομικές και πολιτικές δραστηριότητες που πραγματοποιούν στις πόλεις και τα χωριά τους. Είναι επίσης πιθανό ότι οι Δήμοι αλληλοεπιδρούσαν μεταξύ τους στις επιχειρηματικές τους συναλλαγές, γεγονός που δημιουργεί ένα άλλο σύνολο κοινωνικών και πολιτικών αλληλεπιδράσεων που δεν έχουν ως τώρα εξεταστεί. Φαίνεται επίσης ότι οι πολιτικές αλληλεπιδράσεις μεταξύ του Δήμου και του Άνακτα μπορεί να μην ήταν πάντα τόσο ξεκάθαρες. Οι ηγέτες των Δήμων έπρεπε να εκπληρώσουν τις υποχρεώσεις τους προς τον Άνακτα, αλλά ο Άναξ μπορεί επίσης να ήταν στη θέση να πρέπει να καλλιεργήσει ή ακόμα και να κερδίσει την εμπιστοσύνη αυτών των τοπικών ηγετών. Ίσως τώρα μπορούμε να σκεφτούμε περισσότερο την άποψη ότι υπήρχαν (τουλάχιστον) τρεις διακριτές εξουσίες στην μυκηναϊκή κοινωνία: το Παλάτι, ο Δήμος και η Θρησκευτική, καθεμία από τις οποίες είχε τα δικά του αρκετά περίπλοκα οικονομικά και πολιτικά συστήματα και ιεραρχίες αξιωματούχων για τη διαχείρισή τους, τα μέλη των οποίων φιλοδοξούσαν να αξιοποιήσουν στο έπακρο αυτά τα συστήματα για τους Δημότες τους και, ίσως, για τους εαυτούς τους.

Το ιερό του Ποσειδώνα στους ιστορικούς χρόνους

Στους ιστορικούς χρόνους, τουλάχιστον από την Αρχαϊκή εποχή, οι Μινύες καταλαμβάνουν την περιοχή της Τριφυλίας. Σύμφωνα με τον Ηρόδοτο[5] κατέπλευσαν στα παράλια της περιοχής, εκδίωξαν τους προηγουμένους κατοίκους και ίδρυσαν έξι οχυρές πόλεις: το Λέπρεο, τη Μάκιστο, τη Φρίξα, τον Πύργο, το Έπιο και το Νούδιο, τη λεγόμενη «Μινυακή εξάπολη». Ο κύριος τόπος συγκέντρωσης των Μινύων ήταν το ιερό του Ποσειδώνα, στην περιοχή του Σαμικού, την επιμέλεια του οποίου είχαν οι Μακίστιοι- Μινύες. Ο Στράβων αναφέρει:[6]
"...το Σαμικόν, όπου ὑπάρχει τὸ ἱερὸν τοῦ Ποσειδῶνος τῆς Σάμου, ὁ ὁποῖος τιμᾶται ἐξαιρετικὰ εἰς ὅλην τὴν χώραν· πέριξ δὲ ὑπάρχει ἄλσος γεμᾶτο ἀπὸ ἀγρίας ἐλαίας, ἐπεμελοῦντο δὲ τὸ ἱερὸν τοῦτο πάντοτε οἱ Μακίστιοι, οἱ ὁποῖοι ἦσαν ἐπιφορτισμένοι καὶ μὲ τὴν κήρυξιν τῆς ἐκεχειρίας μεταξὺ τῶν Σαμίων· φροντίζουν ὅμως διὰ τὴν συντήρησιν τοῦ ἱεροῦ καὶ ὅλοι οἱ Τριφύλιοι."

Όπως αναφέρει ο Στράβων στην ίδια θέση περίπου θέση όπου υπήρχε το Προϊστορικό ιερό του Ποσειδώνα των Πυλίων της Μυκηναϊκής εποχής, οι Μινύες ιδρύουν το Σαμιακό Ποσείδειο το οποίο ήταν σημαντικό για όλους τους Τριφύλιους αφού αποτελούσε εκτός από θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο. Φαίνεται ότι οι Τριφύλιοι συνεχίζουν στους Ιστορικούς χρόνους την παλαιότερη Προϊστορική θρησκευτική παράδοση, ενώ η πολιτική σημασία του ιερού πιθανόν να αντανακλά επίσης την παλαιότερη παράδοση της Μυκηναϊκής Πυλίας.

Όταν οι Ηλείοι κατέλαβαν σημαντικό μέρος της Τριφυλίας μετέφεραν το λατρευτικό άγαλμα από το Σαμιακό Ποσείδειο στην Ήλιδα. Εκεί το είδε και το περιέγραψε ο Παυσανίας:[7]

"Εἰς τὸ πλέον πυκνοκατοικημένον μέρος τῆς πόλεως τῶν Ηλείων, ὑπάρχει χάλκινος ἀνδριὰς ἀνδρός, ὄχι μεγαλύτερος ἀπὸ ἕνα μεγαλόσωπον ἄνθρωπον, ἀγένειος ἀκόμη, μὲ πλεγμένους τοὺς πόδας μεταξύ των καὶ στηριζόμενος μὲ τὰς δύο του χεῖρας ἐπὶ δόρατος· τὸν ἀνδριάντα ἐνδύουν μὲ φορέματα μάλλινα, καθὼς καὶ μὲ φορέματα ἀπὸ λινὸν καὶ ἀπὸ βύσσον. Τὸ ἄγαλμα τοῦτο ἐλέγετο ὅτι ἦτο τοῦ Ποσειδῶνος, ἐτιμᾶτο δὲ παλαιότερον εἰς τὸ Σαμίκὸν τῆς Τριφυλίας, καὶ ἀφοῦ μετεκομίσθη εἰς τὴν Ηλιδα ἔτιμήθη ἀκόμη περισσότερον· τὸν ὀνομάζουν ὅμως Σατράπην καὶ ὄχι Ποσειδώνα, ὄνομα τὸ ὁποῖον ἔμαθαν μετὰ τὴν γειτόνευσιν τῶν Πατρέων. Σατράπης εἶναι παρωνύμιον τοῦ Κορύβαντος."

