Η Δήμητρα Μέλαινα[1]
Ο μύθος της Δήμητρας Μέλαινας και η μετέπειτα οργή της, αναφέρονται από αρκετούς αρχαίους συγγραφείς. Ωστόσο, η πληρέστερη και εκτενέστερη αφήγηση του περιστατικού, που περιλαμβάνει τη μεταμόρφωση της θεάς και τη μιξανθρωπική απεικόνισή της, διασώζεται από τον Παυσανία. Στο 8ο βιβλίο του, ο Παυσανίας, παρουσιάζει το μύθο της περιπλάνησης της θεάς Δήμητρας, το βιασμό της από τον Ποσειδώνα, τη μεταμόρφωσή της και όλα όσα συνέβησαν μετά. Ακολουθεί η περίληψη της αφήγησης του περιηγητή.
Η Δήμητρα, μετά την αρπαγή της Περσεφόνης από τον Άδη, περιπλανήθηκε και βρέθηκε στην Αρκαδία. Εκεί την είδε ο Ποσειδώνας και προσπάθησε να έρθει σε ερωτική επαφή μαζί της. Για να γλιτώσει την επίθεση, η θεά μεταμορφώθηκε σε φοράδα και κρύφτηκε ανάμεσα στο κοπάδι των φοράδων του Ογκίου, γιού του Απόλλωνα, που έβοσκε εκεί κοντά. Ο Ποσειδώνας, κατάλαβε το κόλπο, μεταμορφώθηκε σε επιβήτορα και μ’ αυτή τη μορφή βίασε τη Δήμητρα, όσο ήταν κι εκείνη μεταμορφωμένη.
Μετά το περιστατικό η θεά πήρε πάλι την κανονική της μορφή, πήγε στον ποταμό Λάδωνα, όπου λούστηκε και πήρε την ονομασία Λουσία. Κατόπιν, οργισμένη για τις συμφορές που την είχαν βρει φόρεσε μαύρα ρούχα (εξ’ ου και ο χαρακτηρισμός Μέλαινα) και κλείστηκε σε μια σπηλιά της Αρκαδίας, στο όρος Ελάιον, στην περιοχή της Φιγαλίας.
Από την ένωσή της με τον Ποσειδώνα γεννήθηκαν δύο απόγονοι: ένα άλογο, ο Αρείων και μια κόρη που στη Φιγάλια την αποκαλούσαν Δέσποινα, αλλά και στη γειτονική Θελπούσα, και δεν τολμούσαν να πουν το όνομά της. Ουσιαστικά «Δέσποινα» ήταν ένας λατρευτικός τίτλος, αλλά το αληθινό της όνομα δεν το αναφέρει ο Παυσανίας, ειδικά στους αμύητους, κάτι που θυμίζει την περίπτωση της άλλης κόρης της Δήμητρας, της Περσεφόνης, που απεκαλείτο και Κόρη. Η γέννηση του Αρείωνα αναφέρεται μόνο στην εκδοχή του μύθου στη Θελπούσα, αλλά αυτό μάλλον οφείλεται στην αυξανόμενη σημασία της Δέσποινας στη Φιγάλια.
Όσο όμως η Δήμητρα έμενε κλεισμένη στη σπηλιά, στη φύση έπεσε ακαρπία και οι άνθρωποι υπέφεραν από την πείνα. Ο Πάνας αναζήτησε τη θεά, τη βρήκε και πληροφόρησε το Δία. Εκείνος με τη σειρά του έστειλε στη σπηλιά τις Μοίρες για να πείσουν τη θεά να βγει και πάλι στον κόσμο. Οι Μοίρες πέτυχαν το σκοπό τους, κι έτσι η γη έγινε πάλι εύφορη και καρποφόρησε.
Οι κάτοικοι της περιοχής τοποθέτησαν στη σπηλιά ένα ξόανο της θεάς και του απέδιδαν τιμές. Το ξόανο απεικόνιζε τη θεά καθιστή σε βράχο, με μαύρο, ποδήρες ένδυμα. Στο ένα της χέρι κρατούσε δελφίνι και στο άλλο περιστέρι. Το κεφάλι της όμως είχε αντικατασταθεί με κεφαλή αλόγου, ενώ από τη χαίτη ξεπηδούσαν φίδια και άλλα άγρια θηρία. Ήταν δηλαδή μια μιξανθρωπική απεικόνιση της θεάς Δήμητρας.
