Μυθικός ιδρυτής της πόλης, σύμφωνα με τον Παυσανία, ήταν ο Λεπρέας ή Λέπρεος που σκοτώθηκε από τον Ηρακλή και από τον οποίο πήρε το όνομά του η πόλη.[1] Κατά μία άλλη εκδοχή, το τοπωνύμιο «Λέπρεον» δημιουργήθηκε επειδή οι πρώτοι κάτοικοι της περιοχής είχαν προσβληθεί από λέπρα. Επίσης, πιθανή θεωρείται και η σύνδεση της ονομασίας με την παρουσία «απολεπιζόμενων» πετρωμάτων στην περιοχή.[2]
Στα ιστορικά δεδομένα επισημαίνεται η μαρτυρία του Ηροδότου που αναφέρει ότι το Λέπρεο ήταν μία από τις πόλεις που έχτισαν οι Μινύες φυγάδες από τη Λήμνο οι οποίοι εκδιώχθηκαν από τους παλιούς κατοίκους του νησιού και ήταν οι ίδιοι που είχαν χτίσει και τη Μάκιστο.[3]
Η ταύτιση του ναού με τη θεά Δήμητρα έχει βασιστεί μόνο στον Παυσανία.[4] Δεν υπάρχει κάποια επιγραφή ή κάποιο άλλο εύρημα που να το αποδεικνύει και άλλοι ερευνητές υποστηρίζουν ότι θα μπορούσε να ανήκει στον Δία Λύκαιο.[5]
Ο ναός και το κτήριο στην ακρόπολη
Εισερχόμενοι στην ακρόπολη του Λεπρέου, στην ορεινή Ηλεία, παρατηρούνται τα θεμέλια ενός ναού στον οποίο θεωρείται ότι λατρευόταν ο Δίας. Σώζεται η θεμελίωση 3 διαδοχικών χωρών που χωρίζονται από μία σειρά λίθων που θα μπορούσε να αποτελεί τον τοίχο ανάμεσα τους. Ο προσανατολισμός του κτηρίου είναι Β-Ν. Στα ανατολικά βρίσκεται ο μικρότερος χώρος, που γειτνιάζει με τον κεντρικό χώρο. Στα δυτικά, ο τρίτος χώρος φαίνεται να μην κλείνει προς τα δυτικά και παραμένει ανοιχτός.
Ο ναός της Δήμητρας
Νοτιοδυτικά και ψηλότερα από αυτό το κτίσμα εντοπίστηκε ο ναός της Δήμητρας. Οι διαστάσεις του από το στυλοβάτη μετρήθηκαν στα 20,22X 10,44μ. και αποκαθίσταται με περίσταση 6Χ 11 κιόνων.[6] Είχε ευρύ πρόναο με δύο κίονες εν παραστάσι, τετράγωνο σηκό, χωρίς εσωτερική κιονοστοιχία, ενώ δεν υπάρχει οπισθόδομος.[7] Σώζονται η ευθυντηρία της περίστασης, η θεμελίωση του σηκού και αρκετά αρχιτεκτονικά μέλη.
Ο ναός έχει χρονολογηθεί στα -380/ -370 με βάση την αρχιτεκτονική καθώς έχει μικρό μέγεθος με απαλοιφή οπισθοδόμου και είναι κατασκευασμένος με απλά υλικά παρουσιάζοντας ομοιότητες με ναούς που χρονολογούνται στις αρχές του -4ου αι.[8]
Παρά το γεγονός ότι οι μικροί ναοί με απαλοιφή οπισθοδόμου απαντώνται τον -4ο αιώνα στην Πελοπόννησο, στον ναό της Δήμητρας έχει παραλειφθεί και η εσωτερική κιονοστοιχία δίνοντας την εντύπωση ότι ο σηκός «επιπλέει» μέσα στο ναό.[9]
Αναφορικά με τα υλικά κατασκευής του ήταν φτιαγμένος από ωμόπλινθους αλλά έχουν βρεθεί και λίθινα δωρικά κιονόκρανα, σφόνδυλοι όπως και τμήματα από τη ζωφόρο.[10] Επομένως, ενδέχεται ο σηκός να ήταν από ωμόπλινθο και η περίσταση λίθινη. Αντίστοιχη επιλογή υλικών είχε εφαρμοστεί και σε ελληνιστικό ναό στο Κάλλιον και στο Αμφιαράειο.[11]
