Στην κορυφή του λοφίσκου είναι κτισμένο το εκκλησάκι του Προφήτη Ηλία. Στα ΝΑ. του ναΐσκου δημιουργείται ένα αρκετά μεγάλο πλάτωμα που έχει πρόσβαση μόνο από ανατολικά και είναι διάσπαρτο από όστρακα μυκηναϊκής εποχής. Στα Β. και ΒΑ. του λόφου απλώνεται μια μικρή αλλά εύφορη πεδιάδα. Η θέση λοιπόν προσφέρει τις προϋποθέσεις εκείνες που απαιτούνται για μια μυκηναϊκή εγκατάσταση. Τον Οκτώβριο του 1995 άρχισε η ανασκαφική έρευνα και ανασκάφηκαν τελικά δύο μικροί θολωτοί τάφοι, αφού πλησίον του πρώτου εντοπίστηκε και ένας δεύτερος αρκετά κατεστραμμένος.
Θολωτός τάφος 1
Στη βόρεια κλιτύ του λοφίσκου «Αηλιάς» βρέθηκε ο πρώτος θολωτός τάφος, γκρεμισμένος μέχρι το ύψος του ανωφλιού, το οποίο ήταν ορατό κατά το μεγαλύτερο τμήμα του. Ορατό, επίσης, ήταν και το τμήμα του στομίου του τάφου. Από την ξερολιθιά που έφραζε την είσοδο βρέθηκε στη θέση της μόνο η κατώτερη σειρά.Ο κυκλικός θάλαμος, διαμ. 4,10μ., κτισμένος με πλακοειδείς πέτρες, διατηρήθηκε σε μέγιστο ύψος 2,10μ. Απέναντι ακριβώς από την είσοδο και στο νοτιοδυτικό τμήμα της θόλου υπήρχαν συγκεντρωμένα πάρα πολλά οστά και σπασμένα αγγεία. Ο τάφος ήταν συλημένος ήδη από την αρχαιότητα και το περιεχόμενό του αρκετά διαταραγμένο.
Από το χώρο των ανακομιδών προέρχονται και τα λίγα αγγεία (συνολικά 13) που βρέθηκαν σε σχετικά καλή κατάσταση. Τα αγγεία αυτά είναι δύο αρτόσχημα αλάβαστρα (Π4261, Π4265 (Εδ84), ένα άωτο σφαιρικό αγγείο με στικτή διακόσμηση (Π4260: Εδ77, ΕΜ77), τρία κυλινδρικά αλάβαστρα, εκ των οποίων το πρώτο φέρει διακόσμηση ρακέτας και τα δύο άλλα διχτυωτό κόσμημα (Π4264: Εδ89, ΕΜ63, Π4263: Εδ90, ΕΜ57 και Π4267: Εδ92, ΕΜ57), δύο ακόμη κυλινδρικά αλάβαστρα (Π4259: Εδ94, ΕΜ61 και Π4262: Εδ94), ένας ημισφαιρικός κύαθος με προχοή (ΕΙ4266: Εδ212) και τρεις κύλικες (ΕΙ4268, ΕΙ4269: Εδ254, Π4273: Εδ267). Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει μια μικρή χειροποίητη πρόχους, η οποία φέρει ανάγλυφη διακόσμηση φιδιού στον ώμο (Π4272).
Από το πλήθος των οστράκων που συγκεντρώθηκαν, συγκολλήθηκαν ένας σκΰφος, ο οποίος διακοσμείται με κρίνους (Π4271: Ρδ282, ΡΜ9), ένας δεύτερος σκΰφος, που φέρει διακόσμηση σπείρας με αναδιπλοΰμενο στέλεχος (Π4366: Ρδ283 ΡΜ49) και μία μεγάλη γεφυρόστομη πρόχους, η οποία φέρει φολιδωτό κόσμημα σε όλο το σώμα και σπείρα στο λαιμό (Π4258: Ρδ103, ΡΜ46, και 70)3.