Μετά από κάποια χρόνια, μια πυρκαγιά κατέστρεψε το ξόανο κι έτσι η λατρεία έπαψε. Η θεά, εξοργισμένη με τους κατοίκους της Αρκαδίας, τους τιμωρεί στέλνοντας ακαρπία στη γη. Ο κόσμος απειλείται εκ νέου με λιμό και καταφεύγει για βοήθεια στο μαντείο των Δελφών. Η Πυθία τους πληροφορεί ότι η μόνη λύση είναι να επαναφέρουν τη λατρεία της Δήμητρας και να δημιουργήσουν ένα νέο λατρευτικό άγαλμα, αλλιώς θα είναι τόση η πείνα, που θα καταφύγουν στον κανιβαλισμό, καθώς θα φάνε μέχρι και τα βρέφη. Οι Αρκάδες τότε, παρήγγειλαν ένα νέο χάλκινο άγαλμα της θεάς στο γλύπτη Ονάτα, που καταστράφηκε αργότερα από κατολισθήσεις. Το χάλκινο αυτό άγαλμα διαδέχθηκε ένα τρίτο, που μάλλον βρισκόταν στη σπηλιά κατά την επίσκεψη του περιηγητή.
Αυτό που είναι σημαντικό, είναι ότι ο Παυσανίας δεν είδε καμιά από τις τρεις φημολογούμενες απεικονίσεις της θεάς. Για το ξόανο, αρκέστηκε σε μια αφήγηση ενός ηλικιωμένου, ενώ δεν κάνει καμία περιγραφή του αγάλματος του Ονάτα ή αυτού που θεωρητικά θα έπρεπε να υπάρχει στη σπηλιά όταν την επισκέφτηκε. Επίσης, δεν σώζεται καμία άλλη απεικόνιση του μιξανθρωπικού ξοάνου.
Ο Παυσανίας αναφέρει επίσης ένα ναό της θεάς στην Τελφούσα, όπου υπήρχαν δύο αγάλματά της φτιαγμένα από ξύλο. Η κεφαλή, τα χέρια και τα πόδια, τους ήταν φτιαγμένα από παριανό μάρμαρο. Το ένα άγαλμα είναι της Δήμητρας Ερινύας και το άλλο της Δήμητρας Λουσίας.
Η Δήμητρα Ερινύς
Στη μορφή αυτή της Δήμητρας, που λατρεύεται στη Θελπούσα, μια περιοχή κοντά στη Φιγάλια, αντιπροσωπεύεται ιδανικά το μοτίβο της οργής της θεάς: οργή απέναντι στον Ποσειδώνα για το βιασμό της, στον Άδη για την αρπαγή της Περσεφόνης, αλλά οργή και απέναντι στους ανθρώπους για την παραμέληση της λατρείας της. Ο θυμός εκπροσωπείται εξίσου και στη μορφή της Μέλαινας, καθώς τα μαύρα ρούχα, σύμφωνα με τον τοπικό μύθο, είναι ένα μέσο προβολής του θυμού της. Η όλη μορφή της οργισμένης θεάς με τα μαύρα θυμίζει την αρκαδική λατρεία των Ευμενίδων, θεότητες παρόμοιες των Ερινυών.
Σύμφωνα με τη διήγηση του Παυσανία, όταν οι Ευμενίδες καταδιώκουν τον Ορέστη μετά το φόνο της Κλυταιμνήστρας και του Αιγίσθου, φορούν μαύρα ρούχα. Στην πορεία και μετά τον καθαρμό του από το φόνο, εμφανίζονται ντυμένες στα λευκά. Συνεπώς, τα χαρακτηριστικά της Δήμητρας Ερινύας ενσωματώνονται ουσιαστικά σ’ αυτά της Μέλαινας και οδηγούν στο ασφαλές συμπέρασμα, ότι η Δήμητρα, σε αυτήν της τη μορφή, είναι μια θεά με οργισμένη, με εκδικητική διάθεση.