Η κίνηση των Ηλείων να μεταφέρουν το λατρευτικό άγαλμα των Τριφύλιων στην Ήλιδα και μάλιστα να το αφιερώσουν στον θεό Σατράπη σίγουρα κρύβει πολιτική σκοπιμότητα αφού με τον τρόπο αυτό απαξίωσαν το ισχυρό θρησκευτικό και πολιτικό κέντρο των Τριφύλιων.

Ο αρχαιολογικός χώρος του Κλειδιού και η ιστορία των ανασκαφών[8]

Ο αρχαιολογικός χώρος του Σαμικού κείται 22 χλμ. νότια- νοτιοανατολικά του Πύργου και 9 χλμ. βόρεια-βορειοδυτικά της Ζαχάρως, ενώ δια οικητικώς υπάγεται στο Δήμο Σκιλλούντος και στο ΔΔ Κάτω Σαμικού. Συνίσταται από τους εξής επί μέρους χώρους[9]

Α) την κλασικών και ελληνιστικών χρόνων (-5ος/ -3ος αι.) οχυρή ακρόπολη[10]2, η οποία βρίσκεται στη δυτική απόληξη του όρους Λαπίθα, Β) το προϊστορικό νεκροταφείο στη θέση «Κλειδί, το οποίο είχε ιδρυθεί στους πρόποδες των λόφων, που βρίσκονται στα νότια όρια της, κατά τη δεκαετία του '70 αποξηρανθείσης, λίμνης της Αγουλινίτσας, ανάμεσα στο Ιόνιο Πέλαγος και τις δυτικές απολήξεις του όρους Λαπίθα και 

Γ) τα οικιστικά κατάλοιπα προϊστορικών χρόνων (επίσης στη θέση «Κλειδί»).

Η τοποθεσία «Κλειδί» αποτελείται από τρεις λόφους, δύο προς νότο, μικρότερους σε έκταση και χαμηλότερους σε ύψος, και έναν προς Βορρά, σαφώς μεγαλυτέρων διαστάσεων.[11]3

Από τα παραπάνω καθίσταται σαφές ότι τόσο η προϊστορική θέση όσο και η κλασικών χρόνων

ακρόπολη ελέγχουν τη συγκοινωνία και επικοινωνία μεταξύ Αχαΐας/ Ηλείας και Μεσσηνίας (μεταξύ δηλ. βορειοδυτικής και νοτιοδυτικής Πελοποννήσου). Έτσι εξηγούνται (α) η συνεχής κατοίκηση του χώρου από τα προϊστορικά έως και τα σύγχρονα χρόνια, (β) το όνομα της θέσης, δηλ. «Κλειδί», (γ) οι εντυπωσιακές οχυρώσεις της Ακρόπολης, που εξασφαλίζουν τον οπτικό έλεγχο όλης της πεδιάδας του Πύργου αλλά και (δ) τα οχυρωματικά έργα επί ενετο- και τουρκοκρατίας (Καζάρμα).[12]

Τόσο ο Παυσανίας όσο και ο Στράβων κάνουν εκτενείς αναφορές στα αρχαιολογικά κατάλοιπα του Σαμικού. Ο πρώτος θεωρεί ότι σχεδόν ολόκληρη η σημερινή πεδιάδα της Ζαχάρως ονομάζεται Σαμικό. Την περιοχή διαρρέει ο Άνιγρος ποταμός, του οποίου η εκβολή συχνά αποφράζεται λόγω των μετατοπίσεων των θινών, σχηματίζοντας έλη[13], ενώ πλησίον του ποταμού τοποθετεί και το σπήλαιο των Ανιγρίδων Νυμφών. Στο δρόμο για την Ολυμπία, συνεχίζει ο αρχαίος περιηγητής, θα συναντήσει κανείς «χωρίον τε υψηλόν και πόλις Σαμία επ' αυτού» και μάλιστα με οχυρώσεις.[14]

Ο Στράβων αναφέρει το Σαμικό και μάλιστα σημειώνει ότι υπήρχε ιερό προς τιμή του Ποσειδώνα, ουσιαστικά άλσος αγριελιών, το οποίο αποτελούσε και κέντρο συνάθροισης όλων των Τριφυλίων. Στην εποχή του περιηγητή το Σαμικό είναι πλέον ένα οχυρό και όχι μία πόλη, ανήκει στους κατοίκους της Μακίστου, και σύμφωνα με την παράδοση ταυτίζεται, πιθανώς, με την ομηρική Αρήνη[15].

