Οι μελέτες που ακολουθούν είναι του Καθηγητού- Ερευνητή και παλιού Γυμνασιάρχη των Φιλιατρών Παναγιώτη Χρ. Παπαχριστόπουλου και είναι περιλήψεις από το προσωπικό αρχείο του.
Ο Π. Παπαχριστόπουλος διενέργησε έρευνες στην ευρύτερη περιοχή της Αγίας Κυριακής και των Φιλιατρών από το 1934 και γιά πάρα πολλά χρόνια. Στις αρχές της δεκαετίας του ΄50 ανακάλυψε μεταξύ των άλλων και την Πεντάκλιτον Παλαιοχριστιανική Βασιλική του +4ου αιώνος (ο παλαιότερος ,ως σήμερα, τέτοιος ναός που έχει βρεθεί παγκοσμίως), ο οποίος ήταν κτισμένος πάνω σε Αρχαίο Ναό που ταυτίστηκε με τον Ναό του Ερανίου Ποσειδώνα. Έκτοτε ο Καθηγητής διορίσθηκε επιμελητής αρχαιοτήτων περιοχής Φιλιατρών.
Οι παρακάτω μελέτες περιέχουν πλήθος στοιχείων, αλλά και φωτογραφίες, από τις έρευνες και ανακαλύψεις του Καθηγητή, που αποτελούν ισχυρές αποδείξεις για την ταύτιση της Αγίας Κυριακής με την Αρχαία Εράνα.
Οι μελέτες αυτές, δημοσιέυτηκαν στο περιοδικό "Φιλιατρά" της Αδελφότητος των εν Αθήναις Φιλιατρινών η "Εράνα" σε τεύχη του 1956 και 1970.
Διά της εργασίας του αυτής προσπαθεί να αποδείξη ότι η πόλις Εράνα (η Ιωνική της ονομασία είναι Εράνη), ευρίσκεται εις θέσιν Διαλισκάρι μεταξύ Μαράθου και Βρωμονερίου.
Το περιοδικόν "Φιλιατρά" και ημείς ως Διευθυντής του και ερευνητής της Αρχαιολογίας, Ιστορίας κ.λ.π. της περιοχής Φιλιατρών, δεν έπρεπε να αφίσωμεν αναπάντητον το δημοσίευμα αυτό. Μία όμως τοιαύτη απάντησις πλαισιωμένη διά χαρτών, φωτογραφιών κ.λ.π, στοιχείων, θα κατελάμβανε 35 περίπου σελίδας, δεν ήτο δε δυνατόν να δημοσιευθή είς το κατά τρίμηνον εκδιδόμεμενον περιοδικόν της Αδελφότητος, το οποίον πρέπει να αναφέρεται και εις τα λοιπά θέματά του. Έπρεπε ημείς πρώτοι να σεβασθώμεν τας αρχάς του περιοδικού. Διά τούτο δίδομεν κατωτέρω μίαν περιληπτικήν, αλλά κατατοπιστικήν έκθεσιν του θέματος, χάριν των αναγνωστών μας, είναι δε ετοίμη ιδιαιτέρα εργασία μας, η οποία θα δημοσιευθή δαπάναις μας και θα αποσταλλή προς όλους τους αρμοδίους εν προκειμένω, Έλληνας και ξένους, τας βιβλιοθήκας, ακόμη δε εις όσους εκ των συμπολιτών μας επιθυμούσι την αποστολήν της, δωρεάν.
Ο Π. Παπαχριστόπουλος διενέργησε έρευνες στην ευρύτερη περιοχή της Αγίας Κυριακής και των Φιλιατρών από το 1934 και γιά πάρα πολλά χρόνια. Στις αρχές της δεκαετίας του ΄50 ανακάλυψε μεταξύ των άλλων και την Πεντάκλιτον Παλαιοχριστιανική Βασιλική του +4ου αιώνος (ο παλαιότερος ,ως σήμερα, τέτοιος ναός που έχει βρεθεί παγκοσμίως), ο οποίος ήταν κτισμένος πάνω σε Αρχαίο Ναό που ταυτίστηκε με τον Ναό του Ερανίου Ποσειδώνα. Έκτοτε ο Καθηγητής διορίσθηκε επιμελητής αρχαιοτήτων περιοχής Φιλιατρών.
Οι παρακάτω μελέτες περιέχουν πλήθος στοιχείων, αλλά και φωτογραφίες, από τις έρευνες και ανακαλύψεις του Καθηγητή, που αποτελούν ισχυρές αποδείξεις για την ταύτιση της Αγίας Κυριακής με την Αρχαία Εράνα.
Οι μελέτες αυτές, δημοσιέυτηκαν στο περιοδικό "Φιλιατρά" της Αδελφότητος των εν Αθήναις Φιλιατρινών η "Εράνα" σε τεύχη του 1956 και 1970.
Εξ αφορμής ενός δημοσιεύματος δια την αρχαία πόλιν Εράνα Φιλιατρών
Εις το Δελτίον της Εταιρείας Ελλήνων Φιλολόγων "Πλάτων" τεύχος 41 - 42 σελίδες 152- 178, εδημοσιεύθη μία εργασία του συμμαθητού και συναδέλφου μας τ. Γυμνασιάρχου κ. Σωτηρίου Λυριτζή εκ Γαργαλιάνων, υπό τον τίτλον "Η αρχαία πόλις της Δυτικής Μεσσηνίας Εράνη".Διά της εργασίας του αυτής προσπαθεί να αποδείξη ότι η πόλις Εράνα (η Ιωνική της ονομασία είναι Εράνη), ευρίσκεται εις θέσιν Διαλισκάρι μεταξύ Μαράθου και Βρωμονερίου.
Το περιοδικόν "Φιλιατρά" και ημείς ως Διευθυντής του και ερευνητής της Αρχαιολογίας, Ιστορίας κ.λ.π. της περιοχής Φιλιατρών, δεν έπρεπε να αφίσωμεν αναπάντητον το δημοσίευμα αυτό. Μία όμως τοιαύτη απάντησις πλαισιωμένη διά χαρτών, φωτογραφιών κ.λ.π, στοιχείων, θα κατελάμβανε 35 περίπου σελίδας, δεν ήτο δε δυνατόν να δημοσιευθή είς το κατά τρίμηνον εκδιδόμεμενον περιοδικόν της Αδελφότητος, το οποίον πρέπει να αναφέρεται και εις τα λοιπά θέματά του. Έπρεπε ημείς πρώτοι να σεβασθώμεν τας αρχάς του περιοδικού. Διά τούτο δίδομεν κατωτέρω μίαν περιληπτικήν, αλλά κατατοπιστικήν έκθεσιν του θέματος, χάριν των αναγνωστών μας, είναι δε ετοίμη ιδιαιτέρα εργασία μας, η οποία θα δημοσιευθή δαπάναις μας και θα αποσταλλή προς όλους τους αρμοδίους εν προκειμένω, Έλληνας και ξένους, τας βιβλιοθήκας, ακόμη δε εις όσους εκ των συμπολιτών μας επιθυμούσι την αποστολήν της, δωρεάν.
Πως εγνωρίσαμεν τήν Εράνα
Την Μεσσηνιακήν πόλιν Εράναν η οποία ως γνωστόν ευρίσκετο παρά την Αγίαν Κυριακήν Φιλιατρών, αναφέρει μόνον ο εξ Αμασσείας του Πόντου Γεωγράφος Στράβων, ο οποίος καταγόμενος εξ επιφανούς οικογενείας περιηγήθη τον τότε γνωστόν Κόσμον και συνέγραψε το έργον του "Γεωγραφικά", το οποίον αναφέρει περί των περιοχών, τας οποίας περιηγήθη.
Ο Στράβων περιηγήθη και την Πελοπόννησον το -25 διήλθεν δε διά της περιοχής Φιλιατρών ακολουθών πορείαν παραπλησίαν της σημερινής παραλιακής οδού Κυπαρισσία- Αγρίλης- Λιμενάρι - Αγία Κυριακή (Εράνα)- Μάραθος- Παλαιόν Ναβαρίνον κ.λ.π. Ο Στράβων είναι ο μόνος, ο οποίος είδεν την Εράναν και την αναφέρει. Όλοι οι άλλοι, οι οποίοι την αναφέρουν, είναι σχολιασταί του Στράβωνος, λεξικογράφοι, αρχαιολόγοι και πολύ μεταγενέστεροι περιηγηταί οι οποίοι διήλθον εκείθεν.
Ευρέθη ακόμη και μία πλαξ εις τον Ναόν του Απόλλωνος των Αμυλκών πλησίον της Σπάρτης εις την οποίαν αναγράφονται αι αντιπροσωπείαι των πόλεων, αίτινες ανέθηκαν προσφοράς των εις τον θεόν. Η πλαξ μεταξύ των άλλων αναγράφει ΕΡαναίων. (Τα με μικρά γράμματα αναγραφόμενα είναι προσθήκη μεταγενεστέρων ερευνητών. (Βλέπε Kolbe Inscriptiones Laconicae- Messiensis).
Ο Στράβων εις τα δύο βιβλία των Γεωγραφικών του, τα "Μεσσηνιακά" και τα "Ηλειακά" αναφέρει την Εράνα. Θα αναφέρομεν τα χωρία του κειμένου του, εις τα οποία αναφέρεται η Εράνα και έπειτα θα σχολιάσωμεν ό,τι μας ενδιαφέρει εν προκειμένῳ.
Χωρίoν A. "Πλησίον δὲ τῆς Κορωνηςκατά μέσον πως τὸν κόλπον ὁ Πάμισος ποταμὸς ἐκβάλλει ταύτην μὲν ἐν δεξιᾷ ἔχων καὶ τὰς ἑξῆς, ὧν εἰσίν ἔσχαται πρὸς δόσιν Πυλος καί Κυπαρισσία μέση δὲ τούτων Ἔρὰνα".
Ο αναγνώστης πρέπει να προσέξη ιδιαιτέρως τα υπογραμμισμένα σημεία του κειμένου.
Ο Στράβων περιηγήθη και την Πελοπόννησον το -25 διήλθεν δε διά της περιοχής Φιλιατρών ακολουθών πορείαν παραπλησίαν της σημερινής παραλιακής οδού Κυπαρισσία- Αγρίλης- Λιμενάρι - Αγία Κυριακή (Εράνα)- Μάραθος- Παλαιόν Ναβαρίνον κ.λ.π. Ο Στράβων είναι ο μόνος, ο οποίος είδεν την Εράναν και την αναφέρει. Όλοι οι άλλοι, οι οποίοι την αναφέρουν, είναι σχολιασταί του Στράβωνος, λεξικογράφοι, αρχαιολόγοι και πολύ μεταγενέστεροι περιηγηταί οι οποίοι διήλθον εκείθεν.
Ευρέθη ακόμη και μία πλαξ εις τον Ναόν του Απόλλωνος των Αμυλκών πλησίον της Σπάρτης εις την οποίαν αναγράφονται αι αντιπροσωπείαι των πόλεων, αίτινες ανέθηκαν προσφοράς των εις τον θεόν. Η πλαξ μεταξύ των άλλων αναγράφει ΕΡαναίων. (Τα με μικρά γράμματα αναγραφόμενα είναι προσθήκη μεταγενεστέρων ερευνητών. (Βλέπε Kolbe Inscriptiones Laconicae- Messiensis).
Ο Στράβων εις τα δύο βιβλία των Γεωγραφικών του, τα "Μεσσηνιακά" και τα "Ηλειακά" αναφέρει την Εράνα. Θα αναφέρομεν τα χωρία του κειμένου του, εις τα οποία αναφέρεται η Εράνα και έπειτα θα σχολιάσωμεν ό,τι μας ενδιαφέρει εν προκειμένῳ.
Χωρίoν A. "Πλησίον δὲ τῆς Κορωνηςκατά μέσον πως τὸν κόλπον ὁ Πάμισος ποταμὸς ἐκβάλλει ταύτην μὲν ἐν δεξιᾷ ἔχων καὶ τὰς ἑξῆς, ὧν εἰσίν ἔσχαται πρὸς δόσιν Πυλος καί Κυπαρισσία μέση δὲ τούτων Ἔρὰνα".
Ο αναγνώστης πρέπει να προσέξη ιδιαιτέρως τα υπογραμμισμένα σημεία του κειμένου.
Χωρίον B. "Ἔφεξῆς δι οὖν τῷ Κυπαρισσήεντι ἐπὶ τήν Μεσσηνιακὴν Πύλον παραπλέοντι [καὶ] τὸ Κορυφάσιον ἥ τε Ἕρανα ἐστίν, ἣν τινὲς οὐκ εὖ Ἀρήνην νομίξουσι κεκλῆσθαι πρότερον ὁμονόμως τῇ Πυλιακῇ. [.....] Πλαταμώδης ἀφ’ ἧς ἐπὶ τὸ Κορυφάσιον καὶ τὴν νῦν καλουμένην Πύλον ἑκατὸν [.....]στὰδια".
Παρατηρήσεις μας
Εις το χωρίον Α. ανωτέρω, ο Στράβων αναφέρει ότι ο ποταμός Πάμισος (το ποτάμι του Νησιού Καλαμάτας) εκβάλλει εις τον Μεσσηνιακόν κόλπον, «κατά μέσον πως τον κόλπον». Πλησίον του μέσου του κόλπου. Ελέγχομεν τον προσδιορισμὸν του Στράβωνος. Το άνοιγμα του Μεσσηνιακού κόλπου από Πεταλιδίου εις Ακρογιάλι Αβίας είναι 18 χιλιόμετρα. Το μέσον 9 χιλιόμετρα. Εάν προεκτείνωμεν το σημείον της εκβολής του Παμίσου (Μπούκα) προς νότον, θα συναντήσωμεν την ευθείαν του ανοίγματος του κόλπου όχι εις το μέσον 9 χιλιόμ. αλλά εις σημείον 3 χιλιόμετρα από του μέσου, 6 δε από του Πεταλιδίου. Η εκβολή δηλαδή του Παμίσου γίνεται πλησίον του μέσου του ανοίγματος του κόλπου, "κατά μέσον πως". Ο προσδιορισμός αυτός, τον οποίον ελέγξαμεν ήδη, είναι χαρακτηριστικός της προσοχής του Στράβωνος εις τον καθορισμόν των τοποθεσιών, τας οποίας αναφέρει. Εις το ίδιον χωρίον A. αναφέρει ο Στράβων "Πύλος καὶ Κυπαρισσία ΜΕΣΗ δὲ τούτων Ἐράνα". Δεν γράφει κατά μέσον πως, «MEΣH». Και γράφει δε αυτό το «μέση» 20 λέξεις μετά τον χαρακτηρισμόν "κατὰ μέσoν πως" του προηγουμένου του. Τι άλλο δύναται να σημαίνη η έκφρασις αυτή εκτός από το ότι η Εράνα ευρίσκεται ακριβώς εις το μέσον της αποστάσεως αρχ. Πύλου- Κυπαρισσίας; Δεν είναι φανερά η επιτυχὴς προσπάθεια του Στράβωνος, ότε αυτός έγραφε τας γραμμάς του χωρίου A, να κάμῃ μίαν αντιδιαστολήν μεταξύ της πρώτης και δευτέρας αποστάσεως; Ο Στράβων και εις άλλα σημεία προσέχει πάρα πολύ εις τον καθορισμόν των αποστάσεων μεταχειριζόμενος αναλόγους εκφράσεις. Π.χ. εις την σελίδα 64 του Geography of Strabo του H. L. Jones γράφει «Ἀπὸ δὲ τοῦ Πύλου καί τοῦ Λεπρέου τετρακοσίων που σταδίων ἐστὶ διάστημα» κλπ.
Ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται εξ όλων των ανωτέρω την ακρίβειαν με την οποίαν ο Στράβων καθορίζει εις τα «Γεωγραφικά» του τας αποστάσεις και τας διαφοράς αυτών. "Κατά μέσoν πως τον κόλπον», «τετρακoσίων που» εις άλλο σημείον και "Μέση τούτων" εις την περίπτωσιν της Εράνας.
Αλλά ας ίδωμεν την απόστασιν εις σημερινά χιλιόμετρα. Από Κυπαρισσίας εις Φιλιατρά 15 χιλιόμ. Από Φιλιατρά εις μώλον Αγίας Κυριακής 4 χιλιόμετρα, επεξετείνετο δε η Εράνα 1.500 μ. πέραν της Αγίας Κυριακής προς νότον. Μέχρι δηλαδή των κτημάτων Πετροπούλου (θέσις "Γιόλακα") Ήτοι 20.500 (περίπου) μέτρα. H απόστασις από της θέσεως αυτής μέχρι της Αρχαίας Πύλου είναι 20.500 (περίπου) μέτρα. «Μέση τούτων» η όλη απόστασις 41.000 μέτρα.
Ερχόμεθα εις την εξέτασιν του χωρίου B. Διά να κατατοπισθώμεν πληρέστερον εξηγούμεν τα εξής σημεία,
Ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται εξ όλων των ανωτέρω την ακρίβειαν με την οποίαν ο Στράβων καθορίζει εις τα «Γεωγραφικά» του τας αποστάσεις και τας διαφοράς αυτών. "Κατά μέσoν πως τον κόλπον», «τετρακoσίων που» εις άλλο σημείον και "Μέση τούτων" εις την περίπτωσιν της Εράνας.
Αλλά ας ίδωμεν την απόστασιν εις σημερινά χιλιόμετρα. Από Κυπαρισσίας εις Φιλιατρά 15 χιλιόμ. Από Φιλιατρά εις μώλον Αγίας Κυριακής 4 χιλιόμετρα, επεξετείνετο δε η Εράνα 1.500 μ. πέραν της Αγίας Κυριακής προς νότον. Μέχρι δηλαδή των κτημάτων Πετροπούλου (θέσις "Γιόλακα") Ήτοι 20.500 (περίπου) μέτρα. H απόστασις από της θέσεως αυτής μέχρι της Αρχαίας Πύλου είναι 20.500 (περίπου) μέτρα. «Μέση τούτων» η όλη απόστασις 41.000 μέτρα.
Ερχόμεθα εις την εξέτασιν του χωρίου B. Διά να κατατοπισθώμεν πληρέστερον εξηγούμεν τα εξής σημεία,
α) H αρχαία Πύλος, περί της οποίας ομιλούμεν, έκειτο απέναντι της σημερινής Πύλου εις Θέσιν Παλαιόν Ναβαρίνον παρά το "διβάρι".
β) H σημερινή Πύλος δεν υπήρχε τότε και εκτίσθη τους τελευταίους χρόνους και
γ) Πλην της αρχαίας Πύλου, την οποίαν ονομάζομεν Μεσσηνιακήν υπήρχε και άλλη Πύλος εις την σημερινήν επαρχίαν Ολυμπίας, παρά τον Κακόβατον)
Ο αναγνώστης παρατηρεί ότι εις το χωρίον B υπάρχουσι τρία κενά. Τα κενά εδημιουργήθησαν από καταστροφήν του κειμένου εις τα σημεία αυτά. Οι σχολιασταί του Στράβωνος -και δεν είναι ολίγοι- συνεπλήρωσαν τα κενά αυτά κατ΄ έννοιαν. Ήσαν βεβαίως σοφοί οι σχολιασταί. Δεν είχον εν τούτοις την απαραίτητον εν προκειμένω πλήρη και προσωπικήν γνώσιν της περιοχής μας. Ούτω επηρεασμένοι και από τα όσα γράφουν οι Πλίνιος και Πτολεμαίος συνεπλήρωσαν τα κενά κατά τρόπον ώστε σήμερον να προκαλήται μία σύγχυσις και ασάφεια.
Εις το πρώτον κενόν, έθεσαν το «και». Εις το δεύτερον κενόν, υπελόγισαν τα κατεστραμμένα γράμματα, περίπου δέκα. Συνεπλήρωσαν το κενὸν "και η άκρα". Άλλοι, το ίδιον κενόν συνεπλήρωσαν ως εξής «έστι δέ καί».