Σχετικά με την ονομασία Ερινύς, έχουν διατυπωθεί θεωρίες προϊστορικής λατρείας της θεάς στην Αρκαδία. Έχει υποστηριχθεί μάλιστα η ταύτιση της Δήμητρας με τη θεότητα e-ri-nu, των πινακίδων της Γραμμικής Β΄. Δεν γίνεται καμία αναφορά στις πινακίδες για τη Δήμητρα, οπότε μπορεί να υποτεθεί μια προϊστορική λατρεία της Ερινύας, η οποία σε μεταγενέστερους χρόνους «μετέθεσε» της ιδιότητές της στη μορφή της Ολύμπιας Δήμητρας, η λατρεία της οποίας γνώριζε μεγάλη διάδοση πανελληνίως. Η άποψη αυτή ενδυναμώνεται με τη λατρεία του Ποσειδώνα στην περιοχή της Αρκαδίας, ο οποίος μνημονεύεται στις πινακίδες και η παρουσία του αλόγου που διαδραματίζει σημαντικό ρόλο στη λατρεία του θεού, ήδη από τη μυκηναϊκή εποχή.
Η θηριομορφική Δήμητρα μπορεί να ταυτιστεί και με τη μυκηναϊκή θεότητα po-ti-ni-ja i-qe-ja (ποτνία ἳππια), καθώς τα σύμβολα που κρατάει, το περιστέρι και το δελφίνι, παραπέμπουν σε απεικονίσεις ποτνίας θηρών. Μια ακόμα σύνδεση με τη μυκηναϊκή λατρεία είναι ο χθόνιος χαρακτήρας των φιδιών που προβάλλουν από την κεφαλή της και απαντώνται από τη μυκηναϊκή εποχή. Τέλος, η Δήμητρα λατρευόταν με την ονομασία Ἱππία στη Νεστάνη της Αρκαδίας και το Αλίσιον της Πισάτιδος.
Το Ιερό της Δήμητρας Μέλαινας
Σχετικά με την τοποθεσία του Ιερού της Μέλαινας Δήμητρας ο Παυσανίας αναφέρει[2]:
[41.7] περιέχεται δὲ ἡ Φιγαλία ὄρεσιν, ἐν ἀριστερᾷ μὲν ὑπὸ τοῦ καλουμένου Κωτιλίου, τὰ δὲ ἐς δεξιὰν ἕτερον προβεβλημένον ἐστὶν αὐτῆς ὄρος τὸ Ἐλάιον. ἀπέχει δὲ τῆς πόλεως ἐς τεσσαράκοντα τὸ Κωτίλιον μάλιστα σταδίους: ἐν δὲ [τῷ] αὐτῷ χωρίον τέ ἐστι καλούμενον Βᾶσσαι καὶ ὁ ναὸς τοῦ Ἀπόλλωνος τοῦ Ἐπικουρίου, λίθου καὶ αὐτὸς ὄροφος.
[42.1] τὸ δὲ ἕτερον τῶν ὀρῶν τὸ Ἐλάιον ἀπωτέρω μὲν Φιγαλίας ὅσον τε σταδίοις τριάκοντά ἐστι, Δήμητρος δὲ ἄντρον αὐτόθι ἱερὸν ἐπίκλησιν Μελαίνης.
Η απόσταση από την Αρχαία Φιγαλεία μέχρι τον ναό του Επικούριου Απόλλωνος είναι περίπου 5.5 χλμ σε ευθεία γραμμή ενώ ο Παυσανίας αναφέρει 40 στάδια (=7,6χλμ.). Προφανώς ο αρχαίος περιηγητής αναφέρεται στην απόσταση που διανύει κάποιος ακολουθώντας την οδό της αρχαιότητας. Το όρος Κωτίλιο βρίσκεται Α της Φιγαλείας οπότε σύμφωνα με την περιγραφή του Παυσανία το Ελάϊον όρος θα βρίσκεται Δ της πόλης. Πράγματι μια μεγάλη οροσειρά εκτείνεται από την πλευρά αυτή καταλήγοντας στην χαράδρα της Νέδας και προστατεύοντας την αρχαία πόλη από την Δ πλευρά. Η απόσταση που δίνει ο Παυσανίας από την αρχαία Φιγαλεία ως το Ιερό- Άντρο της Μέλαινας Δήμητρας είναι 30 στάδια δηλ. 5.7 χλμ. Όπως και στην περίπτωση του Επικούριου Απόλλωνος ο περιηγητής θα πρέπει να αναφέρεται στο μήκος της οδού και όχι σε απόσταση σε ευθεία γραμμή. Έτσι η απόσταση Πόλης και Ιερού πρέπει να είναι αρκετά μικρότερη ειδικά προς την περιοχή της Νέδας όπου υπάρχουν βουνά και χαράδρες καθιστώντας την διάβαση αρκετά δύσκολη.