Γνωρίζοντας τα παραπάνω και αναζητώντας την ομηρική Αρήνη -πιστεύοντας ότι έχει ήδη ανακαλύψει, στον Κακόβατο, την ομηρική Πύλο- ο Wilhelm Dörpfeld[16] μαζί με τους συνεργάτες του επισκέφθηκαν το 1907 την περιοχή του Κλειδιού και εντόπισαν στους δύο μικρούς λόφους ίχνη προϊστορικής οχύρωσης, που ονόμασαν, λόγω της τοιχοδομίας, «κυκλώπεια».[17]

Ο Γερμανός αρχαιολόγος/ αρχιτέκτονας με έγγραφό του στις 3/16 Απριλίου του 1908 ζήτησε από την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία («Generalephorie der Altertümer») την άδεια συνέχισης ανασκαφής στον Κακόβατο αλλά και τη δυνατότητα πραγματοποίησης βραχύβιων ερευνών σε διάφορες θέσεις της Τριφυλίας, «από το Σαμικό έως το Λέπρεο».[18]

Το καλοκαίρι του 1908 (αρχές Ιουνίου), αμέσως μετά το πέρας των ανασκαφικών εργασιών στον Κακόβατο, η γερμανική αρχαιολογική αποστολή πραγματοποίησε στο Σαμικό μικρές ανασκαφικές τομές[19]. Στην κορυφή του μεγαλύτερου από τους δύο λόφους απεκαλύφθησαν επιπλέον τμήματα του «κυκλώπειου τείχους (με πάχος μεγαλύτερο των 2μ.)[20] και λεπτοί τοίχοι, που ανήκαν σε κάποιο οικοδόμημα, μεγαλυτέρων διαστάσεων, ενώ συνελέγη και άφθονη κεραμική, που μοιάζει με την αντίστοιχη από τον Κακόβατο/ Πύλο, την Αρχαία Ολυμπία και την Πίσα, ανήκει δηλ. στην προϊστορική εποχή[21] αλλά και όστρακα πρώιμης μυκηναϊκής περιόδου[22]. Τα αποτελέσματα των ερευνών δεν φαίνεται πως ικανοποίησαν τους Γερμανούς επιστήμονες, οι οποίοι δεν επανήλθαν στην έρευνα της περιοχής. Ο Έλληνας επόπτης, Ανδρέας Σκιάς, σημειώνει χαρακτηριστικά «τα ευρήματα είναι ολίγα [...] ουδαμώς δυνάμενα επαυξηθώσιν πλούτον του εν Αθήναις Εθνικού Μουσείου, τα πλείονα δε ανάξια να εκτεθώσιν εν αυτώ»[23].

Μετά το πέρας των ανασκαφών τα πενιχρά οικιστικά κατάλοιπα αλλά και η οχύρωση αφέθησαν στο έλεος Λαγκαδινών κτιστών, οι οποίοι έπαιρναν οικοδομικό υλικό, επειδή αυτό σπάνιζε στην ευρύτερη περιοχή, ενώ και η ύπαρξη των λόφων ετέθη εν κινδύνω, λόγω της κατασκευής της σιδηροδρομικής γραμμής, που ένωσε τον Πύργο με την Κυπαρισσία[24]. Η καταστροφή συνεχίστηκε μέχρι και τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια από τη λειτουργία ασβεστοκαμίνων, τα οποία χρησιμοποιούσαν τα οικοδομικό υλικό από το Κλειδί για την παραγωγή ασβέστη.[25]

Ακολούθησε νέα ανασκαφή στα μέσα της δεκαετίας του 1950, από τον τότε Έφορο Αρχαιοτήτων Ολυμπίας, Νίκο Γιαλούρη. Βορείως- βορειοανατολικώς του μεγαλυτέρου λόφου εντοπίστηκε και ερευνήθηκε ταφικός τύμβος, διαμέτρου μόλις 5,50μ.[26]. Στο εσωτερικό του περιβόλου διαμορφώθηκαν δεκατέσσερεις τάφοι (δύο άθικτοι και δώδεκα ημικατεστραμμένοι), οι οποίοι είχαν κατασκευασθεί είτε μεταξύ των κοιλοτήτων/ λωρίδων, που σχηματίζονταν από το μαλακό, εύθρυπτο αμμόλιθο της περιοχής, είτε επί της επιφάνειας του φυσικού πετρώματος.

Από τα κτερίσματα του τύμβου (διάφορα είδη αγγείων[27] εξάγεται το συμπέρασμα ότι ο τύμβος χρησιμοποιήθηκε από το -1700 έως το -1300.

Η Αρχαιολογική Υπηρεσία προέβη εκ νέου σε σωστικές ανασκαφές[28] στις αρχές της δεκαετίας του '80.[29] Στη διάρκεια οικοδομικών εργασιών σε αγρόκτημα ευρισκόμενο στους ανατολικούς πρόποδες του βορειότερου λόφου του Κλειδιού, απεκαλύφθησαν πέντε επιπλέον τύμβοι[30] και ένας θολωτός τάφος.

Όπως και στον παρακείμενο τύμβο, που ανεσκάφη από τον Γιαλούρη, τα ταφικά μνημεία είχαν ένα χαμηλό περίβολο/ κρηπίδα, η οποία συγκρατούσε το χώμα που είχε σωρευτεί πάνω τους.[31] Εντός των περιβόλων είχαν διαμορφωθεί κτιστοί κιβωτιόσχημοι τάφοι, στεγασμένοι με μεγαλύτερες ασβεστολιθικές πλάκες. Η ανασκαφέας αναφέρει την ύπαρξη ταφής σε πίθο αλλά και τη διαμόρφωση πεταλόσχημων κατασκευών, συγκρίσιμων με ανάλογα από την παρακείμενη Μεσσηνία. Ο θολωτός, διαμέτρου 5,65μ. κατασκευάστηκε εντός του τύμβου 5. Το δάπεδο του είναι χαλικόστρωτο, ενώ είχαν ανοιγεί ταφικοί λάκκοι (ένας εξ' αυτών κτιστός), οι οποίοι δέχτηκαn τόσο πρωτογενείς ταφές όσο και ανακομιδές.