Το επικρατέστερο σχήμα αγγείου είναι η υψίποδη και η κυαθόμορφη κύλικα. Εκτός από τις τρεις που αναφέραμε πιο πάνω, οι οποίες έχουν συμπληρωθεί, βρέθηκαν 30 περίπου ακόμη (όλες ελλιπείς). Πολύ σημαντικά ήταν, επίσης, τα μικροευρήματα. Μεταξύ αυτών ξεχωρίζουν δυο σφραγιδόλιθοι (Δ4383,4388) και μία τετράπλευρη χάντρα, η οποία φέρει διαφορετική διακόσμηση (με γραμμικά θέματα) στην κάθε πλευρά (Δ4380). Τέλος, από τα όστρακα συγκολλήθηκε ένα ειδώλιο τύπου Φ (Π4347).
Θολωτός τάφος 2
Σε απόσταση 9,50μ. βόρεια του θολωτού τάφου 1, εντοπίστηκε και ερευνήθηκε ένας δεύτερος συλημένος θολωτός τάφος. Είναι αρκετά κατεστραμμένος αφού τα τοιχώματα της θόλου, πάχ. 0,50μ., διατηρήθησαν σε μέγιστο ύψος μόλις 1μ. Ο δρόμος του είχε καταστραφεί εντελώς και διατηρήθηκε μόνο το στόμιό του. Ο τάφος είναι κτισμένος κατά τον ίδιο τρόπο με τον τάφο 1, από πλακοειδείς πέτρες. Η διάμετρος της θόλου είναι 4,10μ.
Απέναντι ακριβώς από την είσοδο υπήρχαν συγκεντρωμένα αρκετά οστά και στο χώρο αυτό βρέθηκαν και τα λιγοστά κτερίσματα του τάφου: μία χειροποίητη πρόχους (Π4469), μία δίωτη ραμφόστομη οινοχόη (Π4468: Ρδ150), τρία αρτόσχημα αλάβαστρα (Π5048, Π4421, Π5045: Ρδ82, 84), μία μεγάλη πρόχους, ελλιπής (Π5044: Ρδ137), ένα προχοΐδιο με υπερυψωμένη λαβή (Π4467: Ρδ87), μία μόνωτη κύλικα (Π5043: Ρδ261), ένα πήλινο ειδώλιο τύπου Φ (Π4378), τέσσερις ακέραιες και δύο ελλιπείς αιχμές βελών από πυριτόλιθο (Δ4377, 4399, 4400).
Πρέπει να σημειωθεί ότι δεν έχει ολοκληρωθεί η συγκόλληση του υλικού που προέρχεται από τους δύο θολωτούς τάφους. Είναι πολύ πιθανό να συγκολληθοΰν και άλλα αγγεία. Από την κεραμική του θολωτού τάφου 1 κυρίως, φαίνεται ότι οι τάφοι είχαν χρησιμοποιηθεί κατά την ΥΕ ΙΙΑ/Β έως ΥΕ ΙΙΙΒ περίοδο. Η ανασκαφική έρευνα στον Χαλκιά θα συνεχιστεί δεδομένου ότι είναι αρκετές οι ενδείξεις για την ύπαρξη και άλλων θολωτών τάφων.
Οι τάφοι της νέας αυτής μυκηναϊκής θέσης ανήκουν στην κατηγορία των μικρών θολωτών τάφων (όπως οι τάφοι της Καρποφόρας, Κουκουνάρας, Βλαχόπουλου, Διοδίων κ.ά.)4.
Συνεχίστηκε και φέτος η ανασκαφική έρευνα στη νέα αρχαιολογική θέση στο Χαλκιά Τριφυλίας5.
Θολωτός τάφος 1.