Το τρίτον κενόν ευρίσκετο μεταξὺ "ἑκατόν....στάδιοι" και ήτο έξ γραμμάτων. Το κενόν τούτο άλλοι το συνεπλήρωσαν με την λέξιν «είκοσι» άλλοι δε με την λέξιν «εἰσίν». Και κάτι άλλο ακόμη επέτεινε την σύγχυσιν. Το κείμενον είναι γραμμένον με κεφαλαία γράμματα και τοιουτοτρόπως δεν δυνάμεθα να έχωμεν την ακριβή έννοιαν της λέξεως. Av η γραφή είναι Πλαταμώδης, τότε πρέπει να υπήρχεν εκτός της Εράνας και η πόλις Πλαταμώδης. Av η γραφή ήτο πλαταμώδης, τότε θα έπρεπε το πλαταμώδης να χαρακτηρίζῃ την Εράνα. H Εράνα είναι πλαταμώδης «ἔστι δὲ πλαταμώδης».
Καθώς αντιλαμβάνεται ο αναγνώστης, δια να καταλήξῃ ο ερευνητής εις ένα ορθόν συμπέρασμα εν προκειμένω, δεν αρκούν μόνον τα «και» και τα «τε», οι γραμματικοί και συντακτικοί κανόνες.
Δεν είναι η έρευνά μας θέμα σχολίων και γραφείου μόνον. Απαιτείται η γνώσις όλης της περιοχής από Κυπαρισσίας μέχρι αρχαίας Πύλου. Χρειάζεται να γνωρίζη πλήρως την ακτογραφίαν της περιοχής, την ιστορίαν των τυχόν γεωτεκτονικών μεταβολών, των προσχώσεων κατά μέρη, ακόμη δε και την σύστασιν των πετρωμάτων των ακτών μας εφ΄ όσον το "πλαταμώδης" συνδέεται με την θέσιν της Εράνας. Απαραίτητον είναι ακόμη να δώσῃ ο ερευνητής διά τεκμηρίων την ύπαρξιν μιάς συνεχείας της ζωής εις την περιοχήν αυτήν της Εράνας έστω διά ενδείξεων ως προς το παρελθόν της δι΄ αποδείξεων όμως διά τους μετά το +500 χρόνους. Και δι΄ αποδείξεων ικανών. Ταύτα πάντα ομού με τα «ευρήματα» την παράδοσιν και τα τοπωνύμια θα ισχυροποιήσουν την άποψίν μας και θα μας οδηγήσουν εις την αλήθειαν.
Που εβασίσθη διά την εργασίαν του ο κ. Σ. Λυριτζής ώστε να καταλήξη εις το συμπέρασμα ότι οι Δήμοι Εράνης και Πλαταμώδους πρέπει να αλλάξουν αμοιβαίως ονομασίαν; Εις μίαν και μόνην ένδειξιν. Εις το ότι δηλαδή εις την θέσιν Διαλισκάρι Γαργαλιάνων, μεταξύ Μαράθου και Πύλου, υπάρχουν σημεία οικισμού Ελληνιστικών χρόνων. Τίποτε άλλο. Γνωρίζομεν καλώς το Διαλισκάρι και έχομεν υπ΄όψιν μας τα περί "Ρωμαϊκών τάφων" που αναφέρει και οποίοι είναι συνηθέστατοι από Βρυσομύλου μέχρι Κυπαρισσίας, τα περὶ "αξιολόγων γλυπτών", τα οποία τόσον υπολείπονται εκείνων τα οποία ανεφέραμεν ότι ευρέθησαν εις Αγίαν Κυριακή εις το υπ΄ αριθμ. 52ον τεύχος του περιοδικού αυτού και τα περί «νομισμάτων», με τα οποία είναι κατεσπαρμένη ολόκληρος η περιοχή από της Ήλιδος μέχρι Μεθώνης.
Είδομεν το Διαλισκάρι ότε επί τριετίαν υπηρετούσαμεν εις Γαργαλιάνους καθηγητής, εγράψαμεν μάλιστα τότε (1935) το πρώτον μας άρθρον περί Εράνας εις το εκδιδόμενον εις Γαργαλιάνους υπό του νυν Εφέτου κ. Γ. Καλογερόπουλου, του Λογοτέχνου Πέτρου Ολυμπίου και ημών, περιοδικόν "Τριφυλιακά Χρονικά".
β) H σημερινή Πύλος δεν υπήρχε τότε και εκτίσθη τους τελευταίους χρόνους και
γ) Πλην της αρχαίας Πύλου, την οποίαν ονομάζομεν Μεσσηνιακήν υπήρχε και άλλη Πύλος εις την σημερινήν επαρχίαν Ολυμπίας, παρά τον Κακόβατον)
Ο αναγνώστης παρατηρεί ότι εις το χωρίον B υπάρχουσι τρία κενά. Τα κενά εδημιουργήθησαν από καταστροφήν του κειμένου εις τα σημεία αυτά. Οι σχολιασταί του Στράβωνος -και δεν είναι ολίγοι- συνεπλήρωσαν τα κενά αυτά κατ΄ έννοιαν. Ήσαν βεβαίως σοφοί οι σχολιασταί. Δεν είχον εν τούτοις την απαραίτητον εν προκειμένω πλήρη και προσωπικήν γνώσιν της περιοχής μας. Ούτω επηρεασμένοι και από τα όσα γράφουν οι Πλίνιος και Πτολεμαίος συνεπλήρωσαν τα κενά κατά τρόπον ώστε σήμερον να προκαλήται μία σύγχυσις και ασάφεια.
Εις το πρώτον κενόν, έθεσαν το «και». Εις το δεύτερον κενόν, υπελόγισαν τα κατεστραμμένα γράμματα, περίπου δέκα. Συνεπλήρωσαν το κενὸν "και η άκρα". Άλλοι, το ίδιον κενόν συνεπλήρωσαν ως εξής «έστι δέ καί».
Το τρίτον κενόν ευρίσκετο μεταξὺ "ἑκατόν....στάδιοι" και ήτο έξ γραμμάτων. Το κενόν τούτο άλλοι το συνεπλήρωσαν με την λέξιν «είκοσι» άλλοι δε με την λέξιν «εἰσίν». Και κάτι άλλο ακόμη επέτεινε την σύγχυσιν. Το κείμενον είναι γραμμένον με κεφαλαία γράμματα και τοιουτοτρόπως δεν δυνάμεθα να έχωμεν την ακριβή έννοιαν της λέξεως. Av η γραφή είναι Πλαταμώδης, τότε πρέπει να υπήρχεν εκτός της Εράνας και η πόλις Πλαταμώδης. Av η γραφή ήτο πλαταμώδης, τότε θα έπρεπε το πλαταμώδης να χαρακτηρίζῃ την Εράνα. H Εράνα είναι πλαταμώδης «ἔστι δὲ πλαταμώδης».
Καθώς αντιλαμβάνεται ο αναγνώστης, δια να καταλήξῃ ο ερευνητής εις ένα ορθόν συμπέρασμα εν προκειμένω, δεν αρκούν μόνον τα «και» και τα «τε», οι γραμματικοί και συντακτικοί κανόνες.
Δεν είναι η έρευνά μας θέμα σχολίων και γραφείου μόνον. Απαιτείται η γνώσις όλης της περιοχής από Κυπαρισσίας μέχρι αρχαίας Πύλου. Χρειάζεται να γνωρίζη πλήρως την ακτογραφίαν της περιοχής, την ιστορίαν των τυχόν γεωτεκτονικών μεταβολών, των προσχώσεων κατά μέρη, ακόμη δε και την σύστασιν των πετρωμάτων των ακτών μας εφ΄ όσον το "πλαταμώδης" συνδέεται με την θέσιν της Εράνας. Απαραίτητον είναι ακόμη να δώσῃ ο ερευνητής διά τεκμηρίων την ύπαρξιν μιάς συνεχείας της ζωής εις την περιοχήν αυτήν της Εράνας έστω διά ενδείξεων ως προς το παρελθόν της δι΄ αποδείξεων όμως διά τους μετά το +500 χρόνους. Και δι΄ αποδείξεων ικανών. Ταύτα πάντα ομού με τα «ευρήματα» την παράδοσιν και τα τοπωνύμια θα ισχυροποιήσουν την άποψίν μας και θα μας οδηγήσουν εις την αλήθειαν.
Που εβασίσθη διά την εργασίαν του ο κ. Σ. Λυριτζής ώστε να καταλήξη εις το συμπέρασμα ότι οι Δήμοι Εράνης και Πλαταμώδους πρέπει να αλλάξουν αμοιβαίως ονομασίαν; Εις μίαν και μόνην ένδειξιν. Εις το ότι δηλαδή εις την θέσιν Διαλισκάρι Γαργαλιάνων, μεταξύ Μαράθου και Πύλου, υπάρχουν σημεία οικισμού Ελληνιστικών χρόνων. Τίποτε άλλο. Γνωρίζομεν καλώς το Διαλισκάρι και έχομεν υπ΄όψιν μας τα περί "Ρωμαϊκών τάφων" που αναφέρει και οποίοι είναι συνηθέστατοι από Βρυσομύλου μέχρι Κυπαρισσίας, τα περὶ "αξιολόγων γλυπτών", τα οποία τόσον υπολείπονται εκείνων τα οποία ανεφέραμεν ότι ευρέθησαν εις Αγίαν Κυριακή εις το υπ΄ αριθμ. 52ον τεύχος του περιοδικού αυτού και τα περί «νομισμάτων», με τα οποία είναι κατεσπαρμένη ολόκληρος η περιοχή από της Ήλιδος μέχρι Μεθώνης.
Είδομεν το Διαλισκάρι ότε επί τριετίαν υπηρετούσαμεν εις Γαργαλιάνους καθηγητής, εγράψαμεν μάλιστα τότε (1935) το πρώτον μας άρθρον περί Εράνας εις το εκδιδόμενον εις Γαργαλιάνους υπό του νυν Εφέτου κ. Γ. Καλογερόπουλου, του Λογοτέχνου Πέτρου Ολυμπίου και ημών, περιοδικόν "Τριφυλιακά Χρονικά".
 |
| Οι "Γουρουνοσπηλιές" Φιλιατρών όπου βρέθηκαν ίχνη κατοίκησης από την Νεολιθική εποχή |
H απάντησίς μας
Ας ελέγξωμεν τώρα όσα ο κ. Σ. Λυριτζής γράφει εις την εργασίαν του.
α) Τον αφήνει ασυγκίνητον το "Πύλος και Κυπαρισσία ΜΕΣΗ δε τούτων Εράνα". Ομοίως διαφεύγουν της προσοχής του τα «κατά μέσον πως» και το «τετρακοσίων που σταδίων κ.λ.π. Τας θεωρεί λέξεις άνευ σημασίας, τας οποίας ο Στράβων τας έγραψε απλώς συμπτωματικά....
Ιδού όμως τι λέγουν οι στυγνοί αριθμοί, οι οποίοι προέρχονται από την μελέτην του παραλιακού δρόμου Κυπαρισσίας- Φιλιατρών- Μαράθου- Ρωμανού- Πύλου.
(Ως γνωστὸν ο δρόμος αυτός είναι ο ίδιος με εκείνον, τον οποίον θα εβάδισεν ο Στράβων. Ο δρόμος αυτός προς το χωρίου "Ρωμανός" διχάζεται και προχωρεί προς νέαν Πύλον, έτερος δε κλάδος, ο υπάρχων, διὰ Πετροχωρίου οδηγεί εις Αρχαίαν Πύλον).
Η απόστασις Κυπαρισσίας- αρχαίας Πύλου είναι 41000 μέτρα. Το μέσον αυτής 20.500 μέτρα. Η Εράνα είναι «μέση τῶν πόλεων Κυπαρισσίας - Πύλου. (Η Εράνα εξετείνετο από "Κασίμη" μέχρι "Πετροπουλέϊκα"). Ήτοι Κυπαρισσία - Φιλιατρά 15 χιλ, Φιλιατρά- Aγ. Κυριακή 4 χιλ. και 1,5 χιλ. Αγ. Κυριακή μέχρι Πετροπουλέϊκα, 15+ 4+ 1,5= 20.500 μέτρα.
Ο Κ. Σ. Λ. άνευ αιτιολογίας καθορίζει την απόστασιν Διαλισκάρι - Πύλου εις 17.740 μέτρα. Υπολογίζει δηλαδή τον στάδιον όχι 159 μέτρα -όπως λαμβάνεται ο του Στράβωνος- αλλά εις 177,4 μέτρα και λαμβάνει ως ορθήν την απόστασιν 100 σταδίων, όχι 120, διότι τότε θα απεμακρύνετο από το Διαλισκάρι το οποίον θεωρεί ως Εράνα. Γράφει δε «ουδέν υποχρεώνει ημάς να δεχθώμεν την ετέραν γραφήν κωδίκων τινών την αναφέρουσαν 120 σταδίους». Ιδού όμως ότι και η απόστασις 17.740 μέτρα δεν είναι ακριβής ακόμη δε και ότι τα μέτρα του σταδίου δεν είναι 177,4 μέτρα.
Είναι αναμφισβήτητον ότι αι αποστάσεις Κυπαρισσίας- Φιλιατρών είναι 15000, Φιλιατρών- Μαράθου 12.000 και Μαράθου- Διαλισκαρίου 2000 μέτρα. Τότε η απόστασις Κυπαρισσίας Πύλου θα ήτο 15+ 12+ 2+ 17.740= 46.740 μέτρα και όχι όσον πράγματι είναι, 41.000.β) Το χωρίον B του Στράβωνος, το οποίον έχομεν ανωτέρω αναφέρει (...Εράνα ἣν τινὲς οὐκ εὖ Ἀρήνην νομίζουσιν κεκλῆσθαι πρότερον κ.λ.π.) Διατί όμως ενόμιζον τινές την Αρήνην Εράνα; Όχι βεβαίως εκ μετατροπής των γραμμάτων. Αρήνη - Αράνα - Εράνα, αλλὰ «εικάζουσι την Αρήνην, όπου και ο παρακείμενος Άνιγρος ποταμός, καλούμενος πρότερον Μινύειος». Εγένετο δηλαδή η σύγχυσις, διότι και παρά την Εράνα διήρχετο ένας ποταμός, όπως παρά την Αρήνην ο Άνιγρος. Πράγματι από την Εράνα διέρχεται ο ποταμός "Κρουνοὶ" όπως γράφουν οι παλαιοί χάρται (Coronelli- Isolario - I695), ο ποταμός "Βρὺσες" όπως λέγομεν σήμερον. Από την θέσιν Διαλισκάρι δεν διέρχεται σήμερον ποταμός τις ούτε δε η Πετρογραφία της περιοχής και η μορφολογία επιτρέπουν να εικάσωμεν ότι διήρχετο άλλοτε. Αλλά και το περί Αρήνης και Ανίγρου αφήνει ο κ. Σ.Λ. χωρίς να το εξετάζῃ.
γ) Εις μίαν ακόμη σύγχυσιν και ασάφειαν περιπίπτει ο κ. Σ.Λ. με την αδικαιολόγητον εμμονήν του εις το ότι δήθεν η Εράνα ευρίσκετο εις Διαλισκάρι και όχι εις Αγίαν Κυριακήν Φιλιατρών.
Και ιδού αυτή. Εις το ανωτέρω χωρίον B του Στράβωνος το ανεφερθέν δεύτερον κενόν συνεπλήρωσαν οι σχολιασταί "και η άκρα" Πλαταμώδης. Άλλοι δε τινες το συνεπλήρωσαν «ἔστι δὲ» πλαταμώδης. Ημείς παραδεχόμεθα την δευτέραν συμπλήρωσιν και θα δείξωμεν τούτο. Ο κ. Σ.Λ. παραδέχεται εν αρχή την πρώτην συμπλήρωσιν και δεδομένου -ως λέγει η «άκρα» αυτή, το ακρωτήριον αυτό έπρεπε να ευρίσκεται νοτίως της Εράνας, το αναζητά νοτίως του Διαλισκαρίου. Φυσικά δεν υπάρχει παρόμοιον ακρωτήριον εκεί. Σκέπτεται την εκδοχήν «ἐστὶ δὲ» πλαταμώδης. Αλλά ούτε εις την παραλίαν του Διαλισκαρίου ούτε νοτίως αυτού υπάρχει ακτή απλούσα τα κύματα, πλαταμώδης.
Εμμένων λοιπὸν εις την εσφαλμένην παραδοχήν του περί της θέσεως της Εράνας, καταλήγει εις το εξής συμπεράσμα. (Σελίς 173 στ. 6-9) ο κ. Σ.Λ. "όθεν η εν Διαλισκαρίῳ αρχαία πόλις είχε τα γνωρίσματα της εννοίας του επιθέτου πλαταμών ήγουν πεδινή, μεγάλη και επιθαλασσία". Αλλὰ η κυρία σημασία του πλαταμώνος είναι, πέτρα λεία ταπεινή, περί ην πλατύνεται τα κύματα ή αβαθές μέρος πλησίον ποταμού ένθα εισρέει ύδωρ εξ αυτού και ούτω σχηματίζεται εγχελεών (Αριστοτ) κ.λ.π.
Εάν ο κ. Σ.Λ. δεν έβλεπε πάντοτε προς νότον του Διαλισκαρίου και εστρέφετο προς B'. θα έβλεπε τότε ολίγον βορείως του Μαράθου μίαν ακτήν, η οποία προσομοιάζει με πλαταμώδη. Είναι ακριβώς εκείνη η ακτή της Μαράθου διά την οποίαν οι κάτοικοι των Γαργαλιάνων εζήτησαν να ονομασθή ο Δήμος των, Δήμος Πλαταμώδους. Απορούμεν πως το αγνοεί ο κ. Σ.Λ. Ενώ όμως τόσον αληθώς εταλαιπωρήθη ο κ. Σ.Λ. με την εμμονήν του να ερευνά προς Νότον, διά να εύρη ακρωτήρια και ακτάς, παραδόξως εις την σελίδα 171 ανακαλεί όλα τα ανωτέρω περί πλαταμώδους και επιθαλασσίας κ.λ.π. και προχωρεί 12 όλα χιλιόμετρα προς B. του Διαλισκαρίου και ευρίσκει εκεί το Capo Jardan και παραδέχεται ότι εκεί είναι η Πλαταμώδης άκρα.... Και γράφει εις την σελίδα 171 στ. 9 - 13 «Ο ορισμός της Θέσεως των Πλαταμώδους άκρας εις την ακτήν Φιλιατρών, ον δεχόμεθα ως ορθόν, έρχεται εις τελείαν διαφωνίαν προς το νόημα του κειμένου το προκύπτον εκ της εν λόγω συμπληρώσεως, καθ’ ο η Πλαταμώδης άκρα κείται νοτίως της Εράνας». Αφήνομεν ασχολίαστον την τρίτην αυτήν «αντίφασιν» του κ. Σ. A.
Εφ΄ όσον ἐξ όλων, όσα γράφει ο κ. Σ.Λ. εις την εργασίαν του, δεν απέδειξεν τίποτε περί της θέσεως της Εράνας παρατάσσει τέλος δύο αδιαψεύστους αποδείξεις! Την έκθεσιν του κ. Πάλλα και μίαν μετά ερωτηματικού γνώμην του Natal Vlmin. Απαντώμεν πρώτον εις τα του Valmin διά να εκθέσωμεν έπειτα εκτενώς τα του κ. Αλ. Πάλλα. Ο Mathias Natal Valmin είναι όντως εξαίρετος επιστήμων. Είναι ο ενεργήσας τας ανασκαφάς εις την Μάλθην, παρά το Δώριον της Τριφυλίας. Είχομεν υπ΄ όψιν μας αυτό και το αναφέραμεν -όταν τον Δ/μβριον του 1956 εγράφομεν εις το περιοδικὸν ΦΙΛΙΑΤΡΑ τεύχος 1 σελ. 5-10 μελέτην μας, η οποία είναι και η πρώτη από Ελληνικής πλευράς μελέτη περί Εράνας.