Οι παλαιότερες μελέτες είχαν παραδώσει μία σχεδιαστική αποκατάσταση διαπιστώνοντας ιωνική αντιστοιχία μεταξύ των τοίχων του σηκού και των κιόνων της πρόσοψης.[12] Με βάση τις μετρήσεις, η κάτω διάμετρος στον κίονα της περίστασης θα ήταν 0,83μ. και του κίονα του προνάου υπολογίστηκε στα 0,77μ. Επίσης, το πάχος του τοίχου του σηκού εκτιμήθηκε στα 0,45μ. Παρατάσσοντας μπροστά τον κίονα των προσόψεων, έδινε ιωνική αντιστοιχία και μία αναλογία κάτω διάμετρο κίονα προς πάχος σηκού 1,84 προς 1, που ήταν ασυνήθιστο.[13]
Ακολούθως, προβληματική φαίνεται και η αναλογία μεταξύ της κάτω διαμέτρου του κίονα προνάου που υπολογίστηκε στα 0,77μ. και της παραστάδας με 0,52μ. καθώς θα ήταν 1,5 φορά το πλάτος της παραστάδας που είναι αρκετά μεγάλη αναλογία για ναό του -4ου αιώνα όπου, συνήθως, είναι 1,22 προς 1.[14]
Σύμφωνα με τις νεότερες έρευνες, οι τοίχοι θα είχαν περίπου πάχος 0,58μ.. Επίσης, οι παραστάδες θα ήταν 0,65 μ. με διάμετρο κίονα προνάου 0,77μ. με αναλογία, δηλαδή, κάτω διάμετρο κίονα προνάου προς παραστάδα 1,18: 1. Αν εφαρμόσουμε τις μετρήσεις αυτές στο σχέδιο προκύπτει η απόδοση του ναού με δωρική αντιστοιχία και με μέγεθος σηκού από 5,88 έως 6μ. με πολύ στενό σηκό.[15]
Σε κάθε περίπτωση, η μορφή του ναού της Δήμητρας στο Λέπρεο είναι ασυνήθιστη, καθώς έχουμε λίγα παραδείγματα ναών που σχηματίζονται από ένα μόνο κτίσμα για να τιμήσουν τη συγκεκριμένη θεά. Συνήθως, παρατηρείται η διαδοχή πολλαπλών χώρων που συνδέεται με την διττή λατρεία
Δήμητρας- Περσεφόνης ή και με πιθανές, πρόσθετες ανάγκες της τέλεσης της λατρείας της όπως στο ιερό της Δήμητρας στο Δίον, στην Άπτερα και στην Κόρινθο. Η διαδοχή των χώρων παρατηρείται στο πρώτο κτίσμα που υπάρχει κατά την είσοδο στην ακρόπολη του Λεπρέου. Επιπρόσθετα, περίπτερος ναός για τη λατρεία της Δήμητρας είναι σπάνια επιλογή στον ελλαδικό χώρο.[16] Ο λόγος θα μπορούσε να είναι ότι η σημασία του περίπτερου που καθιστά περίβλεπτο έναν ναό αντιβαίνει τις μυστηριακές προϋποθέσεις τέλεσης της λατρείας της Δήμητρας. Ο σηκός των «ανοιχτών» ναών, όπως είναι οι περίπτεροι, είναι ορατοί από μεγάλη απόσταση και πιο προσιτοί. Τα μετακιόνια διαστήματα αφήνουν τους παρευρισκόμενους να εισέλθουν από πολλές πλευρές για να τιμήσουν τον θεό ή τη θεά. Αντίθετα, στη ναοδομία της ιερών της Δήμητρας παρατηρούνται πιο κλειστές και προστατευμένες δομές, όπως στο Τελεστήριο της Ελευσίνας, που αναφέρεται σε παραπάνω κεφάλαιο, όπου οι πυκνόστυλες κιονοστοιχίες εμποδίζουν την απρόσκοπτη προσέλευση των επισκεπτών.