Βιβλιογραφία:
-Α Αρχαιολογική Σύνοδος Νότιας και Δυτικής Ελλάδας, σελ. 193
-Α.Δ. 51 (1996), σελ. 191
-Α.Δ. 50 (1995), σελ. 182
Σημειώσεις:
1. Ο Χαλκιάς δεν αναφέρεται στους καταλόγους των μυκηναϊκών θέσεων: R. Hope Simpson - Ο.Τ.Ρ.Κ Dickinson, A Gazetteer of Aegean Civilisation in the Bronze Age, I: The Mainland and Islands, SIMA LII, 1979, 172-178. R. Hope Simpson, Mycenaean Greece, 1981,135. Για τη διάδοση των θολωτών τάφων Μεσσηνίας, βλ. Γ.Σ. Κορρές, Η προβληματική δια την μεταγενεστέραν χρήσιν των μυκηναϊκών ταφών Μεσσηνίας, Πρακτικά του Β'Διεθνούς Συνεδρίο ΠελοποννησιακώνΣπουδών, Πάτραι, 25-31 Μαΐου 1980, Αθήνα 1981-1982, 373, σημ. 1, όπου και συνοπτική παρουσίαση των έως τότε γνωστών μεσσηνιακών θολωτών τάφων. Για τους θολωτούς τάφους στο Μετσίκι Ψαρίου, βλ. AΔ 36 (1981), Χρονικά, 156, πίν. 98α ΑΔ 37 (1982), Χρονικά, 137, πίν. 86β ΑΔ 38 (1983), Χρονικά, 111· 39 (1984), Χρονικά, 78, πίν. 27γ, 28α-β ΑΔ 40 (1985), Χρονικά, 103 ΑΔ 41 (1986), Χρονικά, ΑΔ 42. Γ. Χατζή, Ψάρι, Νέα αρχαιολογική θέση στη ΒΑ Τριφυλία, Πελοποννησιακά ΙΕ' (1982-1984), 262-268.
2. Ο Αηλιάς της «αμπελοφύτου περιοχής», αναφέρουν οι ντόπιοι, προκειμένου να τον ξεχωρίζουν από ένα άλλο εκκλησάκι αφιερωμένο στον Προφήτη Ηλία, που βρίσκεται σε ψηλότερη κορυφή βόρεια του χωριού, βλ. Ολ. Βικάτου, ΑΛ 50 (1995), Χρονικά, 182-184.
3. Πρβλ. Ρ. Μountjoy, Μυκηναϊκή γραπτή κεραμική, 1994, 31-32 και Μ. Βezi, Rodi e La Civilta Micenea, 1992, 10, 49, 318, πίν. 158ε (με συγκεντρωμένη βιβλιογραφία), όπου αναφέρεται στη μινωική προέλευση των αγγείων αυτών.
4. Πρόσφατα ερευνήθηκε από τη συνάδελφο Γ. Χατζή στα Διόδια Μεσσηνίας ένας άλλος μικρός θολωτός τάφος (διαμ. 4,20 μ.), βλ ΑΔ 50 (1995), Χρονικά, 180-182 και η ίδια, Ο μυκηναϊκός θολωτός τάφος των Διοδίων Μεσσηνίας: Ανασκαφή (1994) και αποκατάσταση ευρημάτων (1995), στον παρόντα τόμο. Για τη Μεσσηνία γενικά, βλ. Γ. Κορρές, Τύμβοι, θόλοι και ταφικοί κύκλοι της Μεσσηνίας, Πρακτικά τον Λ' Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Σπάρτη 1975, Αθήναι 1976, Β', 342-368 και Άγγ. Χωρέμης, Μυκηναϊκοί και πρωτογεωμετρικοί τάφοι εν Καρποφόρα Μεσσηνίας, ΑΕ 1973, 25-74, πίν. 6-38. Τέλος, για ανάλογα παραδείγματα μικρών θολωτών τάφων, βλ. ενδεικτικά, O. Pelón, Tholoi, tumuli et cercles funéraires, Paris 1976, 482-493 με τους συγκεντρωτικούς πίνακες θολωτών από την ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά
5. ΑΔ 50 (1995): Χρονικά, σ. 182.
6. Για ανάλογες περιπτώσεις που βρέθηκαν κέρατα ζώων σε τάφους βλ. Γ.Σ. Κορρές, Η προβληματική διά την μεταγενεστέραν χρήσιν των μυκηναϊκών τάφων Μεσσηνίας, Πρακτικά Β' Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Πάτρα 1980, Β', Αθήνα 1981-1982, σ. 435,438, υποσημ. 3,4. Επίσης ΠΑΕ1953, σ. 243,245· 1965, σ. 113.