Ο Natal Valmin εις το έργον του «Etudes topographies sur la Messenie ancienne»» γράφει σχετικώς με την Εράνα:
"Ο Leake/London 1830 εξομοιώνει την Πλαταμώδη με την Μάραθον τοποθετεί δε τα ερείπια της Εράνας, εις Αγίαν Κυριακήν Φιλιατρών. Ο Λολέν εξομοιώνει ομοίως την Πλαταμὼδη και τοποθετεί την Εράνα εις Αγ. Κυριακήν. Ο Curtius/Gotha 1851- 1852 ομιλεί διά μερικά ερείπια μεταξύ Φιλιατρών - Γαργαλιάνων, εις Λαγκούβαρδον. Ο Philipson/Berlin 1892 ομιλεί και διά τας δύο υποθέσεις Αγ. Κυριακής και Λαγκουβάρδου κ.λ.π. Διέτρεξα πεζή την Αγίαν Κυριακήν. Τα ερείπια της Αγίας Κυριακής (1929) είναι μερικές χωρίς ραβδώσεις μαρμάρινες Κολώνες και τα ερείπια εις τα θεμέλια μιάς Βυζαντινής εκκλησίας εκεί. Παρά τας επιμόνους αναζητήσεις τίποτε το αρχαίον δεν εύρον".
Ο Natal Valmjn υπήρξεν πράγματι ατυχὴς εις την έρευνάν του αυτήν. Πεπειραμένος και γνώστης όλων των σχολίων επί των Γεωγραφικών του Στράβωνος δις ερευνά παρά την Αγίαν Κυριακήν αναζητών μετ΄ επιμονής εκεί την Εράνα. Ερευνά εκεί 100 έτη μετά τον Leake, τον Λόλεν, τον Philipson, οι οποίοι είδον τα ερείπιά της. Ερευνά την πεδιάδα, η οποία εντατικώς καλλιεργείται υπό των κατοίκων 100 έτη. Πως ήτο δυνατόν να αφήσουν εις τας σταφιδαμπέλους των λίθους εκ των ερειπίων;
Δεν εγνώριζεν ο Valmin (1930) ότι 2,5- 3 μέτρα κάτω από την σημερινήν επιφάνειαν του εδάφους υπήρχον όχι ενδείξεις απλώς αλλά αποδείξεις περί της υπάρξεως εκεί της Εράνας. Δεν τον εβοήθησεν κανείς, διότι ατυχώς κανείς εκτός από τον γράφοντα δεν έχει ασχοληθή εις Φιλιατρά με ζητήματα παρομοίων ερευνών. Κανείς δεν του υπέδειξεν υπάρχοντα ερείπια, μωσαϊκά, μαρμαρώσεις και κίονες, και ογκολίθους μήκους 1,80X 0,50X 0,40 οι οποίοι προήρχοντο από κτίσματα των Ελληνιστικών χρόνων ακόμη ούτε και τους λίθους με τους οποίους έχει κατασκευασθή ο μώλος της Αγίας Κυριακής και η οδός η οποία οδηγεί προς αυτόν. Ούτε κατά την πρώτην ούτε την δευτέραν επίσκεψίν του εκεί. Υπήρξεν ακόμη ατυχής διότι ούτε και τα Ρωμαϊκά λουτρά τα οποία ευρίσκονται μόλις 50 μέτρα από την θέσιν όπου ίστατο, δεν ανεύρεν. Και εφ΄ όσον παρά τον νομιζόμενον Άνιγρον ποταμόν της Αρήνης (Κρουνοί της Εράνας) δεν ανεύρεν τι το αρχαίον, αναζητών με επιμονήν εις τον άλλον ποταμόν, τον Λαγκούβαρον ότι ο Curtius το 1851 είχεν προσδιορίσει. Αλλά και εκεί "δεν ευρίσκει τι". Και γράφεις «έχουν εξαφανισθή».
Ο κ. Σ.Λ., λέγει ότι εκεί είναι οι Όρντινες. (Όχι, δεν είναι οικισμός με το μη έλληνικής ρίζης όνομα. Είναι η «Καλλίμαχος» εκεί, ο οικισμὸς των Ελληνιστικών χρόνων Καλλίμαχος -τον οποίον πρώτοι ημείς εύρομεν και παρουσιάσαμεν). Αφού τέλος ο Valmin ούτε εις τον Λαγκοὺβαρδον δεν εσημείωσεν τι το αρχαίον, φθάνει 10 χιλιόμετρα νοτιώτερον εις Διαλισκάρι. Εκεί του υπέδειξαν και είδεν ερείπια του γνωστού οικισμού των Ελληνιστικών χρόνων. Τίποτε άλλο δεν υπάρχει μέχρι της αρχαίας Πύλου. Και ο Valmin ευρίσκει κάποιαν λύσιν εδώ. και σημειώνει "Φρονώ ότι η Αλίαρτος ευρίσκεται εις Χριστιάνους. Έπειτα δύναται να συμπεράνη, νομίζω, κανείς εκ των ενδείξεων περί της Εράνας, ότι ήτο πόλις παραλιακή. Φρονώ ότι εδώ είναι η Εράνα και πιστεύω ότι ούτω θα είχαμεν μίαν εξήγησιν της ασαφούς περικοπής του Στράβωνος".
Φρονεί ότι ευρίσκεται εκεί, αφού δις την ανεζήτησεν εις Αγίαν Κυριακήν και δεν εύρεν -ως σημειὼνει- τι το αρχαίον. Δεν εγνώριζεν ο Valmin ότι εις Αγίαν Κυριακήν ευρέθησαν δύο αγάλματα, ιερὸν και ότι κάτω εως το έδαφος και εις βάθος 2,5- 3 μ. υπάρχει οικισμός. Επαναλαμβάνομεν ότι ο Valmin υπήρξεν ατυχής. Αναλαμβὰνομεν την υποχρὲωσιν να του αποστείλωμεν την μελέτην μας.
Ιδού όμως τι λέγουν οι στυγνοί αριθμοί, οι οποίοι προέρχονται από την μελέτην του παραλιακού δρόμου Κυπαρισσίας- Φιλιατρών- Μαράθου- Ρωμανού- Πύλου.
(Ως γνωστὸν ο δρόμος αυτός είναι ο ίδιος με εκείνον, τον οποίον θα εβάδισεν ο Στράβων. Ο δρόμος αυτός προς το χωρίου "Ρωμανός" διχάζεται και προχωρεί προς νέαν Πύλον, έτερος δε κλάδος, ο υπάρχων, διὰ Πετροχωρίου οδηγεί εις Αρχαίαν Πύλον).
Η απόστασις Κυπαρισσίας- αρχαίας Πύλου είναι 41000 μέτρα. Το μέσον αυτής 20.500 μέτρα. Η Εράνα είναι «μέση τῶν πόλεων Κυπαρισσίας - Πύλου. (Η Εράνα εξετείνετο από "Κασίμη" μέχρι "Πετροπουλέϊκα"). Ήτοι Κυπαρισσία - Φιλιατρά 15 χιλ, Φιλιατρά- Aγ. Κυριακή 4 χιλ. και 1,5 χιλ. Αγ. Κυριακή μέχρι Πετροπουλέϊκα, 15+ 4+ 1,5= 20.500 μέτρα.
Ο Κ. Σ. Λ. άνευ αιτιολογίας καθορίζει την απόστασιν Διαλισκάρι - Πύλου εις 17.740 μέτρα. Υπολογίζει δηλαδή τον στάδιον όχι 159 μέτρα -όπως λαμβάνεται ο του Στράβωνος- αλλά εις 177,4 μέτρα και λαμβάνει ως ορθήν την απόστασιν 100 σταδίων, όχι 120, διότι τότε θα απεμακρύνετο από το Διαλισκάρι το οποίον θεωρεί ως Εράνα. Γράφει δε «ουδέν υποχρεώνει ημάς να δεχθώμεν την ετέραν γραφήν κωδίκων τινών την αναφέρουσαν 120 σταδίους». Ιδού όμως ότι και η απόστασις 17.740 μέτρα δεν είναι ακριβής ακόμη δε και ότι τα μέτρα του σταδίου δεν είναι 177,4 μέτρα.
Είναι αναμφισβήτητον ότι αι αποστάσεις Κυπαρισσίας- Φιλιατρών είναι 15000, Φιλιατρών- Μαράθου 12.000 και Μαράθου- Διαλισκαρίου 2000 μέτρα. Τότε η απόστασις Κυπαρισσίας Πύλου θα ήτο 15+ 12+ 2+ 17.740= 46.740 μέτρα και όχι όσον πράγματι είναι, 41.000.β) Το χωρίον B του Στράβωνος, το οποίον έχομεν ανωτέρω αναφέρει (...Εράνα ἣν τινὲς οὐκ εὖ Ἀρήνην νομίζουσιν κεκλῆσθαι πρότερον κ.λ.π.) Διατί όμως ενόμιζον τινές την Αρήνην Εράνα; Όχι βεβαίως εκ μετατροπής των γραμμάτων. Αρήνη - Αράνα - Εράνα, αλλὰ «εικάζουσι την Αρήνην, όπου και ο παρακείμενος Άνιγρος ποταμός, καλούμενος πρότερον Μινύειος». Εγένετο δηλαδή η σύγχυσις, διότι και παρά την Εράνα διήρχετο ένας ποταμός, όπως παρά την Αρήνην ο Άνιγρος. Πράγματι από την Εράνα διέρχεται ο ποταμός "Κρουνοὶ" όπως γράφουν οι παλαιοί χάρται (Coronelli- Isolario - I695), ο ποταμός "Βρὺσες" όπως λέγομεν σήμερον. Από την θέσιν Διαλισκάρι δεν διέρχεται σήμερον ποταμός τις ούτε δε η Πετρογραφία της περιοχής και η μορφολογία επιτρέπουν να εικάσωμεν ότι διήρχετο άλλοτε. Αλλά και το περί Αρήνης και Ανίγρου αφήνει ο κ. Σ.Λ. χωρίς να το εξετάζῃ.
γ) Εις μίαν ακόμη σύγχυσιν και ασάφειαν περιπίπτει ο κ. Σ.Λ. με την αδικαιολόγητον εμμονήν του εις το ότι δήθεν η Εράνα ευρίσκετο εις Διαλισκάρι και όχι εις Αγίαν Κυριακήν Φιλιατρών.
Και ιδού αυτή. Εις το ανωτέρω χωρίον B του Στράβωνος το ανεφερθέν δεύτερον κενόν συνεπλήρωσαν οι σχολιασταί "και η άκρα" Πλαταμώδης. Άλλοι δε τινες το συνεπλήρωσαν «ἔστι δὲ» πλαταμώδης. Ημείς παραδεχόμεθα την δευτέραν συμπλήρωσιν και θα δείξωμεν τούτο. Ο κ. Σ.Λ. παραδέχεται εν αρχή την πρώτην συμπλήρωσιν και δεδομένου -ως λέγει η «άκρα» αυτή, το ακρωτήριον αυτό έπρεπε να ευρίσκεται νοτίως της Εράνας, το αναζητά νοτίως του Διαλισκαρίου. Φυσικά δεν υπάρχει παρόμοιον ακρωτήριον εκεί. Σκέπτεται την εκδοχήν «ἐστὶ δὲ» πλαταμώδης. Αλλά ούτε εις την παραλίαν του Διαλισκαρίου ούτε νοτίως αυτού υπάρχει ακτή απλούσα τα κύματα, πλαταμώδης.
Εμμένων λοιπὸν εις την εσφαλμένην παραδοχήν του περί της θέσεως της Εράνας, καταλήγει εις το εξής συμπεράσμα. (Σελίς 173 στ. 6-9) ο κ. Σ.Λ. "όθεν η εν Διαλισκαρίῳ αρχαία πόλις είχε τα γνωρίσματα της εννοίας του επιθέτου πλαταμών ήγουν πεδινή, μεγάλη και επιθαλασσία". Αλλὰ η κυρία σημασία του πλαταμώνος είναι, πέτρα λεία ταπεινή, περί ην πλατύνεται τα κύματα ή αβαθές μέρος πλησίον ποταμού ένθα εισρέει ύδωρ εξ αυτού και ούτω σχηματίζεται εγχελεών (Αριστοτ) κ.λ.π.
Εάν ο κ. Σ.Λ. δεν έβλεπε πάντοτε προς νότον του Διαλισκαρίου και εστρέφετο προς B'. θα έβλεπε τότε ολίγον βορείως του Μαράθου μίαν ακτήν, η οποία προσομοιάζει με πλαταμώδη. Είναι ακριβώς εκείνη η ακτή της Μαράθου διά την οποίαν οι κάτοικοι των Γαργαλιάνων εζήτησαν να ονομασθή ο Δήμος των, Δήμος Πλαταμώδους. Απορούμεν πως το αγνοεί ο κ. Σ.Λ. Ενώ όμως τόσον αληθώς εταλαιπωρήθη ο κ. Σ.Λ. με την εμμονήν του να ερευνά προς Νότον, διά να εύρη ακρωτήρια και ακτάς, παραδόξως εις την σελίδα 171 ανακαλεί όλα τα ανωτέρω περί πλαταμώδους και επιθαλασσίας κ.λ.π. και προχωρεί 12 όλα χιλιόμετρα προς B. του Διαλισκαρίου και ευρίσκει εκεί το Capo Jardan και παραδέχεται ότι εκεί είναι η Πλαταμώδης άκρα.... Και γράφει εις την σελίδα 171 στ. 9 - 13 «Ο ορισμός της Θέσεως των Πλαταμώδους άκρας εις την ακτήν Φιλιατρών, ον δεχόμεθα ως ορθόν, έρχεται εις τελείαν διαφωνίαν προς το νόημα του κειμένου το προκύπτον εκ της εν λόγω συμπληρώσεως, καθ’ ο η Πλαταμώδης άκρα κείται νοτίως της Εράνας». Αφήνομεν ασχολίαστον την τρίτην αυτήν «αντίφασιν» του κ. Σ. A.
Εφ΄ όσον ἐξ όλων, όσα γράφει ο κ. Σ.Λ. εις την εργασίαν του, δεν απέδειξεν τίποτε περί της θέσεως της Εράνας παρατάσσει τέλος δύο αδιαψεύστους αποδείξεις! Την έκθεσιν του κ. Πάλλα και μίαν μετά ερωτηματικού γνώμην του Natal Vlmin. Απαντώμεν πρώτον εις τα του Valmin διά να εκθέσωμεν έπειτα εκτενώς τα του κ. Αλ. Πάλλα. Ο Mathias Natal Valmin είναι όντως εξαίρετος επιστήμων. Είναι ο ενεργήσας τας ανασκαφάς εις την Μάλθην, παρά το Δώριον της Τριφυλίας. Είχομεν υπ΄ όψιν μας αυτό και το αναφέραμεν -όταν τον Δ/μβριον του 1956 εγράφομεν εις το περιοδικὸν ΦΙΛΙΑΤΡΑ τεύχος 1 σελ. 5-10 μελέτην μας, η οποία είναι και η πρώτη από Ελληνικής πλευράς μελέτη περί Εράνας.
Ο Natal Valmin εις το έργον του «Etudes topographies sur la Messenie ancienne»» γράφει σχετικώς με την Εράνα:
"Ο Leake/London 1830 εξομοιώνει την Πλαταμώδη με την Μάραθον τοποθετεί δε τα ερείπια της Εράνας, εις Αγίαν Κυριακήν Φιλιατρών. Ο Λολέν εξομοιώνει ομοίως την Πλαταμὼδη και τοποθετεί την Εράνα εις Αγ. Κυριακήν. Ο Curtius/Gotha 1851- 1852 ομιλεί διά μερικά ερείπια μεταξύ Φιλιατρών - Γαργαλιάνων, εις Λαγκούβαρδον. Ο Philipson/Berlin 1892 ομιλεί και διά τας δύο υποθέσεις Αγ. Κυριακής και Λαγκουβάρδου κ.λ.π. Διέτρεξα πεζή την Αγίαν Κυριακήν. Τα ερείπια της Αγίας Κυριακής (1929) είναι μερικές χωρίς ραβδώσεις μαρμάρινες Κολώνες και τα ερείπια εις τα θεμέλια μιάς Βυζαντινής εκκλησίας εκεί. Παρά τας επιμόνους αναζητήσεις τίποτε το αρχαίον δεν εύρον".
Ο Natal Valmjn υπήρξεν πράγματι ατυχὴς εις την έρευνάν του αυτήν. Πεπειραμένος και γνώστης όλων των σχολίων επί των Γεωγραφικών του Στράβωνος δις ερευνά παρά την Αγίαν Κυριακήν αναζητών μετ΄ επιμονής εκεί την Εράνα. Ερευνά εκεί 100 έτη μετά τον Leake, τον Λόλεν, τον Philipson, οι οποίοι είδον τα ερείπιά της. Ερευνά την πεδιάδα, η οποία εντατικώς καλλιεργείται υπό των κατοίκων 100 έτη. Πως ήτο δυνατόν να αφήσουν εις τας σταφιδαμπέλους των λίθους εκ των ερειπίων;
Δεν εγνώριζεν ο Valmin (1930) ότι 2,5- 3 μέτρα κάτω από την σημερινήν επιφάνειαν του εδάφους υπήρχον όχι ενδείξεις απλώς αλλά αποδείξεις περί της υπάρξεως εκεί της Εράνας. Δεν τον εβοήθησεν κανείς, διότι ατυχώς κανείς εκτός από τον γράφοντα δεν έχει ασχοληθή εις Φιλιατρά με ζητήματα παρομοίων ερευνών. Κανείς δεν του υπέδειξεν υπάρχοντα ερείπια, μωσαϊκά, μαρμαρώσεις και κίονες, και ογκολίθους μήκους 1,80X 0,50X 0,40 οι οποίοι προήρχοντο από κτίσματα των Ελληνιστικών χρόνων ακόμη ούτε και τους λίθους με τους οποίους έχει κατασκευασθή ο μώλος της Αγίας Κυριακής και η οδός η οποία οδηγεί προς αυτόν. Ούτε κατά την πρώτην ούτε την δευτέραν επίσκεψίν του εκεί. Υπήρξεν ακόμη ατυχής διότι ούτε και τα Ρωμαϊκά λουτρά τα οποία ευρίσκονται μόλις 50 μέτρα από την θέσιν όπου ίστατο, δεν ανεύρεν. Και εφ΄ όσον παρά τον νομιζόμενον Άνιγρον ποταμόν της Αρήνης (Κρουνοί της Εράνας) δεν ανεύρεν τι το αρχαίον, αναζητών με επιμονήν εις τον άλλον ποταμόν, τον Λαγκούβαρον ότι ο Curtius το 1851 είχεν προσδιορίσει. Αλλά και εκεί "δεν ευρίσκει τι". Και γράφεις «έχουν εξαφανισθή».
Ο κ. Σ.Λ., λέγει ότι εκεί είναι οι Όρντινες. (Όχι, δεν είναι οικισμός με το μη έλληνικής ρίζης όνομα. Είναι η «Καλλίμαχος» εκεί, ο οικισμὸς των Ελληνιστικών χρόνων Καλλίμαχος -τον οποίον πρώτοι ημείς εύρομεν και παρουσιάσαμεν). Αφού τέλος ο Valmin ούτε εις τον Λαγκοὺβαρδον δεν εσημείωσεν τι το αρχαίον, φθάνει 10 χιλιόμετρα νοτιώτερον εις Διαλισκάρι. Εκεί του υπέδειξαν και είδεν ερείπια του γνωστού οικισμού των Ελληνιστικών χρόνων. Τίποτε άλλο δεν υπάρχει μέχρι της αρχαίας Πύλου. Και ο Valmin ευρίσκει κάποιαν λύσιν εδώ. και σημειώνει "Φρονώ ότι η Αλίαρτος ευρίσκεται εις Χριστιάνους. Έπειτα δύναται να συμπεράνη, νομίζω, κανείς εκ των ενδείξεων περί της Εράνας, ότι ήτο πόλις παραλιακή. Φρονώ ότι εδώ είναι η Εράνα και πιστεύω ότι ούτω θα είχαμεν μίαν εξήγησιν της ασαφούς περικοπής του Στράβωνος".
Φρονεί ότι ευρίσκεται εκεί, αφού δις την ανεζήτησεν εις Αγίαν Κυριακήν και δεν εύρεν -ως σημειὼνει- τι το αρχαίον. Δεν εγνώριζεν ο Valmin ότι εις Αγίαν Κυριακήν ευρέθησαν δύο αγάλματα, ιερὸν και ότι κάτω εως το έδαφος και εις βάθος 2,5- 3 μ. υπάρχει οικισμός. Επαναλαμβάνομεν ότι ο Valmin υπήρξεν ατυχής. Αναλαμβὰνομεν την υποχρὲωσιν να του αποστείλωμεν την μελέτην μας.