Από τα κτερίσματα των τάφων προκύπτει πως το νεκροταφείο χρησιμοποιήθηκε από τα τέλη της Μέσης Εποχής του Χαλκού (ΜΕΧ) μέχρι και τα τέλη της ΥΕΠ ή τις αρχές της ΥΕ ΙΙΙ (ο θολωτός τάφος)[32], δηλαδή από το -1700 έως το -1400.

Η έρευνα για το Ιερό του Ποσειδώνα

Η έρευνα του W. Dorpfeld, 1908

Κατά τα έτη 1907-9 Γερμανική αρχαιολογική αποστολή με επικεφαλής τον W. Dorpfeld διενήργησε έρευνες και ανασκαφές στην Τριφυλία. Το καλοκαίρι του 1908, αμέσως μετά το πέρας των ανασκαφικών εργασιών στον Κακόβατο, η γερμανική αρχαιολογική αποστολή πραγματοποίησε ανασκαφές στην θέση Κλειδί. Στις ανασκαφές αυτές ήρθε στο φως μέρος του Προϊστορικού πολίσματος που ο Dorpfeld ταύτισε με την Ομηρική Αρήνη. Ο Dorpfeld αναζήτησε και το Ιερό του Ποσειδώνα, χωρίς όμως επιτυχία. Ο Dorpfeld αναφέρει σχετικώς:[33]

"Δεν έχουμε καταφέρει να βρούμε το ιερό του Ποσειδώνα. Υποθέτουμε ότι βρίσκεται στα ανατολικά της Αρήνης, ανάμεσα στους λόφους της και στο βόρειο άκρο των Αχαϊκών Βράχων, σε μια κοιλότητα που τώρα καταλαμβάνεται από ένα μεγάλο έλος.

Σε μια ανασκαφή εκεί βρήκαμε καλά ελληνικά κεραμίδια από πηλό, αλλά λόγω του νερού δεν μπορούσαμε να διεισδύσουμε σε περισσότερ βάθος. Ο J. Partsch αναγνώρισε σωστά ότι αυτός ο βάλτος και επίσης οι μεγάλες λίμνες Αγουλινίτσα και Καΐαφα σχηματίστηκαν μετά την αρχαιότητα, και ότι εδώ στο δυτικό τμήμα της Τριφυλίας υπήρχαν κάποτε εύφορες πεδιάδες που μόνο σταδιακά έγιναν βάλτοι και λίμνες. Πιστεύει ότι η αλλουβιακή γη κατά μήκος της ακτής νότια του Αλφειού έχει υποχωρήσει.
Από την άλλη, καθώς συμμερίζομαι την άποψη του Ph. Negris ότι η θάλασσα έχει υψωθεί σε όλη την Ελλάδα κατά περίπου 3 μέτρα από την αρχαιότητα, αποδίδω φυσικά αυτή την αλλαγή στη δυτική ακτή της Πελοποννήσου σε αυτή την άνοδο της επιφάνειας της θάλασσας. Το ιερό του Ποσειδώνα θα έχει εξαφανιστεί κάτω από το νερό μαζί με ένα μεγάλο μέρος της παραλιακής πεδιάδας. Ίσως μια μέρα, όταν η στάθμη του νερού είναι ιδιαίτερα χαμηλή, να καταστεί δυνατό να αποδειχθεί το ιερό του Ποσειδώνα μέσω ανασκαφών."

Θέση Κλειδί: Γεωλογικά στοιχεία 

Όπως είδαμε παραπάνω η ομάδα του Dorpfeld διατύπωσε την άποψη ότι η περιοχή του Κλειδιού κατά την αρχαιότητα ήταν στεριά μέχρι την ακτογραμμή ενώ οι δύο μεγάλες λίμνες της περιοχής, ο Καϊάφας και η Αγουλινίτσα καθώς και τα διάφορα ελώδη σημεία στην περιοχή, δημιουργήθηκαν αργότερα, από την ύστερη αρχαιότητα και μετά. Η άποψη αυτή ήταν για αρκετό καιρό αποδεκτή μέχρι που σχετικά πρόσφατες έρευνες έδειξαν ότι η θάλασσα στους Προϊστορικούς χρόνους έφτανε μέχρι τους λόφους του Κλειδιού, ενώ αργότερα δημιουργήθηκε μια ενιαία λιμνοθάλασσα που αργότερα χωρίστηκε στις δύο μεγάλες λιμνοθάλασσες Καϊάφα και Αγουλινίτσα.[34] Η λίμνη της Αγουλινίτσας, που ήταν ο μεγαλύτερος υγρότοπος της Πελοποννήσου, αποξηράθηκε στα τέλη της δεκαετίας του ΄60.[35] 