Από το πλήθος των οστράκων που συγκεντρώθηκαν, συγκολλήθηκαν ένας σκΰφος, ο οποίος διακοσμείται με κρίνους (Π4271: Ρδ282, ΡΜ9), ένας δεύτερος σκΰφος, που φέρει διακόσμηση σπείρας με αναδιπλοΰμενο στέλεχος (Π4366: Ρδ283 ΡΜ49) και μία μεγάλη γεφυρόστομη πρόχους, η οποία φέρει φολιδωτό κόσμημα σε όλο το σώμα και σπείρα στο λαιμό (Π4258: Ρδ103, ΡΜ46, και 70)3.
Το επικρατέστερο σχήμα αγγείου είναι η υψίποδη και η κυαθόμορφη κύλικα. Εκτός από τις τρεις που αναφέραμε πιο πάνω, οι οποίες έχουν συμπληρωθεί, βρέθηκαν 30 περίπου ακόμη (όλες ελλιπείς). Πολύ σημαντικά ήταν, επίσης, τα μικροευρήματα. Μεταξύ αυτών ξεχωρίζουν δυο σφραγιδόλιθοι (Δ4383,4388) και μία τετράπλευρη χάντρα, η οποία φέρει διαφορετική διακόσμηση (με γραμμικά θέματα) στην κάθε πλευρά (Δ4380). Τέλος, από τα όστρακα συγκολλήθηκε ένα ειδώλιο τύπου Φ (Π4347).
Θολωτός τάφος 2
Σε απόσταση 9,50μ. βόρεια του θολωτού τάφου 1, εντοπίστηκε και ερευνήθηκε ένας δεύτερος συλημένος θολωτός τάφος. Είναι αρκετά κατεστραμμένος αφού τα τοιχώματα της θόλου, πάχ. 0,50μ., διατηρήθησαν σε μέγιστο ύψος μόλις 1μ. Ο δρόμος του είχε καταστραφεί εντελώς και διατηρήθηκε μόνο το στόμιό του. Ο τάφος είναι κτισμένος κατά τον ίδιο τρόπο με τον τάφο 1, από πλακοειδείς πέτρες. Η διάμετρος της θόλου είναι 4,10μ.
Απέναντι ακριβώς από την είσοδο υπήρχαν συγκεντρωμένα αρκετά οστά και στο χώρο αυτό βρέθηκαν και τα λιγοστά κτερίσματα του τάφου: μία χειροποίητη πρόχους (Π4469), μία δίωτη ραμφόστομη οινοχόη (Π4468: Ρδ150), τρία αρτόσχημα αλάβαστρα (Π5048, Π4421, Π5045: Ρδ82, 84), μία μεγάλη πρόχους, ελλιπής (Π5044: Ρδ137), ένα προχοΐδιο με υπερυψωμένη λαβή (Π4467: Ρδ87), μία μόνωτη κύλικα (Π5043: Ρδ261), ένα πήλινο ειδώλιο τύπου Φ (Π4378), τέσσερις ακέραιες και δύο ελλιπείς αιχμές βελών από πυριτόλιθο (Δ4377, 4399, 4400).
Πρέπει να σημειωθεί ότι δεν έχει ολοκληρωθεί η συγκόλληση του υλικού που προέρχεται από τους δύο θολωτούς τάφους. Είναι πολύ πιθανό να συγκολληθοΰν και άλλα αγγεία. Από την κεραμική του θολωτού τάφου 1 κυρίως, φαίνεται ότι οι τάφοι είχαν χρησιμοποιηθεί κατά την ΥΕ ΙΙΑ/Β έως ΥΕ ΙΙΙΒ περίοδο. Η ανασκαφική έρευνα στον Χαλκιά θα συνεχιστεί δεδομένου ότι είναι αρκετές οι ενδείξεις για την ύπαρξη και άλλων θολωτών τάφων.
Οι τάφοι της νέας αυτής μυκηναϊκής θέσης ανήκουν στην κατηγορία των μικρών θολωτών τάφων (όπως οι τάφοι της Καρποφόρας, Κουκουνάρας, Βλαχόπουλου, Διοδίων κ.ά.)4.
Η ύπαρξη θολωτών τάφων στη βορειοανατολική Τριφυλία, σε τόσο μικρή απόσταση μεταξύ τους (Ψάρι, Μάλθη, Χαλκιάς, Περιστεριά, Κοπανάκι- Ακούρθι) αποδεικνύει ότι η περιοχή αυτή ήταν ιδιαίτερα πυκνοκατοικημένη κατά τη μυκηναϊκή περίοδο.