Ο κ. Αρ. Πάλλας
O κ. Σ. Π. δεν θα έπρεπε να συγκαταριθμή την έκθεσιν του κ. Αρ. Πάλλα εις τας εδιαψεύστους (!) αποδείξεις. Ιδού διατί.
Ο κ. Αρ. Πάλλας δεν έκαμεν ερευνητικήν περί Εράνας ή άλλου τυχόν οικισμού των Ελληνιστικών χρόνων ανασκαφήν. Ούτως έχει η υπόθεσις των ανασκαφών του κ. Πάλλα.
Κατόπιν πολυετών ερευνών μας εν συνδυασμώ με μελέτην των παραδόσεων και ενός τοπωνυμίου το οποίον δεν απαντά σήμερον εις την περιοχήν της Αγίας Κυριακής ως και πλουσίων άλλων ενδείξεων, κατελήξαμεν εις το συμπέρασμα ότι εις το σημείον εκείνο θα έπρεπε να υπάρχῃ κεχωσμένον ενδιαφέρoν κτίσμα. Επειδή υπήρχε μία διάβρωσις του εδάφους και παρουσιάζετο φόβος καταστροφών, εκάμομεν μίαν τομήν του εδάφους και απεκαλύψαμεν ψηφιδωτόν προσέτι δε την αψίδα του ναού με λίαν ενδιαφερούσας παλαιοχριστιανικάς παραστάσεις. Ήτο φανερόν ότι υπήρχε κεχωσμένος Παλαιοχριστιανικός ναός εκεί.
Κατά γενομένην τότε πρόχειρον υφ΄ ημών εκσκαφήν, κάτωθι του ιερού της Παλαιοχριστιανικής και του θωρακίου της εις βάθος ενός μέτρου απ΄ αυτών, ευρέθησαν δύο λίθοι σχήματος ορθογωνίου παραλληλεπιπέδου διαστάσεων 0,90Χ 0.60X 0,60 τοποθετημένοι εν σειρά παρουσιάζοντες δια της θέσεώς των ότι η Παλαιοχριστιανική εκτίσθη επί προϋπάρχοντος αρχαίου μνημείου των Ελληνιστικών χρόνων. Ευρέθη προσέτι κι εις ακόμη λίθος παρόμοιος και εκ του ιδίου αρχαίου μνημείου, επί του οποίου οι κτίζοντες την Παλαιοχριστιανικήν Χριστιανοί είχον χαράξει το σημείον του Σταυρού.
Ελάβομεν φωτογραφίας, συνετάξαμεν έκθεσιν επί των ερευνών μας και όλα αυτά υπεβλήθησαν εις την Δ/σιν Αρχαιολογικών υπηρεσιών Υπουργείου Παιδείας, η οποία τότε ήτο αρμοδία. Το Αρχαιολογικόν Συμβούλιον ενέκρινεν την αναφοράν μας περί αμέσου ανάγκης διενεργείας ανασκαφής δια την εξακρίβωσιν των εν αυτή, ανέθεσεν δε εις τον τότε Έφορον Βυζαντινών Αρχαιοτήτων της Εφορίας Παλ. Κορίνθου κ. Αρ. Πάλλαν, όπως εξακριβώση τα αναφερόμενα.
Ο κ. Πάλλας από της πρώτης στιγμής ανεγνώρισε την ορθότητα των αναφερομένων εν τη εκθέσει μας και από της επομένης ήρχισε διά του συνεργείου το οποίον εσχηματίσαμεν, ερευνητικάς τομάς μεταξύ των δύο κατά μήκος, μακρών πλευρών του ναού. Απεκαλύφθη ολόκληρος επιφάνεια του ιερού του ναού, το ψηφιδωτόν το οποίον είχομεν και πάλιν καλύψει. Έπειτα ο άμβων, αι μαρμαρώσεις, το θωράκιον, βάσεις μαρμάριναι κιόνων και 10 μαρμάρινοι κίονες. Άλλη τομή απεκάλυψεν ότι η Παλαιοχριστιανική αυτή ήτο Βασιλικὴ «πεντάκλιτος» ότι το μήκος της ήτο 31 μέτρα το δε πλάτος της 28 μέτρα. Τελικὰ εχαρακτηρίσθη υπό του κ. Πάλλα ως Παλαιοχριστιανική Βασιλική πεντάκλιτος του ΣΤου αιώνος, +500/ +600.
(Σημειούμεν ενταύθα το εξής χαρακτηριστικόν περί των προσχώσεων. Οι αποκαλυφθέντες διά της ανασκαφής τοίχοι των ερειπίων της Παλαιοχριστιανικής, έχουν ύψος από του πλακοστρώτου αυτής, 1- 1,5 μέτρα. Το ανώτερον σημείον των τοίχων αυτών, ευρέθη εις βάθος 1- 1,5 μέτρα από της επιφανείας του σημερινού εδάφους. Συνάγεται εκ των ανωτέρω ότι η επιφάνεια του εδάφους, επί του οποίου εκτίσθη το +500/ +600 η Παλαιοχριστιανική Βασιλική, ευρίσκεται εις βάθος 2- 3 μέτρων από της σημερινής επιφανείας του εδάφους. Τούτο ακριβώς συμβαίνει καθ΄ όλον το μήκος της πεδιάδος από περιοχής "Κασίμη" (3ον από Φιλιατρών χιλιόμετρον) έως της περιοχής του 5ου χιλιομέτρου και ολίγον πέραν αυτού. H πρόσχωσις αυτή δικαιολογεί πλήρως διατί οι διελθόντες ερευνηταί δεν εύρον κάτι εκ των παλαιών ερειπίων της Εράνας).
Τας τελευταίας ημέρας της παραμονής του κ. Πάλλα εις Αγίαν Κυριακήν, υπεδείξαμεν το εις απόστασιν 50 μέτρων από της Παλαιοχριστιανικής εντός λογγώδους εκτάσεως κτίσμα Ρωμαϊκών λουτρών. Εκ της εκχωματώσεως μέρους αυτού απεδείχθη ότι πρόκειται περί Βαλανείου των Υστερορωμαϊκών χρόνων,
Ο κ. Πάλλας δεν είδεν τίποτε άλλο πέραν αυτών. Επαναλαμβάνομεν. Aπολύτως τίποτε άλλο!
Μεταξύ του δαπέδου του ναού και της επιφανείας του εδάφους -εντός των ορίων του ναού-ευρέθησαν ιωνικόν κιονόκρανον, πλάκες μαρμάρου, μαρμαρώσεις θωρακίου, προσέτι δε πώρινοι λίθοι εις σχήμα ορθογωνίου παραλληλεπιπέδου μήκους 0,90 μέτρου, πλάτους δε και ύψους ανά 0,60 του μέτρου προερχόμενοι από άλλο κτίσμα ευρισκόμενον, ως επληροφορήσαμεν τον κ. Πάλλαν την θέσιν "Μύρτοβα" την καλουμένην "Μυρίτοβα" και ευρισκομένην εις μικράν από της παλαιοχριστιανικής απόστασιν. Ομοίως ευρέθησαν τεράστιοι άλλοι λίθοι μήκους 1,20 μ. πάχους δε και ύψους 0,80 του μέτρου, όλοι σχήματος ορθογωνίου παραλληλεπιπέδου.
Παρ΄ ότι παρεκαλέσαμεν τον κ. Πάλλαν, ούτος επειγόμενος να φύγῃ διά Λέχεον Κορινθίας. όπου πράγματι εγίνετο εκεί ανασκαφή της Παλαισχριστιανικής του «Λεωνίδου» δεν εδέχθη να επισκεφθή κτίσματα και ερείπια εις άλλα σημεία.
Την τελευταίαν ημέραν ευρέθησαν εις οπήν των ερειπίων του ναού εντός πηλίνου δοχείου 354 νομίσματα διαφόρων διαστάσεων και εποχών όλα κεκαλυμμένα υπό σκωρίας ώστε να μη δυνάμεθα να τα προσδιορίσωμεν. Επρόκειτο λοιπόν περί "Θησαυρού", συμφώνως με την ορολογίαν. Εξ αφορμής των νομισμάτων αυτών και των περί της κατοχής των συζητήσεων, ο κ. Αρ. Πάλλας εστενοχωρήθη μεγάλως, όπως ως ανεγνωρίσθη περισσότερον εστενοχωρήθημεν ημείς.
Μετέπειτα συνέβησαν τρία τινά.
1ον) Ο κ. Αρ. Πάλλας έλαβεν και πολύ δικαίως τα συγχαρητήρια του Βυζαντινολογικού Συνεδρίου Συρακουσών -όπως έγραψεν ο Αθηναϊκός τύπος- διά την μεγάλην επιτυχίαν της παρουσιάσεως της Παλαιοχριστιανικής Βασιλικής της Αγίας Κυριακής Φιλιατρών.
2ον) Ο γράφων τας γραμμάς αυτάς, διωρίσθη διά της υπ΄ αριθ. 95853/5972/5- 9- 1960 (έκτακτος Επιμελητής Αρχαιοτήτων της περιφερείας Φιλιατρών εκτός της πόλεως Φιλιατρών κ.λ.π. και παρεκλήθη να μεριμνά διά την περισυλλογήν και προστασίαν των αρχαιοτήτων της περιφερείας Φιλιατρών και
3ον) Ο κ. Πάλλας, εις την υποβληθείσαν έκθεσίν του αφού αναφέρει τα του ναού κ.λ.π. προσθέτει περαίνων την έκθεσίν του "....δεν ήλθον εις φως στοιχεία ικανά προς απόδοσιν των ερευνηθέντων (εννοεί τους τοίχους του Ναού) εις την αρχαίαν Μεσσηνιακήν πόλιν Εράνην. Πιθανώτατα πρόκειται οικισμός τις της Εράνης, ήτις υπό άλλων, ίσως ορθότερον, τοποθετείται νοτιώτερον".
Ορθώς συμπληρούμεν και ημείς, αφού ο κ. Πάλλας ούτε αυτήν την αποστολήν είχεν ούτε πέραν της Παλαιοχριστιανικής εβάδισεν. Συμπληρούμεν ακόμη και τούτο. Oτι δηλαδή εις την περιοχήν Τριφυλίας κατήλθε διά πρώτην φοράν προ δε της υποβολής της εκθέσεώς του, δεν διήλθεν εκείθεν.
Κατόπιν πολυετών ερευνών μας εν συνδυασμώ με μελέτην των παραδόσεων και ενός τοπωνυμίου το οποίον δεν απαντά σήμερον εις την περιοχήν της Αγίας Κυριακής ως και πλουσίων άλλων ενδείξεων, κατελήξαμεν εις το συμπέρασμα ότι εις το σημείον εκείνο θα έπρεπε να υπάρχῃ κεχωσμένον ενδιαφέρoν κτίσμα. Επειδή υπήρχε μία διάβρωσις του εδάφους και παρουσιάζετο φόβος καταστροφών, εκάμομεν μίαν τομήν του εδάφους και απεκαλύψαμεν ψηφιδωτόν προσέτι δε την αψίδα του ναού με λίαν ενδιαφερούσας παλαιοχριστιανικάς παραστάσεις. Ήτο φανερόν ότι υπήρχε κεχωσμένος Παλαιοχριστιανικός ναός εκεί.
Κατά γενομένην τότε πρόχειρον υφ΄ ημών εκσκαφήν, κάτωθι του ιερού της Παλαιοχριστιανικής και του θωρακίου της εις βάθος ενός μέτρου απ΄ αυτών, ευρέθησαν δύο λίθοι σχήματος ορθογωνίου παραλληλεπιπέδου διαστάσεων 0,90Χ 0.60X 0,60 τοποθετημένοι εν σειρά παρουσιάζοντες δια της θέσεώς των ότι η Παλαιοχριστιανική εκτίσθη επί προϋπάρχοντος αρχαίου μνημείου των Ελληνιστικών χρόνων. Ευρέθη προσέτι κι εις ακόμη λίθος παρόμοιος και εκ του ιδίου αρχαίου μνημείου, επί του οποίου οι κτίζοντες την Παλαιοχριστιανικήν Χριστιανοί είχον χαράξει το σημείον του Σταυρού.
Ελάβομεν φωτογραφίας, συνετάξαμεν έκθεσιν επί των ερευνών μας και όλα αυτά υπεβλήθησαν εις την Δ/σιν Αρχαιολογικών υπηρεσιών Υπουργείου Παιδείας, η οποία τότε ήτο αρμοδία. Το Αρχαιολογικόν Συμβούλιον ενέκρινεν την αναφοράν μας περί αμέσου ανάγκης διενεργείας ανασκαφής δια την εξακρίβωσιν των εν αυτή, ανέθεσεν δε εις τον τότε Έφορον Βυζαντινών Αρχαιοτήτων της Εφορίας Παλ. Κορίνθου κ. Αρ. Πάλλαν, όπως εξακριβώση τα αναφερόμενα.
 |
| Εύρημα από τις "Γουρουνοσπηλιές": Λίθινος πέλεκυς -6000 έως -3000 |
(Σημειούμεν ενταύθα το εξής χαρακτηριστικόν περί των προσχώσεων. Οι αποκαλυφθέντες διά της ανασκαφής τοίχοι των ερειπίων της Παλαιοχριστιανικής, έχουν ύψος από του πλακοστρώτου αυτής, 1- 1,5 μέτρα. Το ανώτερον σημείον των τοίχων αυτών, ευρέθη εις βάθος 1- 1,5 μέτρα από της επιφανείας του σημερινού εδάφους. Συνάγεται εκ των ανωτέρω ότι η επιφάνεια του εδάφους, επί του οποίου εκτίσθη το +500/ +600 η Παλαιοχριστιανική Βασιλική, ευρίσκεται εις βάθος 2- 3 μέτρων από της σημερινής επιφανείας του εδάφους. Τούτο ακριβώς συμβαίνει καθ΄ όλον το μήκος της πεδιάδος από περιοχής "Κασίμη" (3ον από Φιλιατρών χιλιόμετρον) έως της περιοχής του 5ου χιλιομέτρου και ολίγον πέραν αυτού. H πρόσχωσις αυτή δικαιολογεί πλήρως διατί οι διελθόντες ερευνηταί δεν εύρον κάτι εκ των παλαιών ερειπίων της Εράνας).
Τας τελευταίας ημέρας της παραμονής του κ. Πάλλα εις Αγίαν Κυριακήν, υπεδείξαμεν το εις απόστασιν 50 μέτρων από της Παλαιοχριστιανικής εντός λογγώδους εκτάσεως κτίσμα Ρωμαϊκών λουτρών. Εκ της εκχωματώσεως μέρους αυτού απεδείχθη ότι πρόκειται περί Βαλανείου των Υστερορωμαϊκών χρόνων,
Ο κ. Πάλλας δεν είδεν τίποτε άλλο πέραν αυτών. Επαναλαμβάνομεν. Aπολύτως τίποτε άλλο!
Μεταξύ του δαπέδου του ναού και της επιφανείας του εδάφους -εντός των ορίων του ναού-ευρέθησαν ιωνικόν κιονόκρανον, πλάκες μαρμάρου, μαρμαρώσεις θωρακίου, προσέτι δε πώρινοι λίθοι εις σχήμα ορθογωνίου παραλληλεπιπέδου μήκους 0,90 μέτρου, πλάτους δε και ύψους ανά 0,60 του μέτρου προερχόμενοι από άλλο κτίσμα ευρισκόμενον, ως επληροφορήσαμεν τον κ. Πάλλαν την θέσιν "Μύρτοβα" την καλουμένην "Μυρίτοβα" και ευρισκομένην εις μικράν από της παλαιοχριστιανικής απόστασιν. Ομοίως ευρέθησαν τεράστιοι άλλοι λίθοι μήκους 1,20 μ. πάχους δε και ύψους 0,80 του μέτρου, όλοι σχήματος ορθογωνίου παραλληλεπιπέδου.
Παρ΄ ότι παρεκαλέσαμεν τον κ. Πάλλαν, ούτος επειγόμενος να φύγῃ διά Λέχεον Κορινθίας. όπου πράγματι εγίνετο εκεί ανασκαφή της Παλαισχριστιανικής του «Λεωνίδου» δεν εδέχθη να επισκεφθή κτίσματα και ερείπια εις άλλα σημεία.
Την τελευταίαν ημέραν ευρέθησαν εις οπήν των ερειπίων του ναού εντός πηλίνου δοχείου 354 νομίσματα διαφόρων διαστάσεων και εποχών όλα κεκαλυμμένα υπό σκωρίας ώστε να μη δυνάμεθα να τα προσδιορίσωμεν. Επρόκειτο λοιπόν περί "Θησαυρού", συμφώνως με την ορολογίαν. Εξ αφορμής των νομισμάτων αυτών και των περί της κατοχής των συζητήσεων, ο κ. Αρ. Πάλλας εστενοχωρήθη μεγάλως, όπως ως ανεγνωρίσθη περισσότερον εστενοχωρήθημεν ημείς.
Μετέπειτα συνέβησαν τρία τινά.
1ον) Ο κ. Αρ. Πάλλας έλαβεν και πολύ δικαίως τα συγχαρητήρια του Βυζαντινολογικού Συνεδρίου Συρακουσών -όπως έγραψεν ο Αθηναϊκός τύπος- διά την μεγάλην επιτυχίαν της παρουσιάσεως της Παλαιοχριστιανικής Βασιλικής της Αγίας Κυριακής Φιλιατρών.
2ον) Ο γράφων τας γραμμάς αυτάς, διωρίσθη διά της υπ΄ αριθ. 95853/5972/5- 9- 1960 (έκτακτος Επιμελητής Αρχαιοτήτων της περιφερείας Φιλιατρών εκτός της πόλεως Φιλιατρών κ.λ.π. και παρεκλήθη να μεριμνά διά την περισυλλογήν και προστασίαν των αρχαιοτήτων της περιφερείας Φιλιατρών και
3ον) Ο κ. Πάλλας, εις την υποβληθείσαν έκθεσίν του αφού αναφέρει τα του ναού κ.λ.π. προσθέτει περαίνων την έκθεσίν του "....δεν ήλθον εις φως στοιχεία ικανά προς απόδοσιν των ερευνηθέντων (εννοεί τους τοίχους του Ναού) εις την αρχαίαν Μεσσηνιακήν πόλιν Εράνην. Πιθανώτατα πρόκειται οικισμός τις της Εράνης, ήτις υπό άλλων, ίσως ορθότερον, τοποθετείται νοτιώτερον".
Ορθώς συμπληρούμεν και ημείς, αφού ο κ. Πάλλας ούτε αυτήν την αποστολήν είχεν ούτε πέραν της Παλαιοχριστιανικής εβάδισεν. Συμπληρούμεν ακόμη και τούτο. Oτι δηλαδή εις την περιοχήν Τριφυλίας κατήλθε διά πρώτην φοράν προ δε της υποβολής της εκθέσεώς του, δεν διήλθεν εκείθεν.
Αι αποδείξεις για την πραγματική θέση της Εράνης Φιλιατρών
Μία πόλις δεν δημιουργείται τυχαίως εις μίαν περιοχήν. Απαιτούνται προς τούτο πλίστοι παράγοντες, διά να καταστή ένας οικισμός πόλις. Και άλλοτε και τώρα. Η ύπαρξις επαρκούς ύδατος, λιμένος εις την περίπτωσιν παραλιακής πόλεως και ευφόρων εδαφών διά τας καλλιεργείας ήσαν ιδίως εις τους πρώτους χρόνους, απαραίτητα. Aπαιτούνται ακόμη και η προΰπαρξις άλλων μικρών οικισμών αγροτικών ή και ποιμενικών, τους οποίους και θα απορροφήσῃ αύτη, ίνα καταστή πόλις. Oταν δε η πόλις αυτή παύση να αναφέρεται διά την α ή β αιτίαν, πλησίον αυτής δημιουργείται μία συνέχεια της και συνεχίζει την ζωήν της περιοχής.