Ο καθηγητής Andreas Vött του Πανεπιστημίου του Mainz είχε αναλαμβάνει γεωλογικές έρευνες από το 2018 με στόχο να διευκρινίσει πώς άλλαξε η ακτή στην περιοχή Κλειδί/Σαμικό με την πάροδο του χρόνου. Δηλώνει Σχετικά:[36]" Τα αποτελέσματα των ερευνών μας μέχρι σήμερα υποδεικνύουν ότι τα κύματα του ανοιχτού Ιονίου πελάγους έφταναν μέχρι την ομάδα των λόφων του Κλειδιού μέχρι την -5η χιλιετία. Στη συνέχεια, στην πλευρά που βλέπει προς τη θάλασσα, αναπτύχθηκε ένα εκτεταμένο σύστημα αμμοθινών στο οποίο οι λιμνοθάλασσες απομονώθηκαν από τη θάλασσα. Ωστόσο, έχουν βρεθεί στοιχεία ότι η περιοχή επλήγη επανειλημμένα από γεγονότα τσουνάμι τόσο στην προϊστορική όσο και στην ιστορική περίοδο, πιο πρόσφατα τον +6ο και +14ο αι. Αυτό αντιστοιχεί σε σωζόμενες αναφορές για γνωστά τσουνάμι που συνέβησαν τα έτη 551 και 1303. Η υπερυψωμένη θέση που παρείχαν οι λόφοι θα ήταν θεμελιώδους σημασίας στην αρχαιότητα, καθώς θα επέτρεπε την κίνηση στην ξηρά κατά μήκος της ακτής προς τα βόρεια και προς τα νότια."

Η αναφορά του Νικ. Γιαλούρη.[37]

Ιερό Ποσειδῶνος: Ανάμεσα στο λόφο τοῦ Κλειδιοῦ καὶ τὴν ἀκτὴ ἔκειτο τὸ Ιερό τοῦ Ποσειδῶνος. Λίγα λείψανά του βρέθηκαν στη θέση αὐτὴ κατὰ τὶς ἀνασκαφές τοῦ Dörpfeld.

Στὰ παληὰ λείψανα τοῦ Ἱεροῦ τοῦ Ποσειδῶνος θὰ πᾶμε ὅταν ξεκινήσουμε ἀπὸ τὸ σημεῖο ποὺ εἶναι τὰ Λατομεῖα τοῦ Κάτω Σαμικοῦ στὶς ὑπώρειες τοῦ Λαπίθα, περάσουμε τη σιδηροδρομική γραμμή καὶ στὸ σημεῖο ποὺ διασχίζει ἡ σιδηροδρομική γραμμή τό βράχο, ὅπου ἦταν χτισμένη ή Καζάρμα καὶ τὸν ἀπέναντί της ἀκριβῶς λόφο καὶ ἀκολουθήσουμε τη δυτική παρυφή τοῦ λόφου αὐτοῦ (ἐκεῖ ἄλλοτε ἦταν καὶ τὸ μικρὸ Διβαράκι).

Εντύπωση προκαλεί η αναφορά του Γιαλούρη στο Προϊστορικό Ιερό του Ποσειδώνα αφού προσδιορίζει την θέση του με ακρίβεια. Βρίσκεται στις Δ παρυφές του μικρότερου ΝΔ λοφίσκου, από του τρείς λόφους που αποτελούν το σύμπλεγμα του Κλειδιού. Ο Γιαλούρης αναφέρει ότι στο σημείο αυτό βρίσκονται τα "Λίγα λείψανά του βρέθηκαν στη θέση αὐτὴ κατὰ τὶς ἀνασκαφές τοῦ Dörpfeld" αλλά όπως είδαμε παραπάνω στην επίσημη έκθεση του 1908 ο Dörpfeld αναφέρει κάποια αρχαιολογικά υπολείμματα Α του Κλειδιού όπου και πιθανολογεί ότι πρέπει να βρισκόταν το Ιερό. Ο Γιαλούρης δεν αναφέρει που ακριβώς στηρίζει την αναφορά του αυτή, αλλά μόνο τυχαία δεν μπορεί να θεωρείτε.

Οι έρευνες του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου

Εκτεταμένες έρευνες στην Τριφυλία πραγματοποίησε το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο (DAI- Deutsches Archäologisches Institut Athen) την δεκαετία 2000/2010. Στα πλαίσια αυτών των ερευνών εντοπίστηκαν στο Κλειδί τα θεμέλια ενός μεγάλου κτηρίου. Αναφέρουν σχετικώς:[38]
"Στο Σαμικόν αποκαλύφθηκαν αρκετά μεγάλα θεμέλια κάτω από την πόλη στην πλευρά που βλέπει προς τη θάλασσα. Ίσως εδώ βρισκόταν το ομοσπονδιακό ιερό των Τριφύλιων, το οποίο ο Στράβων (8.3.13-20) αναφέρει ότι βρισκόταν κάτω από την πόλη κοντά στη θάλασσα."
Δυστυχώς όμως δεν δίνεται άλλη πληροφορία σχετικά με την χρονολόγηση των ευρημάτων, αλλά και ούτε η ακριβής θέση των κτηριακών αυτών υπολειμμάτων. Από την φωτογραφία που δημοσιεύεται φαίνεται αυτά να είναι πιθανόν των Προϊστορικών χρόνων.

Οι νεότερες έρευνες: 2017- 2022 [39]

Κατά τα έτη 2017, 2018 και 2021 έγινε γεωαρχαιολογική και γεωφυσική έρευνα στην θέση Κλειδί από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Ηλείας και το Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο σε συνεργασία με τα Πανεπιστήμια του Mάιντς (Καθ. Andreas Vött) και του Kιέλου (Δρ. Dennis Wilken).