Το 1996 συνεχίστηκε η ανασκαφική έρευνα στον Χαλκιά, όπου σε παρακείμενο λοφίσκο ερευνήθηκε και τρίτος θολωτός τάφος, που είχε εντοπιστεί κατά τη διάρκεια της έρευνας των δυο πρώτων.
Η ανασκαφή του 1996
Το 1996 συνεχίστηκε η ανασκαφική έρευνα στον Χαλκιά, όπου σε παρακείμενο λοφίσκο ερευνήθηκε και τρίτος θολωτός τάφος, που είχε εντοπιστεί κατά τη διάρκεια της έρευνας των δυο πρώτων.
Η ανασκαφή του 1996
Συνεχίστηκε και φέτος η ανασκαφική έρευνα στη νέα αρχαιολογική θέση στο Χαλκιά Τριφυλίας5.
Θολωτός τάφος 1.
Συνεχίστηκαν οι εργασίες στο θολωτό τάφο 1. Συγκεκριμένα ερευνήθηκε ο δρόμος του τάφου, στην επίχωση του οποίου βρέθηκαν αρκετά όστρακα. Ο δρόμος είναι σχετικά μικρός, μήκ. 2,70 και πλ. 1,30μ. Μόνο στην αρχή του (προς την πλευρά του στομίου) υπάρχει μια μεγάλη πέτρα στην κάθε πλευρά του δρόμου από πρασινωπό λίθο. Ο δρόμος περικλείεται από αναλημματικό τοίχο, ο οποίος ξεκινά εξωτερικά από την αρχή του στομίου της δυτικής πλευράς και καταλήγει, διαγράφοντας σχεδόν ημικύκλιο στην άλλη πλευρά (ανατολικά) του στομίου. Έχει πλάτος 0,50-0,80μ. και είναι χτισμένος από μικρές πέτρες ακανόνιστου σχήματος.
Θολωτός τάφος 3.
Άρχισε και η ανασκαφή του θολωτου τάφου 3, ο οποίος είχε εντοπιστεί ήδη από την περσινή ανασκαφική περίοδο. Σε παρακείμενο λοφίσκο από εκείνον του Αηλιά, όπου έχουν ερευνηθεί οι δύο θολωτοί τάφοι, στη θέση Κροϊκάρνου και στην ιδιοκτησία Παν. Γκότση, ήταν ορατό τμήμα του στομίου του τάφου. Ανήκει και αυτός στη κατηγορία των μικρών θολωτών, αφού η διάμετρός του είναι 4μ. Ο τάφος έχει προσανατολισμό Β.-Ν. (ο δρόμος προς Β.) και βρέθηκε συλημένος και διαταραγμένος. Ο δρόμος του δεν ερευνήθηκε. Το στόμιό του είναι λιθεπένδυτο, μήκ. 2,30 και πλ. 1,15μ. Η ξερολιθιά έφραζε τμήμα του στομίου και σώθηκε σε ύψος 0,50μ. Το υπέρθυρο του τάφου, μήκ. 2,10, πλ. 1,20 και πάχ. 0,30μ., εντοπίστηκε λίγο πιο κάτω, στην κλιτύ του λόφου.
Τα τοιχώματα του θόλου, χτισμένα από πλακοειδείς λίθους, πάχ. 0,50μ., σώθηκαν σε μέγιστο ύψος 1,70μ. Σε όλο το δάπεδο υπήρχαν διασκορπισμένα οστά και όστρακα, ενώ στη μέση περίπου του ταφικού θαλάμου επί του δαπέδου βρέθηκε ένα κέρατο ελαφιού, μήκ. 0,60μ., και δύο ακόμη κέρατα από αιγοειδή6. Επίσης βρέθηκαν δύο αιχμές βελών από καστανό πυριτόλιθο.
Τέλος, αρκετές είναι οι ενδείξεις για την ύπαρξη και άλλων θολωτών τάφων στην περιοχή, ενώ πολλές είναι και οι μαρτυρίες των ντόπιων, οι οποίοι ενθυμούνται τέτοιες «κυκλικές κατασκευές» από τις οποίες έπαιρναν τις πέτρες προκειμένου να κατασκευάσουν μάντρες και λίθινα αλώνια (τα οποία μάλιστα είναι αρκετά στην περιοχή). Η ανασκαφή του θολωτού τάφου 3 δεν ολοκληρώθηκε διότι εκκρεμεί η έρευνα του δρόμου.