Συνηθέστατα δηλαδή αι πόλεις αποτελούν κρίκον, ο οποίος συνδέεται με τους κρίκους της προϊστορίας της και την ιστορίαν των μετ΄ αυτήν χρόνων. Αυτό συνέβη με την Σπάρτην, τας Θήβας, τον Βόλον, την Μεσσήνην, την Κυπαρισσίαν, τα Φιλιατρά κλπ.
Μία ένδειξις, αν όχι απόδειξις, ότι η Εράνα ευρίσκετο εις την περιοχήν της Αγίας Κυριακής Φιλιατρών, είναι και τα κατωτέρω αλάθητα τεκμήρια, τα οποία ή έχομεν εις χείρας μας ή τα έχομεν εις φωτογραφίας ή τα έχομεν αναφέρει και έχουν αναγνωρισθή από τας αρμοδίας αρχάς.
Όλα αυτά αποδεικνύουν, ότι ο άνθρωπος παρουσιάζεται εις την περιοχήν της Εράνας από της λιθίνης εποχής, εξακολουθητικώς δε άνευ διακοπών μέχρι σήμερον. Ιδού τα τεκμήρια αυτά:α) Λίθινοι πελέκεις ευρέθησαν επί του άξονος του ποταμού "Κρουvοί" Βρὺσες όπως λέγεται σήμερον και ο οποίος διέρχεται δια της Αγίας Κυριακής -ένθα η αρχαία Εράνα- μόλις 3 χιλιόμετρα ανατολικώς αυτής. Οι πελέκεις αυτοί, περί των οποίων αναφέραμεν εις το υπ΄ αριθ. 16/ 1960 τεύχος του παρόντος περιοδικού, παρεδόθησαν εις τον αείμνηστον I. Παπαδημητρίου Δ/ντήν τότε της Δ/νσεως Αρχαιολογικών Υπηρεσιών του Υπ. Παιδείας. (Φωτογραφία των ακολουθεί το κείμενόν μας).
β) Εις το χείλος χαράδρας του ιδίου ποταμού εγγύς της θέσεως, όπου ανευρέθησαν οι πελέκεις και των σπηλαίων, τα οποία αναφέρει ο Ε Curtius εις το έργον του Peloponnesos 1852 σελ. 182-184, εις θέσιν μοναδικήν από απόψεως θέας, εσημειώσαμεν εντός του εδάφους και εις απόστασιν 3 μέτρων απ΄ αλλήλων δύο κωνοειδείς βάσεις -προφανώς ξυλίνων κιόνων- εκ κιτρίνου ψαμμολίθου κακοτέχνως λαξευμένας. Το ύψος των κώνων αυτών είναι 75 εκατοστά του μέτρου. Εις την αυτήν θέσιν εύρομεν και θραύσματα αγγείων με μελανομόρφους παραστάσεις. Οι κώνοι αυτοί, η θέσις, εις ην ευρέθησαν και τα θραύσματα των αγγείων, αποτελούν ένδειξιν περί υπάρξεως εκεί αρχαίου κτίσματος.
γ) Όχι μακράν της ιδίας περιοχής εσημειώθησαν υπό της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας 3 Θολωτοί τάφοι, οι οποίοι και περιελήφθησαν εις το σχετικόν Corpus.
δ) Εγγύς του άξονος της χαράδρας του ιδίου ποταμού, εις θέσιν Καμάρια, εις βάθος 2 μέτρων από της επιφανείας του εδάφους, επί του καταστρώματος διανοιγέντος χωματοδρόμου, απεκαλύφθησαν με την βοήθειαν και της ροής των υδάτων των βροχών τοποθετημένοι εν σειρά ορθογωνισμένοι ογκόλιθοι υπό μορφήν τείχους κατά το ισοδομικόν σύστημα. Το ίδιον ακριβώς παρατηρούμεν και εις άλλην θέσιν εγγύτατα της Εράνας Φιλιατρών εις θέσιν Μύρτοβα (κ. Μορίτοβα).
ε) Τα τοπωνύμια από του όρους Αιγαλέον, Ίλυκας, Λέκυτα, Μύρτοβα, Έρμακες, Φηγός, Απέλαγος κλπ. σημειώνουν την παρουσίαν ανθρώπων εις τους παλαιούς χρόνους.
Οι τάφοι οι αναφερθέντες 3 θολωτοί (και άλλοι παρόμοιοι) ακόμη δε και η παρουσία μεγάλου αριθμού τάφων εγγύτατα του μέσου της πόλεως Εράνας Φιλιατρών και η παρουσία άλλων βυζαντινών τάφων εις την ιδίαν περιοχήν δεν σημειώνουν μίαν συνέχειαν υπάρξεως της ζωής;
Δεν είναι -όλα τα ανωτέρω ομού μετά των ευρεθέντων νομισμάτων όλων των εποχών μέχρι της σήμερον και του «θησαυρού», τον οποίον εύρομεν και παρεδώσαμεν εις τον κ. A. Πάλλαν και των Τορνεζίων αργυρών και χαλκών, εκ των οποίων βρίθει η περιοχή και των Κωνσταντινάτων- αψευδή τεκμήρια ότι η ζωή έσφυζε εις την περιοχήν της Εράνης Φιλιατρών;
Συνηθέστατα δηλαδή αι πόλεις αποτελούν κρίκον, ο οποίος συνδέεται με τους κρίκους της προϊστορίας της και την ιστορίαν των μετ΄ αυτήν χρόνων. Αυτό συνέβη με την Σπάρτην, τας Θήβας, τον Βόλον, την Μεσσήνην, την Κυπαρισσίαν, τα Φιλιατρά κλπ.
Μία ένδειξις, αν όχι απόδειξις, ότι η Εράνα ευρίσκετο εις την περιοχήν της Αγίας Κυριακής Φιλιατρών, είναι και τα κατωτέρω αλάθητα τεκμήρια, τα οποία ή έχομεν εις χείρας μας ή τα έχομεν εις φωτογραφίας ή τα έχομεν αναφέρει και έχουν αναγνωρισθή από τας αρμοδίας αρχάς.
Όλα αυτά αποδεικνύουν, ότι ο άνθρωπος παρουσιάζεται εις την περιοχήν της Εράνας από της λιθίνης εποχής, εξακολουθητικώς δε άνευ διακοπών μέχρι σήμερον. Ιδού τα τεκμήρια αυτά:α) Λίθινοι πελέκεις ευρέθησαν επί του άξονος του ποταμού "Κρουvοί" Βρὺσες όπως λέγεται σήμερον και ο οποίος διέρχεται δια της Αγίας Κυριακής -ένθα η αρχαία Εράνα- μόλις 3 χιλιόμετρα ανατολικώς αυτής. Οι πελέκεις αυτοί, περί των οποίων αναφέραμεν εις το υπ΄ αριθ. 16/ 1960 τεύχος του παρόντος περιοδικού, παρεδόθησαν εις τον αείμνηστον I. Παπαδημητρίου Δ/ντήν τότε της Δ/νσεως Αρχαιολογικών Υπηρεσιών του Υπ. Παιδείας. (Φωτογραφία των ακολουθεί το κείμενόν μας).
β) Εις το χείλος χαράδρας του ιδίου ποταμού εγγύς της θέσεως, όπου ανευρέθησαν οι πελέκεις και των σπηλαίων, τα οποία αναφέρει ο Ε Curtius εις το έργον του Peloponnesos 1852 σελ. 182-184, εις θέσιν μοναδικήν από απόψεως θέας, εσημειώσαμεν εντός του εδάφους και εις απόστασιν 3 μέτρων απ΄ αλλήλων δύο κωνοειδείς βάσεις -προφανώς ξυλίνων κιόνων- εκ κιτρίνου ψαμμολίθου κακοτέχνως λαξευμένας. Το ύψος των κώνων αυτών είναι 75 εκατοστά του μέτρου. Εις την αυτήν θέσιν εύρομεν και θραύσματα αγγείων με μελανομόρφους παραστάσεις. Οι κώνοι αυτοί, η θέσις, εις ην ευρέθησαν και τα θραύσματα των αγγείων, αποτελούν ένδειξιν περί υπάρξεως εκεί αρχαίου κτίσματος.
γ) Όχι μακράν της ιδίας περιοχής εσημειώθησαν υπό της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας 3 Θολωτοί τάφοι, οι οποίοι και περιελήφθησαν εις το σχετικόν Corpus.
δ) Εγγύς του άξονος της χαράδρας του ιδίου ποταμού, εις θέσιν Καμάρια, εις βάθος 2 μέτρων από της επιφανείας του εδάφους, επί του καταστρώματος διανοιγέντος χωματοδρόμου, απεκαλύφθησαν με την βοήθειαν και της ροής των υδάτων των βροχών τοποθετημένοι εν σειρά ορθογωνισμένοι ογκόλιθοι υπό μορφήν τείχους κατά το ισοδομικόν σύστημα. Το ίδιον ακριβώς παρατηρούμεν και εις άλλην θέσιν εγγύτατα της Εράνας Φιλιατρών εις θέσιν Μύρτοβα (κ. Μορίτοβα).
ε) Τα τοπωνύμια από του όρους Αιγαλέον, Ίλυκας, Λέκυτα, Μύρτοβα, Έρμακες, Φηγός, Απέλαγος κλπ. σημειώνουν την παρουσίαν ανθρώπων εις τους παλαιούς χρόνους.
Οι τάφοι οι αναφερθέντες 3 θολωτοί (και άλλοι παρόμοιοι) ακόμη δε και η παρουσία μεγάλου αριθμού τάφων εγγύτατα του μέσου της πόλεως Εράνας Φιλιατρών και η παρουσία άλλων βυζαντινών τάφων εις την ιδίαν περιοχήν δεν σημειώνουν μίαν συνέχειαν υπάρξεως της ζωής;
Δεν είναι -όλα τα ανωτέρω ομού μετά των ευρεθέντων νομισμάτων όλων των εποχών μέχρι της σήμερον και του «θησαυρού», τον οποίον εύρομεν και παρεδώσαμεν εις τον κ. A. Πάλλαν και των Τορνεζίων αργυρών και χαλκών, εκ των οποίων βρίθει η περιοχή και των Κωνσταντινάτων- αψευδή τεκμήρια ότι η ζωή έσφυζε εις την περιοχήν της Εράνης Φιλιατρών;
Τα ερείπια της Εράνας
Όσοι εκ των περιηγητών και ερευνητών διήλθον εκ της Αγίας Κυριακής προ του 1832, αναφέρουν τα ερείπια της Εράνας και την τοποθετούν εκεί. Ζωηρώτερον μάλιστα εκείνοι, οι οποίοι διήλθον παλαιότερον. Τουναντίον όσοι διήλθον εκείθεν μετά το 1840 διερωτώνται, αμφιβάλλουν, τινές δε αυτών ερευνούν εις το Λαγκούβαρδον, επειδή και εκεί ευρίσκεται ποταμός και δεν απέχει του ΜΕΣΟΥ παρά μόνον 3 χιλιόμετρα.
Δεν ομιλεί κανείς περί Διαλισκαρίου μόνον ο Σατουρνίνος Χεμένε, του οποίου πληροφορίας έχομεν υπό του Αθ. Πετρίδου, χωρίς να δικαιολογή αυτάς και ο M. N. Valmin, ο οποίος, ως ανεφέρθη εις άλλο σημείον της εργασίας μας αυτής, ητύχησε εις την έρευνάν του. Μόνοι αυτοὶ. Ο M. N. Valmin μάλιστα παρουσιάζει μίαν σύγχυσιν ως προς τας αποστάσεις. Αναφέρει την απόστασιν Φιλιατρών- Πυλου 21 χιλιόμετρα, ώστε αφαιρουμένων τότε των 12 χ. Φιλιατρών -Μαράθου να απομένουν ως απόστασις Μαράθου- Πύλου μόνον 9 χιλιόμετρα. (Μ, N. Vaimin «Etudes topografiques sur Messenie ancienne 1930 θελ. 134).
Tα ευρεθέντα περί το Ιερόν αγάλματα
Tι έγιναν τότε τα ερείπια της Εράνας, τα οποία αναφέρουν οι προ του 1832 διελθόντες περιηγηταί;
α) Όταν μετά την απελευθέρωσιν του 1827 ήρχισαν αι καλλιέργειαι, εντατικώτερον τότε εις Αγ. Κυριακήν διά την φύτευσιν ελαιοδένδρων, καρποφόρων φυτών και σταφιδαμπέλων, «έκοψαν τους λόγγους, γκρέμιζαν τοίχους, μάζεβαν τις πέτρες και λίγα χρόνια ακόμη σε κάθε αξινιά έβγαζαν νέες πέτρες». Τότε εσχημάτισαν τα όρια των κτημάτων των με πέτρες των ερειπίων.
Μερικές παρόμοιες «μάντρες» υπάρχουν ακόμη. Μίαν εξ αυτών ερευνήσαμεν, μερικώς, ανεύρομεν δε εκεί μαρμαρώσεις τας οποίας και εφωτογραφήσαμεν.β) Τα περισσότερα από τα αγροτόσπιτα είναι κατασκευασμένα εκ του υλικού αυτού. Εις μερικά αγροτόσπιτα εχρησιμοποιήθησαν και μάρμαρα. (Oπως εις αγροτικήν οικίαν Σουρέτη πλησίον των Ρωμαϊκών λουτρών).
γ) Όταν κατεσκευάσθη ο μώλος του λιμένος της Αγίας Κυριακής και ο βραχίων, ο οποίος συνδέει την παραλιακήν οδόν μετά του μώλου, εχρησιμοποιήθη υλικόν της Εράνας. Τα 60% του υλικού του βραχίονος και του μώλου προέρχονται εκ της θέσεως της Εράνας.
δ) Προ της δημιουργίας του γενικού νεκροταφείου της πόλεως τα δύο κυριώτερα νεκροταφεία Φιλιατρών ήσαν του Αγ. Αθανασίου και μεγαλύτερον της Παναγίας Γουβιώτισσας, ανατολικώς της εκκλησίας. H παράδοσις αναφέρει ότι τα περισσότερα μάρμαρα των μνημείων προείρχοντο εκ της Αγ. Κυριακής, δηλαδή της Εράνας. Είναι τούτο αληθές, διότι τα μάρμαρα αυτά ήσαν πάρα πολλά, αι δε τότε συγκοινωνίαι δεν προσεφέροντο δια μεταφοράς εξ, άλλων σημείων.
Μία ανασκαφή, την οποίαν θα κάμωμεν εντὸς του μηνός Αυγούστου, θα μας παρουσιάση ασφαλώς τοίχους των οικιών εκεί και άλλα ενδιαφέροντα, αφού ως προανεφέρθη το βάθος της προσχώσεως είναι εκεί 2,5-3 μέτρα.
Η Παράδοσις περί της Εράνας Φιλιατρών
Πλουσία αλλά και χαρακτηριστική είναι η παράδοσις εις τα Φιλιατρά και την περιοχήν των διά την Εράνα.
α) Ο λαός μας δεν εγνώρισεν την Εράνα εκ των συγγραμμάτων, τα οποία άλλως τε τα προεπαναστατικά έτη ήσαν άγνωστα εις μίαν αγροτικήν πόλιν, όπως τα Φιλιατρά. Εγνώριζεν την Εράνα εκ παραδόσεως. Και τούτο είναι άξιον ιδιαιτέρας σημασίας. Δεν την ωνόμαζε ούτε Εράνη, ούτε Εράνα ή Έρανα, όπως ανέγραφον τα συγγράμματα, τα οποία και δεν εγνώριζεν. Έλεγε "Τα Έρανα", "Στα Έρανα". Είναι λίαν αξιοπρόσεκτον τούτο. Δεν είναι πρόσθετος γνώσις. Είναι πηγαία πληροφορία από την παράδοσιν του τόπου.Η σφραγίς του Δήμου μας εν αρχή ανέγραφεν Δήμος Εραναίων. Αργότερον ανέφερεν Ερανιτών και τέλος Δήμος Εράνης. Η παράδοσις κυριαρχούσεν εν αρχή.
β) Οικισμοί αρχαίοι υπάρχουν και άλλοι εις την περιοχήν του τέως Δήμου Εράνης. H Αϊρούσαλη (εις τον Αγρίλη), η Απεθαμένη (κ. Αγιαπεθαμὲνη), οι Λιθιές, ο Έρμακας, η Αλίαρτος κλπ. Διατί ειδικώς και μόνον τα ερείπια της Αγ. Κυριακής να ονομάζουν τα Έρανα και όχι έναν από τους άλλους οικισμούς;
α) Όταν μετά την απελευθέρωσιν του 1827 ήρχισαν αι καλλιέργειαι, εντατικώτερον τότε εις Αγ. Κυριακήν διά την φύτευσιν ελαιοδένδρων, καρποφόρων φυτών και σταφιδαμπέλων, «έκοψαν τους λόγγους, γκρέμιζαν τοίχους, μάζεβαν τις πέτρες και λίγα χρόνια ακόμη σε κάθε αξινιά έβγαζαν νέες πέτρες». Τότε εσχημάτισαν τα όρια των κτημάτων των με πέτρες των ερειπίων.
Μερικές παρόμοιες «μάντρες» υπάρχουν ακόμη. Μίαν εξ αυτών ερευνήσαμεν, μερικώς, ανεύρομεν δε εκεί μαρμαρώσεις τας οποίας και εφωτογραφήσαμεν.β) Τα περισσότερα από τα αγροτόσπιτα είναι κατασκευασμένα εκ του υλικού αυτού. Εις μερικά αγροτόσπιτα εχρησιμοποιήθησαν και μάρμαρα. (Oπως εις αγροτικήν οικίαν Σουρέτη πλησίον των Ρωμαϊκών λουτρών).
γ) Όταν κατεσκευάσθη ο μώλος του λιμένος της Αγίας Κυριακής και ο βραχίων, ο οποίος συνδέει την παραλιακήν οδόν μετά του μώλου, εχρησιμοποιήθη υλικόν της Εράνας. Τα 60% του υλικού του βραχίονος και του μώλου προέρχονται εκ της θέσεως της Εράνας.
δ) Προ της δημιουργίας του γενικού νεκροταφείου της πόλεως τα δύο κυριώτερα νεκροταφεία Φιλιατρών ήσαν του Αγ. Αθανασίου και μεγαλύτερον της Παναγίας Γουβιώτισσας, ανατολικώς της εκκλησίας. H παράδοσις αναφέρει ότι τα περισσότερα μάρμαρα των μνημείων προείρχοντο εκ της Αγ. Κυριακής, δηλαδή της Εράνας. Είναι τούτο αληθές, διότι τα μάρμαρα αυτά ήσαν πάρα πολλά, αι δε τότε συγκοινωνίαι δεν προσεφέροντο δια μεταφοράς εξ, άλλων σημείων.
Μία ανασκαφή, την οποίαν θα κάμωμεν εντὸς του μηνός Αυγούστου, θα μας παρουσιάση ασφαλώς τοίχους των οικιών εκεί και άλλα ενδιαφέροντα, αφού ως προανεφέρθη το βάθος της προσχώσεως είναι εκεί 2,5-3 μέτρα.
Η Παράδοσις περί της Εράνας Φιλιατρών
Πλουσία αλλά και χαρακτηριστική είναι η παράδοσις εις τα Φιλιατρά και την περιοχήν των διά την Εράνα.
α) Ο λαός μας δεν εγνώρισεν την Εράνα εκ των συγγραμμάτων, τα οποία άλλως τε τα προεπαναστατικά έτη ήσαν άγνωστα εις μίαν αγροτικήν πόλιν, όπως τα Φιλιατρά. Εγνώριζεν την Εράνα εκ παραδόσεως. Και τούτο είναι άξιον ιδιαιτέρας σημασίας. Δεν την ωνόμαζε ούτε Εράνη, ούτε Εράνα ή Έρανα, όπως ανέγραφον τα συγγράμματα, τα οποία και δεν εγνώριζεν. Έλεγε "Τα Έρανα", "Στα Έρανα". Είναι λίαν αξιοπρόσεκτον τούτο. Δεν είναι πρόσθετος γνώσις. Είναι πηγαία πληροφορία από την παράδοσιν του τόπου.Η σφραγίς του Δήμου μας εν αρχή ανέγραφεν Δήμος Εραναίων. Αργότερον ανέφερεν Ερανιτών και τέλος Δήμος Εράνης. Η παράδοσις κυριαρχούσεν εν αρχή.