Το 2022 ξεκίνησε νέο ερευνητικό πενταετές πρόγραμμα (2022-2026), που αποσκοπεί στη διερεύνηση της τοπογραφίας της περιοχής και στον εντοπισμό του ιερού του Ποσειδώνα και του λιμανιού του Σαμικού, και που αποτελεί συνεργασία της Εφορείας Αρχαιοτήτων Ηλείας, υπό την διεύθυνση της Δρ. Ερωφίλης Κόλλια, με το Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο της Αυστριακής Ακαδημίας Επιστημών, υπό την διεύθυνση της Δρ. Birgitta Eder. 

Το φθινόπωρο του 2021, ο γεωφυσικός Dr. Dennis Wilken του Πανεπιστημίου του Κιέλου βρήκε ίχνη δομών σε μια τοποθεσία στους ανατολικούς πρόποδες της ομάδας λόφων σε μια περιοχή που είχε ήδη αναγνωριστεί ως ενδιαφέρουσα μετά από προηγούμενη εξερεύνηση. 

Οι ανασκαφικές εργασίες ου ακολούθησαν ολοκληρώθηκαν στα τέλη Σεπτεμβρίου 2022 και κατά τη διάρκειά τους αποκαλύφθηκε τμήμα της θεμελίωσης ενός μεγάλου κτηρίου πλάτους 9,40μ., του οποίου οι τοίχοι έχουν πλάτος 0,80μ. Στο εσωτερικό του εντοπίστηκε πυκνό στρώμα κεραμίδων. Με βάση τις ενδείξεις της γεωφυσικής έρευνας και τα ανασκαφικά δεδομένα, μπορεί να ανασυντεθεί κτήριο μήκους τουλάχιστον 28μ., το οποίο διέθετε δύο εσωτερικές αίθουσες, καθώς και έναν πρόναο και έναν οπισθόδομο ή άδυτο. Το επίμηκες ναόσχημο κτήριο πιθανότατα ανήκε στο ιερό του Ποσειδώνα και ίσως ταυτίζεται με το ναό του θεού.

Σε συνδυασμό με την κεράμωση λακωνικού τύπου, η ανακάλυψη τμήματος μαρμάρινου περιρραντηρίου μας οδηγεί στην καταρχήν χρονολόγηση του κτηρίου στην Αρχαϊκή περίοδο. Το μαρμάρινο περιρραντήριο, που μιμείται χάλκινη λεκάνη, είναι χαρακτηριστικό σκεύος με λατρευτική χρήση που προσιδιάζει σε ιερό.

Η ανακάλυψη αυτή θεωρείται ότι προσδίδει νέες προοπτικές στην έρευνα της πολιτικής και οικονομικής σημασίας της αμφικτυονίας των τριφυλιακών πόλεων κατά τον -6ο αιώνα, καθώς το ιερό του Ποσειδώνα αποτελούσε το κέντρο της θρησκευτικής και εθνικής τους ταυτότητας.

Η έρευνα, που χρηματοδοτείται από το Ίδρυμα Gerda Henkel και το Αυστριακό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο (Αυστριακή Ακαδημία Επιστημών), θα συνεχιστεί τα επόμενα χρόνια για την περαιτέρω διερεύνηση του ιερού του Ποσειδώνα και του αρχαϊκού ναού.

Από την πλευρά της η  Διευθύντρια του Αυστριακού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αθηνών, Δρ. Birgitta Eder υπογράμμισε: "Είμαστε σίγουροι ότι έχουμε βρει το φημισμένο αρχαίο ιερό του Ποσειδώνα που το ξέρουμε από τις αρχαίες πηγές, τον Στράβωνα και τον Παυσανία και ελπίζουμε ότι στο μέλλον θα βρούμε ακόμα πιο σημαντικά ευρήματα."

Επίλογος

Πάρα πολύ σημαντική είναι η εύρεση του Αρχαϊκού ναού του Ποσειδώνα, που επιβεβαιώνει την περιγραφή του Στράβωνα. Το Σαμιακό Ποσείδιο των Τριφύλιων που αναζητούσαν για τόσα χρόνια αρχαιολόγοι και ερευνητές έρχεται επιτέλους στο φως. Ωστόσο ακόμα δεν έχει βρεθεί το Προϊστορικό ιερό. Όπως είδαμε το Προϊστορικό Ιερό του Ποσειδώνα θα πρέπει να ήταν σημαντικό πολιτικό και θρησκευτικό κέντρο των Πυλίων της Μυκηναϊκής εποχής. Έτσι εκτός από το ίδιο το ιερό θα πρέπει να υπήρχαν και κάποια επιπλέον κτήρια και εγκαταστάσεις που θα μπορούσαν να υποστηρίξουν την συγκέντρωση τόσου μεγάλου πλήθους. Ευελπιστούμε ότι στο τρέχον πενταετές πρόγραμμα που αφορά το Κλειδί θα μπορέσει να εντοπιστεί και το Προϊστορικό Ιερό, γεγονός που θα ήταν πάρα πολύ σημαντικό για την Προϊστορική τοπογραφία της ευρύτερης περιοχής.