Ολυμπία Βικάτου
Άρχισε και η ανασκαφή του θολωτου τάφου 3, ο οποίος είχε εντοπιστεί ήδη από την περσινή ανασκαφική περίοδο. Σε παρακείμενο λοφίσκο από εκείνον του Αηλιά, όπου έχουν ερευνηθεί οι δύο θολωτοί τάφοι, στη θέση Κροϊκάρνου και στην ιδιοκτησία Παν. Γκότση, ήταν ορατό τμήμα του στομίου του τάφου. Ανήκει και αυτός στη κατηγορία των μικρών θολωτών, αφού η διάμετρός του είναι 4μ. Ο τάφος έχει προσανατολισμό Β.-Ν. (ο δρόμος προς Β.) και βρέθηκε συλημένος και διαταραγμένος. Ο δρόμος του δεν ερευνήθηκε. Το στόμιό του είναι λιθεπένδυτο, μήκ. 2,30 και πλ. 1,15μ. Η ξερολιθιά έφραζε τμήμα του στομίου και σώθηκε σε ύψος 0,50μ. Το υπέρθυρο του τάφου, μήκ. 2,10, πλ. 1,20 και πάχ. 0,30μ., εντοπίστηκε λίγο πιο κάτω, στην κλιτύ του λόφου.
Τα τοιχώματα του θόλου, χτισμένα από πλακοειδείς λίθους, πάχ. 0,50μ., σώθηκαν σε μέγιστο ύψος 1,70μ. Σε όλο το δάπεδο υπήρχαν διασκορπισμένα οστά και όστρακα, ενώ στη μέση περίπου του ταφικού θαλάμου επί του δαπέδου βρέθηκε ένα κέρατο ελαφιού, μήκ. 0,60μ., και δύο ακόμη κέρατα από αιγοειδή6. Επίσης βρέθηκαν δύο αιχμές βελών από καστανό πυριτόλιθο.
Τέλος, αρκετές είναι οι ενδείξεις για την ύπαρξη και άλλων θολωτών τάφων στην περιοχή, ενώ πολλές είναι και οι μαρτυρίες των ντόπιων, οι οποίοι ενθυμούνται τέτοιες «κυκλικές κατασκευές» από τις οποίες έπαιρναν τις πέτρες προκειμένου να κατασκευάσουν μάντρες και λίθινα αλώνια (τα οποία μάλιστα είναι αρκετά στην περιοχή). Η ανασκαφή του θολωτού τάφου 3 δεν ολοκληρώθηκε διότι εκκρεμεί η έρευνα του δρόμου.
Ολυμπία Βικάτου
Βιβλιογραφία:
-Α Αρχαιολογική Σύνοδος Νότιας και Δυτικής Ελλάδας, σελ. 193
-Α.Δ. 51 (1996), σελ. 191
-Α.Δ. 50 (1995), σελ. 182
Επίσης:
-Boyd [1999], Boyd, Michael John. Middle Helladic and Early Mycenaean Mortuary Customs in the Southern and Western Peloponnese. University of Edinborough. Scotland. 1999.
-Zavadil [2012]: Zavadil, Michaela. Monumenta: Studien zu mittel- und späthelladischen Gräbern in Messenien. Wien:Osterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Denkschriften. 2012.
-Πηγή Χαρτών, ιστότοπος squinches
-Boyd [1999], Boyd, Michael John. Middle Helladic and Early Mycenaean Mortuary Customs in the Southern and Western Peloponnese. University of Edinborough. Scotland. 1999.
-Zavadil [2012]: Zavadil, Michaela. Monumenta: Studien zu mittel- und späthelladischen Gräbern in Messenien. Wien:Osterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Denkschriften. 2012.