β) Οικισμοί αρχαίοι υπάρχουν και άλλοι εις την περιοχήν του τέως Δήμου Εράνης. H Αϊρούσαλη (εις τον Αγρίλη), η Απεθαμένη (κ. Αγιαπεθαμὲνη), οι Λιθιές, ο Έρμακας, η Αλίαρτος κλπ. Διατί ειδικώς και μόνον τα ερείπια της Αγ. Κυριακής να ονομάζουν τα Έρανα και όχι έναν από τους άλλους οικισμούς;
γ) Μίαν παράδοσιν, η οποία απεδείχθη καθ΄όλα της τα σημεία αληθής, ηκούσαμεν το 1921 από γέροντα ηλικίας τότε 86 ετών ήτοι γεννηθέντα το 1835. Τον Ευσταθ. Παπουτσήν. Το κτήμα του ευρίσκετο εις Αγίαν Κυριακήν και μάλιστα 100 περίπου μέτρα ανατολικώς της αποκαλυφθείσης το 1960 Παλαιοχριστιανικής. Το κτήμα ανήκεν εις τον πατέρα του αναφερθεντος E. Παπουτσή και περιήλθεν εις αυτόνΤην παράδοσιν αυτὴν εδημοσιεύσαμεν τον Δ/βριον του 1956 εξ αφορμής της ιστορήσεως της ζωής Φιλιατρινού ήρωος. Ο εν λόγω Ε. Παπουτσής ανέφερεν ότι «...και έκοψαν οι Τουρκαρβανίτες τότε (νοούσε το 1778) όλα τ΄ αμπέλια και έκαψαν τα ξωκκλήσια στην Αγιαπεθαμένη και τον Αϊγιώργη του ποταμιού, εδώ στα Έρανα». Αυτό ήτο διήγησις του πατέρα του, ο δε Ε. Παπουτσής μου διηγείτο τα ανωτέρω εκεί εις το αγροτόσπιτό του, όπου και παρεθέριζα.
δ) Την 9/5/1857 ένα μικρό τρεχαντήρι ήτο έτοιμο να καθελκυσθή εις το λιμάνι της Αγίας Κυριακής. Ήτο τότε εκεί ένα υποτυπώδες, ναυπηγείον. Ο ιερεύς Παπαστέφανος -γράφει ο Φιλιατρινός χρονογράφος Δ. Ε. M. ηρώτησεν τους ιδιοκτήτας Γεώργιον Μακρήν και Ελευθέριον Τουλούμην, ποίον θα είναι το όνομα του τρεχαντηριού. «Εράνα απήντησαν και οι δύο».
ε) Μία εφημερίς εκδιδομένη εις Φιλιατρά έφερε την επωνυμίαν «Φωνή της Εράνης». Δ/ντής ο ιατρός Βρασίδας Δημάκος (1900).
στ) Την επωνυμίαν ΕΡΑΝΗ φέρουν σήμερον εις Φιλιατρά ένας συνεταιρισμός και ένας αθλητικός Σύλλογος. Η δε Αδελφότης των εν Αθήναις Φιλιατρινών φέρει την επωνυμίαν, ομοίως EPANH.
ζ) Δύο γυναίκες έφερον το όνομα της Αρχαίας μας πόλεως. H μία της οικογενείας Χροσάνη, έφερεν το όνομα ΕΡΑΝΑ (1831). H άλλη ζεί σήμερον, η Ερὰνη Παπαδήμου- Παυλάκη.
Τὸ όνομα Εράνα - Εράνη είναι συνυφασμένον με την ιστορίαν της πόλεως Φιλιατρών και οι Φιλιατρινοί απόδημοι, όταν συναντώνται, ερωτούν. «Έχεις νέα από την Εράνη;».
Όλα τα ανωτέρω, όσα η παράδοσις αναφέρει, και άλλα ακόμη, τα οποία δεν δημοσιεύομεν εις την στήλην αυτήν, είναι τυχαία ή κακώς αναφέρονται;
Υπάρχει μία έστω περίπτωσις από την παράδοσιν των Γαργαλιάνων να αναφέρῃ την λέξιν Εράνα ή Εράνης; Όχι; Γνωρίζομεν τους Θρύλους και τας παραδόσεις των Γαργαλιάνων, διότι υπηρετήσαμεν εκεί μίαν τριετίαν και μάλιστα εις εποχήν, κατά την οποίαν εκάμνομεν συγκέντρωσιν θρύλων, παραδόσεων, τοπωνυμίων κλπ. Δύο μόνον τοπωνύμια σχετικά έχομεν υπ΄όψιν μας εις Γαργαλιάνους. Την Γερηνείαν και το Κενήριον. Τίποτε ἅλλο!
Aι ονομασίαι των Δήμων Εράνης και Πλαταμώδους
H Θέσις της Εράνας είναι πλήρως καθωρισμένη από εκείνον, ο οποίος πρώτος και μόνος την είδε και μας την εγνώρισεν. Από τον Στράβωνα. Το κείμενόν του εις τα σημεία, εις τα οποία την αναφέρει είναι πλήρες. Όλοι οι κώδικες συμφωνούν απόλυτα και γράφουν. "Πύλος και Κυπαρισσία ΜΕΣΗ δε τουτων Ερὰνα". Δεν έγραψε ο Στράβων ούτε "κατά μέσον πως..." ούτε άλφα "...που σταδίους" όπως εις άλλα σημεία του κειμένου του. Και «μέση», όπως αναφέραμεν, είναι η Εράνα. Oι κάτοικοι των Φιλιατρών ότε το 1833 ηρωτήθησαν περί της επωνυμίας του Δήμου των δεν είχον ανάγκην να απασχολήσουν τους "λογίους" των δια την βάπτισιν του Δήμου των. Η πόλις των Φιλιατρών έχουσα εις την περιοχήν της την Εράνα έχει κτισθή πολύ προ του +1200 όπως σχετική επιγραφή αναφέρει. Όπως διετήρησε τα άλλα τοπωνύμια, τα οποία αναφέραμεν, με τον ίδιον τρόπον διετήρησε και «τα Έρανα», το έλεγεν η παράδοσις.
Οι Γαργαλιάνοι είναι πόλις κατά πολύ νεωτέρα των Φιλιατρών. Εις την απογραφήν του 1689 υπό των Ενετών, αριθμούσεν μόλις 282 κατοίκους. Δεν έχουν μακράν παράδοσιν, αλλά 370 περίπου ετών μόνον. Ότε ηρωτήθησαν περί της επωνυμίας του Δήμου των, οι μεν καάτοικοι δεν εγνώριζον καν την λέξιν Εράνα, οι δε "λόγιοι των ορθώς απήντησαν "Δήμος Πλαταμώδους" διότι η παρά τον Μάραθον και βορείως αυτού περιοχή δίδει την εντύπωσιν και "άκρας Πλαταμώδους" αλλά και πλαταμώδους υπό την σημασίαν του πλαταμώνος, περιοχής απλούσης τα κύματα, ανεξαρτήτως αν η λέξις Πλαταμώδης ή πλαταμώδης είναι ή όχι ακριβής, εφ΄όσον και αυτή αμφισβητείται.
Εις την δημοσιευομένην εις τας στήλας αυτάς εργασίαν μας, χάριν όλων των αναγνωστών μας, δεν αναφέρομεν περισσότερα. Θα επακολουθήση ως γράφομεν εν αρχή ιδιαιτέρα εργασία μας πλήρως αναλυτική και απαντητική επί αρκετών μεταβολών του κειμένου υπό του κ. Σ. Λ. Από τούδε εν τούτοις σημειούμεν ότι η τοποθέτησις της Πλαταμώδους άκρας εις Capo Jardan είναι ατυχεστάτη, Καθ΄όσον με οιανδήποτε αριθμητικήν τιμήν του σταδίου το νόημα του Στράβωνος αυθαιρέτως και όλως αδικαιολογήτως αλλοιούται.
δ) Την 9/5/1857 ένα μικρό τρεχαντήρι ήτο έτοιμο να καθελκυσθή εις το λιμάνι της Αγίας Κυριακής. Ήτο τότε εκεί ένα υποτυπώδες, ναυπηγείον. Ο ιερεύς Παπαστέφανος -γράφει ο Φιλιατρινός χρονογράφος Δ. Ε. M. ηρώτησεν τους ιδιοκτήτας Γεώργιον Μακρήν και Ελευθέριον Τουλούμην, ποίον θα είναι το όνομα του τρεχαντηριού. «Εράνα απήντησαν και οι δύο».
ε) Μία εφημερίς εκδιδομένη εις Φιλιατρά έφερε την επωνυμίαν «Φωνή της Εράνης». Δ/ντής ο ιατρός Βρασίδας Δημάκος (1900).
στ) Την επωνυμίαν ΕΡΑΝΗ φέρουν σήμερον εις Φιλιατρά ένας συνεταιρισμός και ένας αθλητικός Σύλλογος. Η δε Αδελφότης των εν Αθήναις Φιλιατρινών φέρει την επωνυμίαν, ομοίως EPANH.
ζ) Δύο γυναίκες έφερον το όνομα της Αρχαίας μας πόλεως. H μία της οικογενείας Χροσάνη, έφερεν το όνομα ΕΡΑΝΑ (1831). H άλλη ζεί σήμερον, η Ερὰνη Παπαδήμου- Παυλάκη.
Τὸ όνομα Εράνα - Εράνη είναι συνυφασμένον με την ιστορίαν της πόλεως Φιλιατρών και οι Φιλιατρινοί απόδημοι, όταν συναντώνται, ερωτούν. «Έχεις νέα από την Εράνη;».
Όλα τα ανωτέρω, όσα η παράδοσις αναφέρει, και άλλα ακόμη, τα οποία δεν δημοσιεύομεν εις την στήλην αυτήν, είναι τυχαία ή κακώς αναφέρονται;
Υπάρχει μία έστω περίπτωσις από την παράδοσιν των Γαργαλιάνων να αναφέρῃ την λέξιν Εράνα ή Εράνης; Όχι; Γνωρίζομεν τους Θρύλους και τας παραδόσεις των Γαργαλιάνων, διότι υπηρετήσαμεν εκεί μίαν τριετίαν και μάλιστα εις εποχήν, κατά την οποίαν εκάμνομεν συγκέντρωσιν θρύλων, παραδόσεων, τοπωνυμίων κλπ. Δύο μόνον τοπωνύμια σχετικά έχομεν υπ΄όψιν μας εις Γαργαλιάνους. Την Γερηνείαν και το Κενήριον. Τίποτε ἅλλο!
 |
| Η πίσω πλευρά του τοίχου στο λιμανάκι της Αγίας Κυριακής Φιλιατρών. Διακρίνονται τα αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη που χρησιμοποιήθηκαν για την κατασκευή του. Προφανώς προέρχονται από την αρχαία Εράνα. |
H Θέσις της Εράνας είναι πλήρως καθωρισμένη από εκείνον, ο οποίος πρώτος και μόνος την είδε και μας την εγνώρισεν. Από τον Στράβωνα. Το κείμενόν του εις τα σημεία, εις τα οποία την αναφέρει είναι πλήρες. Όλοι οι κώδικες συμφωνούν απόλυτα και γράφουν. "Πύλος και Κυπαρισσία ΜΕΣΗ δε τουτων Ερὰνα". Δεν έγραψε ο Στράβων ούτε "κατά μέσον πως..." ούτε άλφα "...που σταδίους" όπως εις άλλα σημεία του κειμένου του. Και «μέση», όπως αναφέραμεν, είναι η Εράνα. Oι κάτοικοι των Φιλιατρών ότε το 1833 ηρωτήθησαν περί της επωνυμίας του Δήμου των δεν είχον ανάγκην να απασχολήσουν τους "λογίους" των δια την βάπτισιν του Δήμου των. Η πόλις των Φιλιατρών έχουσα εις την περιοχήν της την Εράνα έχει κτισθή πολύ προ του +1200 όπως σχετική επιγραφή αναφέρει. Όπως διετήρησε τα άλλα τοπωνύμια, τα οποία αναφέραμεν, με τον ίδιον τρόπον διετήρησε και «τα Έρανα», το έλεγεν η παράδοσις.
Οι Γαργαλιάνοι είναι πόλις κατά πολύ νεωτέρα των Φιλιατρών. Εις την απογραφήν του 1689 υπό των Ενετών, αριθμούσεν μόλις 282 κατοίκους. Δεν έχουν μακράν παράδοσιν, αλλά 370 περίπου ετών μόνον. Ότε ηρωτήθησαν περί της επωνυμίας του Δήμου των, οι μεν καάτοικοι δεν εγνώριζον καν την λέξιν Εράνα, οι δε "λόγιοι των ορθώς απήντησαν "Δήμος Πλαταμώδους" διότι η παρά τον Μάραθον και βορείως αυτού περιοχή δίδει την εντύπωσιν και "άκρας Πλαταμώδους" αλλά και πλαταμώδους υπό την σημασίαν του πλαταμώνος, περιοχής απλούσης τα κύματα, ανεξαρτήτως αν η λέξις Πλαταμώδης ή πλαταμώδης είναι ή όχι ακριβής, εφ΄όσον και αυτή αμφισβητείται.
Εις την δημοσιευομένην εις τας στήλας αυτάς εργασίαν μας, χάριν όλων των αναγνωστών μας, δεν αναφέρομεν περισσότερα. Θα επακολουθήση ως γράφομεν εν αρχή ιδιαιτέρα εργασία μας πλήρως αναλυτική και απαντητική επί αρκετών μεταβολών του κειμένου υπό του κ. Σ. Λ. Από τούδε εν τούτοις σημειούμεν ότι η τοποθέτησις της Πλαταμώδους άκρας εις Capo Jardan είναι ατυχεστάτη, Καθ΄όσον με οιανδήποτε αριθμητικήν τιμήν του σταδίου το νόημα του Στράβωνος αυθαιρέτως και όλως αδικαιολογήτως αλλοιούται.
 |
| Το λιμανάκι της Αγίας Κυριακής το οποίο είναι κατά 60% κατασκευασμένο με αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη |
Tο Ιερόν της Αρχαίας Εράνας
H Θέσις του Ιερού επί του Ιστορικοθρησκευτικού άξονος Φιλιατρών- Ο προσδιορισμός του Αρχαίου Ιερού- Τα ευρεθέντα αγάλματα- Ποσειδών ο Εράνειος;
Παρουσιάζομεν σήμερον διά των στηλών του περιοδικού ΦΙΛΙΑΤΡΑ έστω και τας δύο μόνον φωτογραφίας μιάς μαρμαρίνης κεφαλής, η οποία ευρέθη "Κάπου στα Φιλιατρά", ανεξαρτήτως, αν το σημαντικόν αυτό εύρημα δεν ευρίσκεται μέχρι της στιγμής αυτής εις χείρας μας ή ίσως εχάθη οριστικά διά την πόλιν μας. Το άγαλμα αυτό, όπως και άλλο ακόμη, περί του οποίου αναφέρωμεν κατωτέρω ευρέθη πλησίον του αρχαίου ιερού της Εράνας (Δωρική ονομασία της Εράνης), του οποίου ιερού την θέσιν δίδομεν ακολούθως.
Η θέσης του αρχαίου ιερού
Εις τα προηγούμενα άρθρα μας αναφέραμεν τον όρον "Ιστορικοθρησκευτικός άξων" της περιοχής των Φιλιατρών. Mε τον όρον αυτόν καθωρίζαμεν μίαν λωρίδα της αγροτικής περιοχής των Φιλιατρών, η οποία αρχίζει από την περιοχήν του σημερινού χωρίου των Χριστιάνων και καταλήγει εις τα NA παράλιά μας, εις την περιοχήν της Αγίας Κυριακής. Η λωρίς αυτή παρουσιάζει το μεγαλύτερον ενδιαφέρον από αρχαιολογικής, θρησκευτικής και ιστορικής πλευράς διά την πόλιν μας, χωρίς φυσικά να παραγνωρίζεται και άλλη περιοχή των Φιλιατρών, της οποίας η έρευνα συνεχίζεται.
Δύο νοηταί ευθείαι περιορίζουν την λωρίδα αυτήν, η οποία αρχίζει από τους πρόποδας του όρους Αιγαλέον (κ. Μάλης), παρά τους Χριστιάνους και καταλήγει εις το Ιόνιον πέλαγος.
Η πρώτη εκ των δύο αυτών νοητών ευθειών αρχίζει από την ιστορικήν Χριστιανούπολιν και καταλήγει εις το ακρωτήριον Capo Jardan. (Ακρωτήριον Ιάρδανος παρά την ακτὴν Μαμουκαλιά. Περί του ακρωτηρίου αυτού -του οποίου η ονομασία ήτο ασφαλώς άγνωστος εις τους περισσοτέρους εκ των αναγνωστών μας, γράφομεν εις άλλην σελίδα του παρόντος περιοδικού).
Κατά μήκος της πρώτης αυτής νοητής ευθείας, η οποία αποτελεί μίαν από τας διαβάσεις εκ της Μωρένης προς την πεδιάδα και την Θάλασσαν, ευρίσκονται τα κάτωθι, αξιόλογα ιστορικά μνημεία ή περιοχαί.
Το αρχαίον ιερόν του Διός της Χριστιανουπόλεως, επί των ερειπίων και διά των υλικών του οποίου εκτίσθη ο πρώτος Χριστιανικός ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, έπειτα δε κατά τον ΙΑ΄ αιώνα η περίφημος και αναστηλωθείσα ήδη "Αγιά Σωτήρα του Μωριά". Δυτικώτερον, ο Άγιος Κωνσταντίνος Βυζαντινόν ενδιαφέρον κτίσμα και εν συνεχεία παρά την Τοπόλην οι προχριστιανικοί τάφοι, των οποίων τα κτερίσματα μετεφέρθησαν εις το Αρχαιολογικόν Μουσείον της Ολυμπίας. Εν συνεχεία και επί της αυτής ευθείας οι Μυκηναϊκοί τάφοι, περί των οποίων αρκετοί θρύλοι και παραδόσεις υπάρχουν, δυτικώτερον δε παρά την Αρβανιτιά και την Πικρόβρυση, η Φράγκικη εκκλησία Saint Denis, εκ της ονομασίας της οποίας προήλθεν ως εγράψαμεν το τοπωνύμιον Αϊντίνης (ο).
Ακολουθεί η εν σπηλαίω Μονή του Αγίου Χριστοφόρου (8ος αιών) και ο σταυροπηγιακός εν σπηλαίω ναός του Αγίου Ιωάννου με την μόνην πηγήν της περιοχής. (Της Παναγιάς το πόδι). Η περιοχή "Φλουριά" έπειτα και ο αρχαίος οικισμός "Φηγός", δεξιά δε, όπως κατερχόμεθα, ο "Μαντηλαράς" -συνδεόμενος με την πανήγυριν του Αγίου Χριστοφόρου, η Πυργετσά με ερείπια αρχαίου Πύργου και η περιοχή (Χ) μεγίστης σημασίας όχι μόνον διὰ την ιστορίαν της περιοχής, αλλά και από απόψεως κειμηλίων. Ακολουθεί προς Δ. ο γνωστός στευρεπίστεγος ναός της Αναλήψεως- Χρυσοσπηλαιωτίσης, η περιοχή Λαδά, οι Λιθιές, ο "πεπλατυσμένος σταυρός" και ο οικισμός Αγ. Νικολάου Μυρίτοβας με τα πλησίον ενδιαφέροντα τείχη. (Εις το σημείον αυτό ευρέθησαν σημεία της λιθίνης εποχής). Δυτικώτερον ακολουθεί το Λαγκάδι και έπειτα η πρώτη νοητή γραμμή καταλήγει προς την "Απεθαμένην", την οποίαν ο λαός μας ονομάζει Αγιά Πεθαμὲνη και το Capo Jardan. Δεν θα έπρεπε να παραλείψωμεν εις την ευθείαν αυτήν και το τοπωνύμιον "Απέλαγος", του οποίου η ρίζα και μόνη ομιλεί περί του ενδιαφέροντος, το οποίον παρουσιάζει από ιστορικής πλευράς.