Την δεκαετία του ΄70 ο Αμερικανός αρχαιολόγος Frederick A. Cooper[3] εντόπισε μιά μεγάλη κοιλότητα στον βράχο στις Ν υπώρειες λόφου (υψόμετρο 360μ.) που φέρει το τοπωνύμιο Παλιόκαστρο ή Κόρακας[4] και βρίσκεται στο Στόμιο του ποταμού της Νέδας. Ο βραχώδης αυτός λόφος βρίσκεται στην Ν πλευρά του ποταμού απέναντι από τους περίφημους καταρράχτες. Το Ιερό βρίσκεται περίπου 2 χλμ. Δ/ ΝΔ από την αρχαία Φιγαλεία και σε γενικές γραμμές θα λέγαμε ότι ανταποκρίνεται στην περιγραφή που δίνει ο Παυσανίας.
Στην πραγματικότητα δεν πρόκειται για σπήλαιο αλλά για μιά μεγάλη εσοχή στον βράχο. Ο Παυσανίας στην περιγραφή του χρησιμοποιεί την λέξη ἄντρον (=σπηλιά, σπήλαιο, φυσική ή τεχνητή κοιλότητα σε βράχο), που θα μπορούσε να ανταποκρίνεται στην θέση. Το Άντρο εσέχει 6μ. περίπου στον βράχο, έχει πλάτος 22μ. περίπου και ύψος 3μ. Στο εσωτερικό, στην Δ πλευρά υπάρχει ένα χαμηλό έδρανο διαστάσεων 3χ 1μ. κατασκευασμένο από επεξεργασμένες πέτρες. Πιθανόν στο σημείο αυτό να ήταν τοποθετημένο το άγαλμα της Θεάς. Κάθετα και κολλητά στο έδρανο υπάρχει ένας μεγάλος, καλοδουλεμένος και λείος ογκόλιθος με μια τρύπα στην μέση του. Δεν αποκλείετε ο μεγάλος αυτός δόμος να ήταν η τράπεζα προσφορών του Ιερού. Εξωτερικά ένα ισχυρό τοίχος περιέκλειε την εσοχή στον βράχο. Το τοίχος του Ιερού ήταν καλής κατασκευής και σε αρκετά σημεία διακρίνονται μεγάλοι καλοδουλεμένη δόμοι.
Στο Ιερό υπάρχουν αρκετά κεραμικά αποτμήματα που φαίνεται να είναι Προϊστορικών χρόνων. Σχετικά με την κεραμική στον χώρο ο Αμερικανός αρχαιολόγος Frederick A. Cooper αναφέρει: "For Arkadia there is a relative abundance of pottery and a few sherds have been tentatively assigned a date as carly as the Middle Helladic period (ca. 1950-1580 в.с.). Black-glaze ware and well preserved rooftiles attest to occupation in the classical period. Sherds from Roman and Byzantine times indicate a continuity at the site. In fact, Byzantine houses, complete with lookout towers, spread over the crown of the peak above the cave. The modern toponym, Palaiokastro, takes its name from the ruins. Admittedly, no votive has been discovered so far that would verify this grotto as being dedicated to Demeter, nonetheless, it becomes the best candidate to date for the sanctuary of Demeter Melaina, the most important cult at Phigalia. This city, then, hoids good promise as a major archaeological site."
Ο Παυσανίας αναφέρει: ἔστι δὲ δρυῶν τε ἄλσος περὶ τὸ σπήλαιον, καὶ ὕδωρ ψυχρὸν ἄνεισι ἐκ πηγῆς. Πράγματι, βελανιδιές και ελιές εξακολουθούν να καλύπτουν την κορυφογραμμή μπροστά από το σπήλαιο και αρκετές πηγές τροφοδοτούν με νερό τις γειτονικές αγροτικές εκτάσεις όπου, παρά τη σχετική δυσπρόσιτη φύση του, οι καλλιέργειες εξακολουθούν να καλλιεργούνται σήμερα.