[1] Στράβων  Η, κεφ.16

[2] Ομήρου Οδύσσεια. Εκόσεις Πάπυρος, μετάφραση Γ. Δ. Ζευγώλη

[3] Ιλιάδα Β΄ στιχ. 591- 602

[4] Susan Lupack: "Redistribution in Aegean Palatial Societies. A View from Outside the Palace: The Sanctuary and the Damos in Mycenaean Economy and Society"

[5]Ηρόδοτος 4,148,4.

[6] Στράβων  Η, κεφ.13 

[7] Παυσανία Ηλειακά Β, 25, 5-6.

[8] Παναγιώτης Μουτζουρίδης- Κώστας Νικολέντζος: Σαμικό- Η Προϊστορική θέση. Στο: Die antike Siedlungstopographie Triphyliens (Athenaia, Band 11).

-Οι σημειώσεις [9] έως [32] είναι από την παραπάνω εργασία.

[9] Λιάγκουρας 1980, 261 κ. ε.. Παπακωνσταντίνου Χαρίτου 1983, 294- 306. Η περιοχή του όρους Λαπίθαι αποτελούσε κέντρο διαφόρων λατρειών για τους κατοίκους της Τριφυλίας. Στην νότια πλευρά υπάρχουν δύο σπήλαια, το ένα ήταν αφιερωμένο στη λατρεία των Ανιγρίδων Νυμφών και το δεύτερο στη λατρεία των Ατλαντίδων. Δυτικά- νοτιοδυτικά του σπηλαίου των Ανιγρίδων είχε δημιουργηθεί ιερό άλσος προς τιμήν του Ποσειδώνος, 

[10] Παπακωνσταντίνου- Χαρίτου 1983, 296- 299 και Πιπιλή 2004, 92.

[11] Meyer 1957, 74. Ο βορειότερος υψώνεται στα 32 μ. από τη στάθμη της θάλασσας και στην κορυφή του διαμορφώνεται πλάτωμα, μήκους 120 μ. (Β-Ν) και πλάτους 30- 40 μ. (Α-Δ). Οι άλλοι λοφίσκοι είναι εξαιρετικά μικρών διαστάσεων, ο νοτιότερος μάλιστα με ύψος μόλις 19μ.

[12] Λιάγκουρας 1980, 261. Στις αρχές του 19ου αι. ο άγγλος περιηγητής E. Dodwell περιγράφει την ύπαρξη ενός τελωνείου/ δερβενίου, το οποίο υψωνόταν σε βραχώδη λόφο, στην κορυφή του οποίου ο περιηγητής αντίκρισε τα ερείπια μίας αρχαίας πόλης (μάλλον του Σαμικού). Επιπλέον πλησίον καναλιού, που συνδέει τη λίμνη/ έλος του Καϊάφα με τη θάλασσα υπήρχαν τα ερείπια σύγχρονου πύργου (Φλεριανού- Λέφα 1984, 721. 723). Τόσο ο Παπανδρέου (1924, 133) όσο και Ο Philippson (1959, 361) αναφέρουν την ύπαρξη στρατιωτικού σταθμού στους λόφους της θέσεως «Κλειδί στην διάρκεια της Τουρκοκρατίας αλλά και στις αρχές του 20ου αι.

[13] Και μετέπειτα (στους μεσαιωνικούς χρόνους) τη λίμνη Καϊάφα.

[14] Παυσανίας 5, 5, 25, 6, 2. 

[15] Στράβων 8, 3, 12-20.

[16] Dörpfeld 1908b, 320. 

[17] Dörpfeld 1908b, 321.

[18] Έγγραφο στη Διεύθυνση Εθνικού Αρχείου Μνημείου, το οποίο επισημάνθηκε από τον συνάδελφο και φίλο Ι. Βάσιλα, Αναφέρεται χαρακτηριστικά «[...] an mehreren Stellen Triphyliens Versuchsgrabungen vornehmen zu dürfen, um die ganze Gegend von Samikon bis Lepreon archäologisch zu erforschen.>>

[19] Όπως αναφέρεται και στην υπηρεσιακή αναφορά του εποπτεύοντος, από ελληνικής πλευράς, αρχαιολόγου, Α. Σκιά (19 Μαΐου 1908). Πρβλ. και υπηρεσιακή αναφορά, συνταχθείσα στις 5 Ιουνίου 1908, καθώς και στις 10 Απριλίου 1909. 

[20] Ο Σκιάς αναφέρει ότι το τείχος οικοδομήθηκε «για μικρών έργων λίθων» (πρβλ. υπηρεσιακή αναφορά 10 Απριλίου 1909).

[21] Dörpfeld 1908b, 321. Για την αποκάλυψη των τοίχων γράφει ο ανασκαφέας: «[Es kamen auch dünne Mauern zum Vorschein, die einem auf diesem Hügel gelegenen grosseren Bau angehören.» Για την κεραμική: «[Die gesammelten Vasenscherben gehören teils zu der prahistorischen, mit der Hand gemachten Ware, die in Pylos, Olympia und Leukas vorkommt [...].» 

[22] Dörpfeld 1908b, 321 («[...] wie sie in den Kuppelgräbern von Kakovatos vorkommen.»). Στην κορυφή του προς βορρά λόφου συνελέγησαν από τον Meyer (1957, 78) και όστρακα κλασικής ρωμαϊκής εποχής, δηλώνοντας την επανακατοίκηση του χώ ρου κατά τους ιστορικούς χρόνους. Αντιθέτως ο Σκιάς σημειώνει με έμφαση: «Τουναντίον ελλείπουσι λείψανα ελληνικών χρόνων σχεδόν ολοσχερώς» (Υπηρεσιακή Αναφορά 5 Ιουνίου 1908). 