Η δευτέρα νοητή γραμμή η περικλείουσα την λωρίδα του ιστορικοθρησκευτικού άξονος των Φιλιατρών αρχίζει και αυτή από τους πρόποδας του όρους Αιγαλέου, είναι παράλληλος της πρώτης, προς νότον και εις απόστασιν δύο χιλιομέτρων απ΄ αυτής, διέρχεται δε από τα εξής ιστορικά σημεία. Τη "Βίγγενα", τα ερείπια του παλαιού "Αγιάννη", το "Καστράκι" με το αξιόλογον ιστορικόν του ενδιαφέρον, τα "Παλάτια", ερείπια Φράγκικου μεγάλου κτίσματος και τα "Αμπέλια του Αυθέντου". Αριστερά όπως κατερχόμεθα και εις το χείλος της ωραίας χαράδρας η ιστορική Μονή της Ευαγγελιστρίας, η "Λέκυτα", η "Χρυσοβίτσα" και η "Φράγκικη βρύση" της Βαγγελίστρας.1
Δυτικώτερον και πλησίον στις "Γουρνοσπηλιές" μεγίστου ενδιαφέροντος περιοχή, παρά την οποίαν ευρέθη λίθινος πέλεκυς της Νεολιθικής εποχής και πανάρχαιον Ιερόν, το οποίον, υποστηρίζομεν, ότι αποτελεί ιερόν των πρώτων Μυκηναϊκών χρόνων. Το Ιερόν αυτὸ ευρισκόμενον εις θαυμασίαν απὸ απόψεως θέας, αλλά και κάλλους περιοχήν, μελετώμεν, διὰ να ανακοινώσωμεν εις τας αρμοδίας αρχάς.
Ακριβώς προς Δ. ακολουθεί ο «Έρμακας» κοινώς Αρμακάδια με ερείπια οικισμού και Μυκηναϊκόν τάφον αναγνωρισθέντα και από την Αρχαιολογικήν Υπηρεσίαν. Ακολουθεί μία περιοχὴ (Χ) και έπειτα η Εράνα, η κρήνη της Εράνας, ο Ρωμαϊκός οικισμός και τα προσδιορισθέντα και παρουσιασθέντα υφ΄ ημών Ρωμαϊκά Λουτρά, πλαγίως δε αυτών η Παλαιοχριστιανική Βασιλική του +4ου αιώνος, της οποίας η αξία ανεγνωρίσθη επισήμως εις το Βυζαντινολογικόν Συνέδριον των Συρακουσών. Και η δευτέρα αυτή νοητή γραμμή αποτελεί την δευτέραν διάβασιν διά την διακίνησιν από Μωρένης προς την Eράναν, αργότερον δε προς την Αγίαν Κυριακήν.
(Η τρίτη διάβασις από της αυτής ως ανωτέρω θέσεως, της περιοχής των Χριστιάνων, διά της Μωρένης προς το Στόμιο ή τον Αγρίλη, παρουσιάζει και αυτή το ενδιαφέρον της, όπως θα γράψωμεν άλλοτε).
Οπως αντιλαμβάνεται ο αναγνώστης, κατά μήκος της λωρίδος αυτής του ιστορικοθρησκευτικού άξονος των Φιλιατρών η ζωή ακμάζει και αφίνει τα σημεία της υπάρξεως της από της λιθίνης εποχής και των πρώτων Μυκηναϊκών χρόνων, διά να συνεχισθή τους κλασσικούς χρόνους, την Ρωμαϊκήν εποχήν, τους Βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους, την Φραγκοκρατίαν, Τουρκοκρατίαν και Ενετοκρατίαν, την δευτέραν περίοδον της Ενετοκρατίας μέχρι των χρόνων της Επαναστάσεως του 1821, δίδουσα συνεχώς το παρόν μέχρι και σήμερον. Είναι αλήθεια ο άξων αυτός ένα εκτεταμένον Μουσείον με υλικόν όλων των εποχών της ιστορίας του ανθρώπου.
Εις το άκρον προς το Ιόνιον του ιδίου αυτού ιστορικοθρησκευτικού άξονος τοποθετούμεν διά των στηλών του περιοδικού ΦΙΛΙΑΤΡΑ σήμερον ένα νέον μνημείον της πατρίδος μας.
Η πρώτη εκ των δύο αυτών νοητών ευθειών αρχίζει από την ιστορικήν Χριστιανούπολιν και καταλήγει εις το ακρωτήριον Capo Jardan. (Ακρωτήριον Ιάρδανος παρά την ακτὴν Μαμουκαλιά. Περί του ακρωτηρίου αυτού -του οποίου η ονομασία ήτο ασφαλώς άγνωστος εις τους περισσοτέρους εκ των αναγνωστών μας, γράφομεν εις άλλην σελίδα του παρόντος περιοδικού).
Κατά μήκος της πρώτης αυτής νοητής ευθείας, η οποία αποτελεί μίαν από τας διαβάσεις εκ της Μωρένης προς την πεδιάδα και την Θάλασσαν, ευρίσκονται τα κάτωθι, αξιόλογα ιστορικά μνημεία ή περιοχαί.
Το αρχαίον ιερόν του Διός της Χριστιανουπόλεως, επί των ερειπίων και διά των υλικών του οποίου εκτίσθη ο πρώτος Χριστιανικός ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος, έπειτα δε κατά τον ΙΑ΄ αιώνα η περίφημος και αναστηλωθείσα ήδη "Αγιά Σωτήρα του Μωριά". Δυτικώτερον, ο Άγιος Κωνσταντίνος Βυζαντινόν ενδιαφέρον κτίσμα και εν συνεχεία παρά την Τοπόλην οι προχριστιανικοί τάφοι, των οποίων τα κτερίσματα μετεφέρθησαν εις το Αρχαιολογικόν Μουσείον της Ολυμπίας. Εν συνεχεία και επί της αυτής ευθείας οι Μυκηναϊκοί τάφοι, περί των οποίων αρκετοί θρύλοι και παραδόσεις υπάρχουν, δυτικώτερον δε παρά την Αρβανιτιά και την Πικρόβρυση, η Φράγκικη εκκλησία Saint Denis, εκ της ονομασίας της οποίας προήλθεν ως εγράψαμεν το τοπωνύμιον Αϊντίνης (ο).
Ακολουθεί η εν σπηλαίω Μονή του Αγίου Χριστοφόρου (8ος αιών) και ο σταυροπηγιακός εν σπηλαίω ναός του Αγίου Ιωάννου με την μόνην πηγήν της περιοχής. (Της Παναγιάς το πόδι). Η περιοχή "Φλουριά" έπειτα και ο αρχαίος οικισμός "Φηγός", δεξιά δε, όπως κατερχόμεθα, ο "Μαντηλαράς" -συνδεόμενος με την πανήγυριν του Αγίου Χριστοφόρου, η Πυργετσά με ερείπια αρχαίου Πύργου και η περιοχή (Χ) μεγίστης σημασίας όχι μόνον διὰ την ιστορίαν της περιοχής, αλλά και από απόψεως κειμηλίων. Ακολουθεί προς Δ. ο γνωστός στευρεπίστεγος ναός της Αναλήψεως- Χρυσοσπηλαιωτίσης, η περιοχή Λαδά, οι Λιθιές, ο "πεπλατυσμένος σταυρός" και ο οικισμός Αγ. Νικολάου Μυρίτοβας με τα πλησίον ενδιαφέροντα τείχη. (Εις το σημείον αυτό ευρέθησαν σημεία της λιθίνης εποχής). Δυτικώτερον ακολουθεί το Λαγκάδι και έπειτα η πρώτη νοητή γραμμή καταλήγει προς την "Απεθαμένην", την οποίαν ο λαός μας ονομάζει Αγιά Πεθαμὲνη και το Capo Jardan. Δεν θα έπρεπε να παραλείψωμεν εις την ευθείαν αυτήν και το τοπωνύμιον "Απέλαγος", του οποίου η ρίζα και μόνη ομιλεί περί του ενδιαφέροντος, το οποίον παρουσιάζει από ιστορικής πλευράς.
Η δευτέρα νοητή γραμμή η περικλείουσα την λωρίδα του ιστορικοθρησκευτικού άξονος των Φιλιατρών αρχίζει και αυτή από τους πρόποδας του όρους Αιγαλέου, είναι παράλληλος της πρώτης, προς νότον και εις απόστασιν δύο χιλιομέτρων απ΄ αυτής, διέρχεται δε από τα εξής ιστορικά σημεία. Τη "Βίγγενα", τα ερείπια του παλαιού "Αγιάννη", το "Καστράκι" με το αξιόλογον ιστορικόν του ενδιαφέρον, τα "Παλάτια", ερείπια Φράγκικου μεγάλου κτίσματος και τα "Αμπέλια του Αυθέντου". Αριστερά όπως κατερχόμεθα και εις το χείλος της ωραίας χαράδρας η ιστορική Μονή της Ευαγγελιστρίας, η "Λέκυτα", η "Χρυσοβίτσα" και η "Φράγκικη βρύση" της Βαγγελίστρας.1
Δυτικώτερον και πλησίον στις "Γουρνοσπηλιές" μεγίστου ενδιαφέροντος περιοχή, παρά την οποίαν ευρέθη λίθινος πέλεκυς της Νεολιθικής εποχής και πανάρχαιον Ιερόν, το οποίον, υποστηρίζομεν, ότι αποτελεί ιερόν των πρώτων Μυκηναϊκών χρόνων. Το Ιερόν αυτὸ ευρισκόμενον εις θαυμασίαν απὸ απόψεως θέας, αλλά και κάλλους περιοχήν, μελετώμεν, διὰ να ανακοινώσωμεν εις τας αρμοδίας αρχάς.
Ακριβώς προς Δ. ακολουθεί ο «Έρμακας» κοινώς Αρμακάδια με ερείπια οικισμού και Μυκηναϊκόν τάφον αναγνωρισθέντα και από την Αρχαιολογικήν Υπηρεσίαν. Ακολουθεί μία περιοχὴ (Χ) και έπειτα η Εράνα, η κρήνη της Εράνας, ο Ρωμαϊκός οικισμός και τα προσδιορισθέντα και παρουσιασθέντα υφ΄ ημών Ρωμαϊκά Λουτρά, πλαγίως δε αυτών η Παλαιοχριστιανική Βασιλική του +4ου αιώνος, της οποίας η αξία ανεγνωρίσθη επισήμως εις το Βυζαντινολογικόν Συνέδριον των Συρακουσών. Και η δευτέρα αυτή νοητή γραμμή αποτελεί την δευτέραν διάβασιν διά την διακίνησιν από Μωρένης προς την Eράναν, αργότερον δε προς την Αγίαν Κυριακήν.
(Η τρίτη διάβασις από της αυτής ως ανωτέρω θέσεως, της περιοχής των Χριστιάνων, διά της Μωρένης προς το Στόμιο ή τον Αγρίλη, παρουσιάζει και αυτή το ενδιαφέρον της, όπως θα γράψωμεν άλλοτε).
Οπως αντιλαμβάνεται ο αναγνώστης, κατά μήκος της λωρίδος αυτής του ιστορικοθρησκευτικού άξονος των Φιλιατρών η ζωή ακμάζει και αφίνει τα σημεία της υπάρξεως της από της λιθίνης εποχής και των πρώτων Μυκηναϊκών χρόνων, διά να συνεχισθή τους κλασσικούς χρόνους, την Ρωμαϊκήν εποχήν, τους Βυζαντινούς και μεταβυζαντινούς χρόνους, την Φραγκοκρατίαν, Τουρκοκρατίαν και Ενετοκρατίαν, την δευτέραν περίοδον της Ενετοκρατίας μέχρι των χρόνων της Επαναστάσεως του 1821, δίδουσα συνεχώς το παρόν μέχρι και σήμερον. Είναι αλήθεια ο άξων αυτός ένα εκτεταμένον Μουσείον με υλικόν όλων των εποχών της ιστορίας του ανθρώπου.
Εις το άκρον προς το Ιόνιον του ιδίου αυτού ιστορικοθρησκευτικού άξονος τοποθετούμεν διά των στηλών του περιοδικού ΦΙΛΙΑΤΡΑ σήμερον ένα νέον μνημείον της πατρίδος μας.
 |
| Λείψανα προϊστορικού οικισμού στην θέση "Καστράκι" |
Το αρχαίον Ιερόν της Εράνας. Το Ιερόν ως νομίζομεν τoυ Ποσειδώνος του Εραναίου.
Το 1952 είχομεν την πληροφορίαν ότι κατά την εκχέρσωσιν θαμνώδους περιοχής εις το προαναφερθέν σημείον, (δεν καθορίζομεν επακριβώς την περιοχήν προ της επισήμου γνωστοποιήσεως αυτού εις τας αρμοδίας αρχάς), ευρέθη "ένα μαρμάρινο κεφάλι με καλοχτενισμένα μαλλιά και κάτι σαν στεφάνι ή κορδέλλα στο πίσω μέρος του. Το κεφάλι παρίστανε ένα γέροντα".
Συμπληρωματική πληροφορία ανέφερε ότι "στο ίδιο αυτό μέρος ευρέθη και ένα χέρι μαρμάρινο σπασμένο, που με τη χούφτα του κρατούσε κάτι σαν μπαστούνι κομματιασμένο κι αυτό". Ο πληροφοριοδότης ανέφερεν ότι «αυτά όλα ευρέθησαν πριν δέκα περίπου χρόνια» και ότι «νομίζω πως τα μετέφεραν στην Καλαμάτα».
Συμπληρωματική πληροφορία ανέφερε ότι "στο ίδιο αυτό μέρος ευρέθη και ένα χέρι μαρμάρινο σπασμένο, που με τη χούφτα του κρατούσε κάτι σαν μπαστούνι κομματιασμένο κι αυτό". Ο πληροφοριοδότης ανέφερεν ότι «αυτά όλα ευρέθησαν πριν δέκα περίπου χρόνια» και ότι «νομίζω πως τα μετέφεραν στην Καλαμάτα».
Εις το Μουσείον της Καλαμάτας δεν ευρίσκετο παρομοία κεφαλή ούτε ανεγράφετο εις το βιβλίον των εκθεμάτων του. Εκάμομεν βεβαίως έρευναν εις τον χώρον τον οποίον μας ανέφερεν ο πληροφοριοδότης μας, ο οποίος δεν μας είχεν προσδιορισθή ακριβώς, ευρίσκετο όμως εις περιοχήν, την οποίαν από του 1936 ερευνούσαμεν.
Η έρευνά μας αυτή -μία έρευνα εις βαθμόν τον οποίον επέτρεπον αι τότε ασχολίαι μας- έδωσαν εις ένα σημείον θραύσματα μαρμάρου τα οποία από της μιάς των πλευράς παρουσίαζον λαξευμένην καμπύλην επιφάνειαν, η δε ύπαρξις των εκεί, μεμονωμένων, δεν εδικαιολογείτο κατ΄ουδένα λόγον. Τα θραύσματα αυτά ευρίσκοντο επί ακαλλιεργήτου εδάφους και ήσαν σκεπασμένα με ξηρά κλαδιά ή φύλλα και παρουσίαζον όλας συνεπείας των ατμοσφαιρικών επιδράσεων, ώστε να συμπεραίνεται, ότι τα θραύσματα εσχηματίσθησαν εκεί από αρκετών ετών. Δεν ευρέθη ούτε το βάθρον του αγάλματος ούτε μέρος του σώματος αυτού.
Αργότερον, εις άλλην μας έρευνα πλησίον της ιδίας περιοχής εύρομεν μαρμαρίνην λαξευμένην πλάκα και ένα ιωνίζον κιονόκρανον (εικών 1) τόσον χαρακτηριστικόν της υπάρξεως κάπου εκεί Προχριστιανικού ιερού.
Εις άλλην έπειτα έρευνά μας ευρέθησαν αρκεταί ακόμη ενδείξεις του ιερού αυτού, ότε δε εγένοντο αι ανασκαφαί, αι οποίαι απεκάλυψαν την Πεντάκλιτον Παλαιοχριστιανικήν Βασιλικὴν του +4ου αιώνος2 απεδείχθη ότι ένα πλήθος μαρμαρίνων πλακών, με τας οποίας είχε διακοσμηθή η βάσις του άμβωνος του ναου της Παλαιοχριστιανικής, από μεν της φαινομένης επιφανείας των ήσαν λείαι, από δε της άλλης, η οποία είχε προσκολληθή επί του άμβωνος έφερον λαξεύσεις (γραμμάς). Όλαι αι πλάκες ως και το ιωνίζον κιονόκρανον απετελούντο εκ του ιδίου τύπου μαρμάρου.
Διετυπώσαμεν τότε την γνώμην ότι εκεί πλησίον θα προϋπήρχε αρχαίον Ιερόν αφιερωμένον εις ένα των Θεών του Δωδεκαθέου και ότι εκ των υλικών του ιερού αυτού και εξ άλλου υλικού, εκτίσθη τον +4ον αιώνα η Παλαιοχριστιανική Βασιλική.
Ο συλλογισμός μας αυτός ανεγνωρίσθη ως ορθός και υπό του διενεργήσαντος κατόπιν αιτήσεως μας τας συμπληρωματικάς εκεί ανασκαφάς κ. Αρισ. Πάλλα. Αργότερον, ότε απεκαλύφθη ο προ του θωρακίου3 της Παλαιοχριστιανικής χώρος, ευρέθησαν αι βάσεις των μαρμαρίνων κιόνων των εκατέρωθεν του κεντρικού κλίτους χώρων. Αι μαρμάριναι αυταί βάσεις των κιόνων εκ του ιδίου τύπου μαρμάρου, όπως και αι λοιπαί μαρμάριναι διακοσμήσεις μας έδιδαν τας βάσεις των κιόνων του αρχαίου Ιερού και εκ της διαμέτρου της βάσεως των κιόνων είχομεν και το περίπου ύψος του Ιερού. H αναλογία βάσεως και ύψους του κίονος είναι γνωστή.
Ουδεμία πλέον αμφιβολία υπήρχε. Το αρχαίον Ιερόν της Εράνας διετηρείτο τὸν +4ον αιώνα ακέραιον ή έκειτο εις ερείπια λόγω της συχνότητος εκεί των σεισμών. Η Χριστιανική πίστις τόσον φανατική τότε το εκρήμνισε και πλησίον εκεί διά των υλικών του και εξ άλλου υλικού εδημιούργησε τον πρώτον ναόν της νέας Θρησκείας. Την πεντάκλιτον παλαιοχριστιανικήν Βασιλικὴν της Αγίας Κυριακής.
(ΣΗΜ: Η έντασις της ερεύνης μας εξ αφορμής της πληροφορίας περί ευρέσεως εκεί κάπου της μαρμαρίνης κεφαλής, εις τον ανωτέρω μνημονευόμενον χώρον, επιστοποίησε την ύπαρξιν ενός αρχαίου Ιερού αφιερωμένου εις ένα Θεόν του Δωδεκαθέου και έδωσεν ακόμη εις την πατρίδα μας ένα από τα πρώτα Χριστιανικά μνημεία, την Πεντάκλιτον Παλαιοχριστιανικήν Βασιλικήν της Αγίας Κυριακής σπανιωτάτην και τόσον μεγαλοπρεπή. Εάν το μνημείον αυτό παρά την μεγίστην του σημασίαν δεν έχει ακόμη αξιοποιηθή, όπως θα έπρεπε, τούτο δεν οφείλεται εις τον γράφοντα, ο οποίος νομίζομεν, ότι έκαμε το καθήκον του και το έφερεν εις το φως 1570 χρόνια μετά την ανέγερσίν του. Η ιδιότης του τότε ως Δημοσίου υπαλλήλου δεν επέτρεπε περαιτέρω ενεργείας και συγκρούσεις επί του θέματος αυτού. Τώρα ο γράφων θα επανέλθῃ και θα εργασθή διά την αναγνώρισιν και αξιοποίησιν του Μνημείου αυτού της Πατρίδος μας).