Ο βραχώδης λόφος όπου εντοπίζεται το ιερό της Μέλαινας Δήμητρας βρίσκεται στο Στόμιο της Νέδας. Εδώ ο ποταμός, αμέσως μετά τους καταρράχτες, υπογειοποιείται περνώντας μέσα από ένα σπήλαιο- τούνελ μήκος περίπου 100μ. Το γεωλογικό αυτό φαινόμενο θα μπορούσε να συσχετιστεί και με τον μύθο της εξαφάνισης και επανεμφάνισης της Θεάς Δήμητρας.
Σε ότι αφορά την λατρεία στο Ιερό της Μέλαινας Δήμητρα ο Παυσανίας αναφέρει ότι υπήρχε Ιέρεια της Δήμητρος και τρεις άρρενες Ιεροθύται. Η δε νενομισμένη θυσία προσφέρεται μεν από την Ιέρεια και τον νεώτατο των Ιεροθυτών, συνίσταται δε στην τοποθέτηση επί βωμού κειμένου προ της εισόδου του άντρου καρπών από ήμερα φυτά και δένδρα, περιλαμβανομένης της αμπέλου, από κηρία μελισσών με μέλι, από ακαθάριστα και ακατέργαστα μαλλιά προβάτου, και στην επίχυση ελαίου επί των προθεμάτων.
Ο Παυσανίας τονίζει («οὐδέν») το αναίμακτο της θυσίας: μόνο προϊόντα φυτικά γεωργικής καλλιέργειας και από την κτηνοτροφία μόνο το πρωτογενές μαλλί των προβάτων. Το ότι από τα ζώα το μόνο που επιτρέπεται να προσφερθεί είναι ακριβώς το μαλλί, ενώ για το μάλλινο υπάρχει τεράστιο θρησκευτικό taboo, είναι εξαιρετικά σημαντικό, «σημαίνει» και δείχνει. Το taboo συνίστατο στο ότι δεν είναι όσιο να εισέρχεται σε ναό κανείς με μάλλινο ένδυμα ή να θάπτεται με τέτοιο.[5]
Η λατρεία της Μέλαινας Δήμητρας ήταν πολύ σημαντική για την αρχαία Φιγαλεία και κάθε χρόνο η πόλη τελούσε θρησκευτικά δρώμενα προς τιμήν της.
Αμέσως Ν από τον λόφο και την θέση του Ιερού υπάρχουν αρκετά πλατώματα στην κορυφογραμμή, όπου εντοπίζονται αρκετά τοιχία και αρχιτεκτονικά υπολείμματα καθώς και αρκετά κεραμικά αποτμήματα που φαίνονται να είναι Προϊστορικά. Στην θέση επίσης εντοπίζεται κεραμική των Κλασσικών, Ρωμαϊκών αλλά και Βυζαντινών χρόνων, δείχνοντας μια ιστορική συνέχεια στην χρησιμοποίηση του χρόνου. Είναι πιθανόν στα πλατώματα αυτά μπροστά από το Ιερό να συγκεντρώνονταν πιστοί από τα Προϊστορικά χρόνια για να τιμήσουν και να προσφέρουν θυσίες στην Θεά.
"Αριστομένης ο Μεσσήνιος"
[1] Καζαντζίδη Μαρία: "Η απεικόνηση της Δήμητρας Μέλαινας"
[2] Παυσανίας Ἀρκαδικά ed. F. Spiro. Leipzig, Teubner. 1903
[3] Frederick A. Cooper &J. Wilson Myers. Reconnaissance of a Greek Mountain City. Pages 123-134
Journal of Field Archaeology Volume 8, 1981
[4] Κωστής Κουρέλης: "Σπίτια του Μορέα, Παραδοσιακή Αρχιτεκτονική της Βορειοδυτικής Πελοποννήσου (1205-1955)" Επιμέλεια Fredrick A. Cooper. Kostis Kourelis, Helen Bradley Foster, Mery B. Coulton, Joseph D. Alchermes
[5] Πιερρής Λ. Απόστολος: Η Μέλαινα Δημήτηρ της Φιγαλείας: Φύση και Ιστορία της Λατρείας