[23] Τηλεγράφημα Σκιά προς Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως (4 Ιουνίου 1908).

[24] Όπως φαίνεται και σε υπηρεσιακή αναφορά του Σκιά (5 Ιουνίου 1908 και 10 Απριλίου 1909) αλλά και σε έγγραφο του Υπουργείου Εκκλησιαστικών και Δημοσίας Εκπαιδεύσεως προς την Αστυνομική Διεύθυνση Τριφυλίας (με ΑΠ 5693/9534, 18.7.1909). Σημειώνεται μάλιστα ότι παρά τα λιγοστά κατάλοιπα αυτά πρέπει να διατηρηθούν, καθώς «[...] είναι τα μόνα σημεία της υπάρξεως αυτόθι πόλεως αναφερομένης παρ' Ομήρω και σπουδαίας δια το ζήτημα της Ομηρικής τοπογραφίας [...].

[25] Παπακωνσταντίνου 1981, 148 υποσημ. 1. Οι εγκαταλειφθείσες στα μεταπολεμικά χρόνια λατομικές εγκαταστάσεις είναι ακόμη ορατές στη δυτική πλευρά του όρους Λαπίθα, ενώ τα ασβεστοκάμινα περιβάλλουν το λόφο του Κλειδιού.

[26] Γιαλούρης 1965, 7. Αρχιτεκτονικά πρόκειται για μνημείο μικρών διαστάσεων πρβλ. και Pelon 1976, 101. Πρωτονοταρίου- Δειλάκη 1980, 138. Οι Cavanagh- Mee (1998, 29) αναφέρουν ότι η διάμετρος ενός τύμβου κυμαίνεται από 8 έως 25μ., με τα 14,5μ. να είναι ο μέσος όρος. Ο Καλλιγάς (1977, 116-125) το θεωρεί συγγενές με ταφικό μνημείο στα Κοκκολάτα Κεφαλλονιάς λόγω της ακτινωτής διάταξης των υποτυμβίων ταφών. Αντίθετα ο Κορρές (1992, 191-199) υποστηρίζει ότι οι τύμβοι Σαμικού και Μακρισίων είναι ουσιαστικώς θολωτοί τάφοι. 

[27] Κύπελλα, πρόχοι, ρυτό. Ένα από τα αγγεία πιθανώς είχε εισαχθεί από τις Κυκλάδες,

[28] Συνοπτικές αναφορές των αποτελεσμάτων των ερευνών έχουν δημοσιευθεί στο Αρχαιολογικό Δελτίο και συγκεκριμένα: Παπακωνσταντίνου 1981, 148 κ. ε.. Παπακωνσταντίνου 1982, 133. Παπακωνσταντίνου 1983, 109. Επίσης πρβλ. και Βογά 2002, 186-188. 

[29] Υπό την εποπτεία της τότε επιμελήτριας αρχαιοτήτων της Ζ' ΕΠΚΑ, κας Ε. Παπακωνσταντίνου.

[30] Αποτελώντας ουσιαστικά ένα νεκροταφείο και ανατρέποντας τη θεωρία του Pelon (1976, 99), ότι οι τύμβοι δεν αποτελούν νεκροταφεία αλλά συνήθως απαντούν μεμονωμένοι.

[31] Παπακωνσταντίνου 1981, 148.

[32] Σημειώνεται ότι για την παρουσίαση των δεδομένων βασιζόμαστε στα μέχρι τώρα δημοσιευμένα στο Αρχαιολογικό Δελτίο,

[33] Wilhelm Dörpfeld 1908. "Die Homerische stadt Arene" Mitteilungen Archaologischen Instituts Athenische. XXXIII 1908. Σελ:320

[34] John C. Kraft, George (Rip) Rapp, John A. Gifford, Stanley E. Aschenbrenner: "Coastal Change and Archaeological Settings in Elis". Hesperia, Volume 74, Number 1, January-March 2005, pp. 1-39

[35] Σταύρος Φ. Φωτόπουλος: "Η Αποξήρανση της Λίμνης Αγουλινίτσας" (online)

[36] -Mainz University contributes to recent discovery of the temple of Poseidon located at the Kleidi site near Samikon in Greece (online)

-Birgitta Eder- Jasmin Huber- Erofili-Iris Kolia- Panagiotiw Moutzouridis- Konstantinos Nikolentzos- Lea Obrocki- Andreas Vott: "New Research at Kleidi-Samikon" (online)

[37] Νικ. Γιαλούρη. Διευθυντοῦ Αρχαιοτήτων. Οδηγός Αρχαιοτήτων αρχαίας Τριφυλίας νυν Ολυμπίας.

Ολυμπιακά Χρονικά, έκδοση συλλόγου Ολυμπίων, τ.Δ, 1973 (online)

[38] Deutsches Archäologisches Institut Jahresbericht 2011 σελ: 104

[39] -Κλειδί Σαμικού: Ο Αρχαϊκός ναός του Ποσειδώνα (online)

-Mainz University contributes to recent discovery of the temple of Poseidon located at the Kleidi site near Samikon in Greece (online)

-Birgitta Eder- Jasmin Huber- Erofili-Iris Kolia- Panagiotiw Moutzouridis- Konstantinos Nikolentzos- Lea Obrocki- Andreas Vott: "New Research at Kleidi-Samikon" (online)