-Πηγή Χαρτών, ιστότοπος squinches
1. Ο Χαλκιάς δεν αναφέρεται στους καταλόγους των μυκηναϊκών θέσεων: R. Hope Simpson - Ο.Τ.Ρ.Κ Dickinson, A Gazetteer of Aegean Civilisation in the Bronze Age, I: The Mainland and Islands, SIMA LII, 1979, 172-178. R. Hope Simpson, Mycenaean Greece, 1981,135. Για τη διάδοση των θολωτών τάφων Μεσσηνίας, βλ. Γ.Σ. Κορρές, Η προβληματική δια την μεταγενεστέραν χρήσιν των μυκηναϊκών ταφών Μεσσηνίας, Πρακτικά του Β'Διεθνούς Συνεδρίο ΠελοποννησιακώνΣπουδών, Πάτραι, 25-31 Μαΐου 1980, Αθήνα 1981-1982, 373, σημ. 1, όπου και συνοπτική παρουσίαση των έως τότε γνωστών μεσσηνιακών θολωτών τάφων. Για τους θολωτούς τάφους στο Μετσίκι Ψαρίου, βλ. AΔ 36 (1981), Χρονικά, 156, πίν. 98α ΑΔ 37 (1982), Χρονικά, 137, πίν. 86β ΑΔ 38 (1983), Χρονικά, 111· 39 (1984), Χρονικά, 78, πίν. 27γ, 28α-β ΑΔ 40 (1985), Χρονικά, 103 ΑΔ 41 (1986), Χρονικά, ΑΔ 42. Γ. Χατζή, Ψάρι, Νέα αρχαιολογική θέση στη ΒΑ Τριφυλία, Πελοποννησιακά ΙΕ' (1982-1984), 262-268.
2. Ο Αηλιάς της «αμπελοφύτου περιοχής», αναφέρουν οι ντόπιοι, προκειμένου να τον ξεχωρίζουν από ένα άλλο εκκλησάκι αφιερωμένο στον Προφήτη Ηλία, που βρίσκεται σε ψηλότερη κορυφή βόρεια του χωριού, βλ. Ολ. Βικάτου, ΑΛ 50 (1995), Χρονικά, 182-184.
3. Πρβλ. Ρ. Μountjoy, Μυκηναϊκή γραπτή κεραμική, 1994, 31-32 και Μ. Βezi, Rodi e La Civilta Micenea, 1992, 10, 49, 318, πίν. 158ε (με συγκεντρωμένη βιβλιογραφία), όπου αναφέρεται στη μινωική προέλευση των αγγείων αυτών.
4. Πρόσφατα ερευνήθηκε από τη συνάδελφο Γ. Χατζή στα Διόδια Μεσσηνίας ένας άλλος μικρός θολωτός τάφος (διαμ. 4,20 μ.), βλ ΑΔ 50 (1995), Χρονικά, 180-182 και η ίδια, Ο μυκηναϊκός θολωτός τάφος των Διοδίων Μεσσηνίας: Ανασκαφή (1994) και αποκατάσταση ευρημάτων (1995), στον παρόντα τόμο. Για τη Μεσσηνία γενικά, βλ. Γ. Κορρές, Τύμβοι, θόλοι και ταφικοί κύκλοι της Μεσσηνίας, Πρακτικά τον Λ' Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Σπάρτη 1975, Αθήναι 1976, Β', 342-368 και Άγγ. Χωρέμης, Μυκηναϊκοί και πρωτογεωμετρικοί τάφοι εν Καρποφόρα Μεσσηνίας, ΑΕ 1973, 25-74, πίν. 6-38. Τέλος, για ανάλογα παραδείγματα μικρών θολωτών τάφων, βλ. ενδεικτικά, O. Pelón, Tholoi, tumuli et cercles funéraires, Paris 1976, 482-493 με τους συγκεντρωτικούς πίνακες θολωτών από την ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά
5. ΑΔ 50 (1995): Χρονικά, σ. 182.
6. Για ανάλογες περιπτώσεις που βρέθηκαν κέρατα ζώων σε τάφους βλ. Γ.Σ. Κορρές, Η προβληματική διά την μεταγενεστέραν χρήσιν των μυκηναϊκών τάφων Μεσσηνίας, Πρακτικά Β' Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Πάτρα 1980, Β', Αθήνα 1981-1982, σ. 435,438, υποσημ. 3,4. Επίσης ΠΑΕ1953, σ. 243,245· 1965, σ. 113.