Ακόμη, στη Φωκίδα, στην Ολυμπία, στα Άβδηρα και στη Ρόδο οι θεμελιώσεις που έχουν βρεθεί με λίγα κιονόκρανα (στην περίπτωση της Ολυμπίας και της Ρόδου) υποδεικνύουν ενδεχομένως, την ύπαρξη συμπαγών τοίχων στις μακρές πλευρές του ναού αποκόπτοντας την θέαση ή την συγκέντρωση πολλών λατρευτών περιμετρικά του κτηρίου που λειτουργούσε ως ναός. Παρόλο που θα μπορούσε να υποτεθεί ότι κατασκευαστήκαν σε μικρή κλίμακα λόγω της θέσης, καθώς ίσως αποτελούσαν επαρχιακά ιερά στην περίπτωση της Ολυμπίας δεν ισχύει κάτι τέτοιο καθώς αποτελούσε πανελλήνιο ιερό το οποίο σήμαινε ότι συνέρρεε μεγάλος αριθμός λατρευτών. Η ‘εξωστρέφεια’ του περίπτερου ,ωστόσο, αντικαθίσταται σε ορισμένες περιπτώσεις από τις θεατρικές κατασκευές, όπως τα βαθμιδωτά άνδηρα που προσκαλούν τους επισκέπτες να παρακολουθήσουν τις λατρευτικές τελετές όπως στην Λυκόσουρα και την Κόρινθο.[17]
Κατά τα παραπάνω, εάν ο ναός στην κορυφή της ακρόπολης ανήκει στο Δία, θα άξιζε να ερευνηθεί παραπάνω ο πρώτος ναός κατά την είσοδο στο ιερό ώστε να αποκαλυφθεί μία πιθανή χρήση του ως ιερό της Δήμητρας.
Αντωνιάδη Ελένη- Μαρία. "Η αρχιτεκτονική και ο χώρος στα ιερά της Δήμητρας και της Κόρης"
[1] Παυσ. 5.5.4 Φ.9.1.
[2] Παπαχατζής 1990, 208.
[3] Ηρόδ. 4.148 Φ.9.2.
[4] Kanellopoulos, Chr. & Petrakis M. 2018. «Cella alignment and 4th century BC Doric peripteral temple architecture in Mainland Greece», Opuscula 11: 169-201. Σελ: 175.
[5] Zachos, K. 2011. «Ο ναός της Δήμητρας στο Λέπρεο της Τριφυλίας». Στο Ταξιδεύοντας στην Αρχαιότητα. Τόμος προς τιμήν του καθηγητή Πέτρου Θέμελη, επιμ. Π. Βαλαβάνης, 83-103. Αθήνα: Εταιρεία Μεσσηνιακών Αρχαιολογικών Σπουδών. Σελ: 84-5
[6] Wurster, W. 1973. «Dorische Peripteraltempel mit gedrungenem Grundriss». Σελ: 209. Kanellopoulos & Petrakis 2018, 177.
[7] Woodward 2012, 120 πιν. 4.
[8] Kanellopoulos & Petrakis 2018, 171. Ως προς το μικρό μέγεθος μπορεί να συγκριθεί με το Μητρώον της Ολυμπίας και επιπλέον, η έλλειψη οπισθοδόμου παρατηρείται στο Ασκληπιείο της Επιδαύρου και της Γόρτυνας.
[9] Wurster 1973, 200-211.
[10] Παυσ. 5.5-6 Φ.9.3. Kanellopoulos & Petrakis 2018, 174-5.
[11] Πετράκος, Β. 1968. Ο Ωρωπός και το ιερόν του Αμφιαράου. Αθήνα: Βιβλιοθήκη της εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας. Σελ: 102-5.
Kanellopoulos & Petrakis 2018, 175 παραπ.28.
[12] Κατά την ιωνική αντιστοιχία, ο 2ος και ο 5ος κίονας της πρόσοψης βρίσκεται στην ίδια ευθεία με τις παραστάδες του σηκού.
[13] Kanellopoulos & Petrakis 2018, 177, πίν. 1.
[14] Kanellopoulos & Petrakis 2018, 177.
[15] Kanellopoulos & Petrakis 2018, 177.
[16] Ωστόσο, πρόσφατα, διεξήχθη έρευνα στην Ερμιόνη Αργολίδας όπου μελετώντας τη θεμελίωση κάτω από το ναό των Ταξιαρχών, εξήχθη η αποκατάσταση ενός περίπτερου ναού 6Χ 12 κίονες στον οποίο λατρευόταν η θεά Δήμητρα. πρβλ. το κεφάλαιο για το ναό στην Ερμιόνη.
[17] Χρησιμοποιείται ο όρος εξωστρέφεια με την έννοια ότι η περιμετρική κιονοστοιχία με τα μετακιόνια διαστήματα προσφέρει άμεση πρόσβαση στους επισκέπτες να εισέλθουν στον σηκό, αντίθετα με τους ναούς που στερούνται πτερού και διαμορφώνονται από συμπαγείς τοίχους στις μακρές πλευρές δημιουργώντας έναν πιο κλειστό πυρήνα στον οποίο τελούνται ιεροπραξίες.