Η έρευνά μας αυτή -μία έρευνα εις βαθμόν τον οποίον επέτρεπον αι τότε ασχολίαι μας- έδωσαν εις ένα σημείον θραύσματα μαρμάρου τα οποία από της μιάς των πλευράς παρουσίαζον λαξευμένην καμπύλην επιφάνειαν, η δε ύπαρξις των εκεί, μεμονωμένων, δεν εδικαιολογείτο κατ΄ουδένα λόγον. Τα θραύσματα αυτά ευρίσκοντο επί ακαλλιεργήτου εδάφους και ήσαν σκεπασμένα με ξηρά κλαδιά ή φύλλα και παρουσίαζον όλας συνεπείας των ατμοσφαιρικών επιδράσεων, ώστε να συμπεραίνεται, ότι τα θραύσματα εσχηματίσθησαν εκεί από αρκετών ετών. Δεν ευρέθη ούτε το βάθρον του αγάλματος ούτε μέρος του σώματος αυτού.
Αργότερον, εις άλλην μας έρευνα πλησίον της ιδίας περιοχής εύρομεν μαρμαρίνην λαξευμένην πλάκα και ένα ιωνίζον κιονόκρανον (εικών 1) τόσον χαρακτηριστικόν της υπάρξεως κάπου εκεί Προχριστιανικού ιερού.
Εις άλλην έπειτα έρευνά μας ευρέθησαν αρκεταί ακόμη ενδείξεις του ιερού αυτού, ότε δε εγένοντο αι ανασκαφαί, αι οποίαι απεκάλυψαν την Πεντάκλιτον Παλαιοχριστιανικήν Βασιλικὴν του +4ου αιώνος2 απεδείχθη ότι ένα πλήθος μαρμαρίνων πλακών, με τας οποίας είχε διακοσμηθή η βάσις του άμβωνος του ναου της Παλαιοχριστιανικής, από μεν της φαινομένης επιφανείας των ήσαν λείαι, από δε της άλλης, η οποία είχε προσκολληθή επί του άμβωνος έφερον λαξεύσεις (γραμμάς). Όλαι αι πλάκες ως και το ιωνίζον κιονόκρανον απετελούντο εκ του ιδίου τύπου μαρμάρου.
Διετυπώσαμεν τότε την γνώμην ότι εκεί πλησίον θα προϋπήρχε αρχαίον Ιερόν αφιερωμένον εις ένα των Θεών του Δωδεκαθέου και ότι εκ των υλικών του ιερού αυτού και εξ άλλου υλικού, εκτίσθη τον +4ον αιώνα η Παλαιοχριστιανική Βασιλική.
Ο συλλογισμός μας αυτός ανεγνωρίσθη ως ορθός και υπό του διενεργήσαντος κατόπιν αιτήσεως μας τας συμπληρωματικάς εκεί ανασκαφάς κ. Αρισ. Πάλλα. Αργότερον, ότε απεκαλύφθη ο προ του θωρακίου3 της Παλαιοχριστιανικής χώρος, ευρέθησαν αι βάσεις των μαρμαρίνων κιόνων των εκατέρωθεν του κεντρικού κλίτους χώρων. Αι μαρμάριναι αυταί βάσεις των κιόνων εκ του ιδίου τύπου μαρμάρου, όπως και αι λοιπαί μαρμάριναι διακοσμήσεις μας έδιδαν τας βάσεις των κιόνων του αρχαίου Ιερού και εκ της διαμέτρου της βάσεως των κιόνων είχομεν και το περίπου ύψος του Ιερού. H αναλογία βάσεως και ύψους του κίονος είναι γνωστή.
Ουδεμία πλέον αμφιβολία υπήρχε. Το αρχαίον Ιερόν της Εράνας διετηρείτο τὸν +4ον αιώνα ακέραιον ή έκειτο εις ερείπια λόγω της συχνότητος εκεί των σεισμών. Η Χριστιανική πίστις τόσον φανατική τότε το εκρήμνισε και πλησίον εκεί διά των υλικών του και εξ άλλου υλικού εδημιούργησε τον πρώτον ναόν της νέας Θρησκείας. Την πεντάκλιτον παλαιοχριστιανικήν Βασιλικὴν της Αγίας Κυριακής.
(ΣΗΜ: Η έντασις της ερεύνης μας εξ αφορμής της πληροφορίας περί ευρέσεως εκεί κάπου της μαρμαρίνης κεφαλής, εις τον ανωτέρω μνημονευόμενον χώρον, επιστοποίησε την ύπαρξιν ενός αρχαίου Ιερού αφιερωμένου εις ένα Θεόν του Δωδεκαθέου και έδωσεν ακόμη εις την πατρίδα μας ένα από τα πρώτα Χριστιανικά μνημεία, την Πεντάκλιτον Παλαιοχριστιανικήν Βασιλικήν της Αγίας Κυριακής σπανιωτάτην και τόσον μεγαλοπρεπή. Εάν το μνημείον αυτό παρά την μεγίστην του σημασίαν δεν έχει ακόμη αξιοποιηθή, όπως θα έπρεπε, τούτο δεν οφείλεται εις τον γράφοντα, ο οποίος νομίζομεν, ότι έκαμε το καθήκον του και το έφερεν εις το φως 1570 χρόνια μετά την ανέγερσίν του. Η ιδιότης του τότε ως Δημοσίου υπαλλήλου δεν επέτρεπε περαιτέρω ενεργείας και συγκρούσεις επί του θέματος αυτού. Τώρα ο γράφων θα επανέλθῃ και θα εργασθή διά την αναγνώρισιν και αξιοποίησιν του Μνημείου αυτού της Πατρίδος μας).
Tα ευρεθέντα περί το Ιερόν αγάλματα
Η απόδειξις της υπάρξεως αρχαίου ιερού εις την ανωτέρω περιοχήν δικαιολογούσε την ύπαρξιν του αγάλματος, το οποίον, αι πληροφορίαι έφερον, ότι ευρέθη κάπου πλησίον εκεί. Η έρευνα συνεχίσθη. Η εμπιστοσύνη των αγροτών μας έπειτα από την επιτυχίαν της αποκαλύψεως της Παλαιοχριστιανικής και την διανομήν εντύπων μας με σχετικήν έκκλησιν, έδωσεν αφορμήν να λάβωμεν και νέας πληροφορίας, μερικαί των οποίων, διεπιστώσαμεν, ότι δεν αποτελούν δημιουργήματα φαντασίας ή μεγαλοποίησιν ασημάντων ενδείξεων. Μερικαί μάλιστα εκ των πληροφοριών αυτών έδωσαν αφορμήν να γνωρίσωμεν και να ερευνήσωμεν αρκετά σημεία εκ των δημοσιευομένων ανωτέρω εις τον ιστορικοθρησκευτικόν άξονα.
Τότε ακριβώς ελάβομεν μίαν πληροφορίαν από συμπολίτην μας, εις την οικογένειαν του οποίου ανήκεν άλλοτε η γειτονική του αρχαίου ιερού περιοχή. Κατά την πληροφορίαν αυτήν ευρέθη "εκεί κοντά" και "ένα άλλο μαρμάρινο αγαλματάκι, το οποίον παρίστανε ένα παιδί. Και το αγαλματάκι αυτό το μετέφεραν στην Καλαμάτα".
Δυστυχώς η δυσπιστία του καθ΄όλα αρίστου αγρότου μας, η εσφαλμένη του γνώμη ότι και από ένα ασήμαντον εύρημα είναι δυνατόν να πλουτίσῃ, ακόμη δε και η αδικαιολόγητος φοβία του να "μαρτυρήση" παρόμοια μυστικά, παρουσιάζοντο πάντοτε εμπόδια, ανυπέρβλητα εμπόδια εις την έρευνάν μας. Διεπιστώσαμεν μόνον ότι υπήρχεν "οδός διαφυγής των αρχαίων ευρημάτων".
Του μικρού αυτού αγάλματος δεν επανεύρομεν μέχρι σήμερον τα ίχνη. Εδόθη όμως ευκαιρία να έλθωμεν και πάλιν εις κάποιαν "επαφήν" με την μαρμαρίνην κεφαλήν, η οποία παρίστανε ένα Θεόν του Δωδεκαθέου. Και αυτό συνέβη ως εξής. Κατά την εποχήν των ερευνών μας ελάβομεν μίαν επιστολήν. Την επιστολήν αυτήν έγραφεν αρχαιόφιλος Καλαματιανός, ο οποίος είχε προσφέρει υπηρεσίας εις τον τομέα παρομοίων ερευνών.
Διά της επιστολής του αυτής μας συνιστούσεν να "ενδιαφερθώμεν δια μίαν μαρμαρίνην κεφαλὴν αγάλματος, το οποίον ευρέθη κάπου εις την περιοχήν μας".
Αποτέλεσμα της επικοινωνίας μας με τον εξαίρετον ερευνητήν ήτο να λάβωμεν τας δύο δημοσιευομένας φωτογραφίας της μαρμαρίνης κεφαλής (εικ. 2, εικ. 3) και την εξής πληροφορίαν. «Tο 1939 γνωστός χρυσοχόος της Καλαμάτας εφωτογράφησεν την μαρμαρίνην αυτήν κεφαλήν. Κατοχός της ήτο μία κυρία, η οποία τώρα δεν διαμένει εις Καλαμάταν, αλλά εις ένα γειτονικόν νομίζω χωρίον. Η κεφαλή αυτή τώρα δεν ευρίσκεται εις χείρας της κατόχου της διότι την πήραν οι... Γερμανοί». Οι Γερμανοί βεβαίως τότε ήσαν εχθροί της πατρίδος μας. Κατέστρεψαν, ήρπασαν, μας έβλαψαν. Εν τούτοις, όπως όλοι μας αντιλαμβανόμεθα, είναι πολύ πιθανόν οι Γερμανοί να αποτελούν εις την προκειμένην περίπτωσιν ένα απλούν προπέτασμα συγκαλύψεως μιάς παρανομίας. Όπως προσπάθεια συγκαλύψεως είναι το ότι η κεφαλή αυτή "δεν βρέθηκε μέσα στα Φιλιατρά ή ότι η κατοχός της δεν ήτο μέσα απ΄ τα Φιλιατρά".
Φυσικά όλα αυτά δεν έχουν σημασίαν. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η εικονιζομένη εις τας δύο φωτογραφίας κεφαλή είναι εκείνη, η οποία ευρέθη παρά το ιερόν της Εράνας. Η δοθείσα τότε περιγραφή της υπό του Φιλιατρινού πληροφοριοδότου μας, συμπίπτει απολύτως με τας φωτογραφίας αυτάς. "Παριστούσε γέροντα με καλοχτενισμένα μαλλιά, ιδιαιτέρως όμως η λεπτομέρεια ότι στὸ πίσω μέρος της κεφαλής είχεν κάτι σαν στεφάνι ή κορδέλα".
Υπάρχει κάποιος, λόγος -δικαίωμα του ερευνητού- να δημοσιεύσωμεν το ιστορικόν του αρχαιολογικού ευρήματος υπό την μορφήν αυτήν της πλήρους και λεπτομερειακής εκθέσεως. Ένας λόγος, ο οποίος θα βοηθήσῃ τώρα εις την έρευναν μας δια την εκπλήρωσιν ενός μας καθήκοντος. Όλοι πιστεύομεν, ότι το καθήκον είναι μία τιτάνια δύναμις, που υπάρχει και ζη μέσα μας και δεν μας αφίνει παρά μόνον, όταν αφίσωμεν το φως της ζωής. Είναι μία υποχρεωσις, την οποίαν πρέπει ο καθενας μας να εξοφλήση. Αυτό ας βοηθήση όλους μας τώρα. Ίσως δεν είναι αργά, η προσπάθειά μας αυτή δεν ἀαπαιτεί τίποτε άλλο παρά μόνον ψυχήν. Θα την συνεχίσωμεν λοιπόν χάριν της πατρίδος μας.
Ποσειδών ο Εραναίος;
Ποίον Θεόν του Δωδεκάθεου παριστά η μαρμάρινη κεφαλή και ποίος ο γλύπτης, ο οποίος την εδημιούργησεν, δεν δυνάμεθα να γνωρίζωμεν. Εάν, όπως επιθυμούμεν και ελπίζομεν, ευρεθή το βάθρον του αγάλματος εκεί, όπου νομίζομεν, τότε θα δείξωμεν άνευ αμφισβητήσεως πλέον, ότι το άγαλμα αυτό ανήκεν εις το ιερόν της Εράνας. Εάν εύρωμεν «το σπασμένο χέρι κ.λπ." τότε θα δυνάμεθα εκ της θέσεως της χειρός ως προς το σώμα να διαφωτισθώμεν ποίον Θεόν παριστά. Μερικοί εκ των ειδικών είπαν ότι πρόκειται περί του Διός ή και Ποσειδώνος. Δεν απέκλεισαν να παριστά και τον Ασκληπιόν. Ιερά του Διόςς υπήρχον εις πλείστας πόλεις ή εις αρκετούς οικισμούς της Αρχ. Ελλάδος.
Η πληροφορία έπειτα ότι «κρατούσε στο χερι» κ.λπ. οδηγεί την σκέψιν εις τον Ποσειδώνα ή και τον Ασκληπιόν.
Ο Ασκληπιός ελατρεύετο απανταχού της Ελλάδος ως η ιαματική δύναμις της υγιούς φύσεως. Σύμβολα του Ασκληπιού ήσαν ο όφις, το κύπελλον και μία ράβδος, πιθανώς ως γράφεται, διότι εκαλείτο από τόπου εις τόπον και έπρεπε να σπεύδῃ στηριζόμενος εις την ράβδον αυτὴν κατὰ τας οδοιπορίας του δια την θεραπείαν των πασχόντων.
Δυνατὸν λοιπὸν να παριστά τον Ασκληπιόν.
Η εκδοχή ότι η καφαλὴ παριστά τον Ποσειδώνα παρουσιάζει τας περισσότερας πιθανότητας και τούτο λόγω της θέσεως της Εράνας και του Ιερού της, (εφ΄ όσον βεβαίως η κεφαλή ευρέθη εκεί) αλλά και του τύπου της μορφής του.
Όπως γράφομεν εις άλλην σελίδα υπό τον τίτλον «Capo Jardan» ο ιερόν της Εράνας ευρίσκετο εις την πλησίον της Παλαιοχριστιανικής Βασιλικής και των Ρωμαϊκών λουτρών περιοχήν.
H περιοχή αυτή, ως αποδεικνύωμεν εις το ανωτέρω άρθρον μας, δεν απείχεν παρά ελάχιστα μόνον μέτρα από την θέσιν, όπου τα κύματα σκόρπιζαν τα φύκια και τους αφρούς των.
Oι κάτοικοι της Εράνας, όπως και οι κάτοικοι των σημερινών παραλίων της περιοχής αυτής, ζούσαν εις τας ακτάς ενός τόσον συχνά τρικυμίσμενου Ιονίου πελάγους. Του πελάγους εκείνου, το οποίον κατετυράννησε τον Οδυσσέα, διεσκόρπισε στόλους, δημιούργησε και δημιουργεί ναυάγια και συμφοράς. Ζούσαν οι Εραναίοι εις μίαν θέσιν, ώστε εις το οπτικόν των πεδίον να έχουν ολόσωμα τα γιγαντιαία κύματα, τα οποία γυρνούσαν τις καπνίζουσες χαίτες των εκρημνίζοντο και αφρισμένα κυλούσαν εις την με ελαφράν κλίσιν Πλαταμώδη άκραν προκαλούντα φοβεράν, ανυπόφορον βοήν. (ΣΗΜ. Τα κύματα του Ιονίου πελάγους εις το σημείον αυτό έχουν το μεγαλύτερον καταμετρηθέν ύψος, η δε προκαλουμένη υπ΄ αυτών φοβερά βοή είτε απὸ το Σπήλιο είτε από τη Νεροχάουσα του Κορόβιλα, είναι ακουστή και ες την πόλιν Φιλιατρών και υψηλότερον ακόμη).
Δεν ήτο δυνατόν το θέαμα αυτό της αγρίας μεγαλοπρεπείας της τρικυμισμένης θαλάσσης να μη προκαλέσῃ το δέος, τον σεβασμόν, προς τον κυρίαρχον του ανοικτού πόντου, τον Ποσειδώνα, ο οποίος προκαλούσε το φαινόμενον αυτό. Και όταν πάλιν, όπως γράφει ο Bouché- Leclerque ο Ποσειδών με την ιδικήν του θέλησιν εγαλήνευε την θάλασσα, εξηφανίζοντο οι αφροί, σταματούσαν οι άνεμοι, η βοή και τα δελφίνια έπαιζαν και πάλιν εις τα καθαρογάλανα νερά της θαλάσσης των και τότε πάλιν ο Εραναίος δεν ήτο δυνατόν παρά να αισθάνεται και πάλιν το δέος και τον σεβασμόν και να πιστεύῃ ότι μία ανωτέρα οντότης κρατούσε τα ηνία του απλωτού Πόντου. Ο "Ασφάλιος Ποσειδών"4.
Είναι τόσον πιθανόν το ιερόν της Εράνας να ανήκεν εις τον Ποσειδώνα. H μορφή η εικονιζομὲνη εις τας δημοσιευομένας φωτογραφίας δεν είναι ο Λυσίππειος τύπος της μορφής του Ποσειδώνος. Ο καλλιτέχνης Λύσιππος διεμόρφωσεν από του -4ου αιώνος την μορφήν του Ποσειδώνος ως μορφήν ενός κουρασμένου ναυτικού, τον οποίον έδειραν επί έτη τα κύματα και οι άνεμοι, η δε κόμη του είναι ακατάστατος, όπως την αναταράσσουν αι θύελλαι και την βρέχουν τα κύματα.
Η εικονιζομένη μορφή παρουσιάζει προγενέστερον του καλλιτεχνου Λυσίππου τύπον, ώστε να προσομοιάζει με τον Δία. Όταν φαίνεται έπειτα εις την πλαγίαν όψιν, η κεφαλὴ φέρει είδος στεφάνου ή κορδέλλας. Εξ αυτού θα εκτιμηθή καλύτερον, αν πρόκειται περί Ποσειδώνος, μορφής Ζηνοποσειδώνος ή τύπου της Αττικής Σχολής.
Εις το ανωτέρω άρθρον μας, εις το οποίον διά ειδικούς λόγους ιστορήθη παν ό,τι περί της ευρεθείσης κεφαλής του αγάλματος γνωρίζομεν, παρουσιάσαμεν και ετοποθετήσαμεν το ιερόν της Εράνας επί του ιστορικοθρησκευτικού άξονος της περιοχής των Φιλιατρών και εδώσαμεν ένα μέρος της μελέτης της κεφαλής αυτής ως και την ιδικήν μας γνώμην δι΄ αυτήν. Οι ειδικοὶ εν προκειμένω θα ειπούν την ιδικήν των και βαρύνουσαν γνώμην.
Δεν έχει σημασίαν, αν η κεφαλή αυτή του αγάλματος δεν ευρίσκεται τώρα εις χείρας μας. Έχομεν λόγους να ελπίζωμεν ότι δεν εχάθη οριστικά. Εάν όμως έστω εχάσαμεν ένα τόσον ενδιαφέρον εύρημα, η σημασία αυτού διά την ιστορίαν της περιοχής παραμένει αμείωτος αξιόλογος και χαρακτηριστική. Η έρευνα μας θα συνεχισθή. Η πίστις προς το καθήκον ας θερμάνη τον πόθον όλων μας και ας ενδυναμώσῃ την θέλησίν μας. Η ελπίς ας φωτίση τον δρόμον μας. Η ευγενής φιλοδοξία της Αδελφότητος των εν Αθήναις Φιλιατρινών και του Περιοδικού της να προσφέρη η ιδική μας γενεά, ό,τι παρέλειψαν αι προηγούμεναι, ας μη σβύση από την ψυχήν μας.
Τίποτε δεν απαιτείται. Αγάπη μόνον προς την Πατρίδα μας, Αγάπη μεταξύ μας και πίστις εις την αλήθειαν του Σωκράτους «Tο μηδὲν εὖ πράττοντα οὔτε χρήσιμον εἶναι οὔτε Θεοφιλῆ».
1) Βλέπε περιοδικό "Φιλιατρά" τεύχος 27, σελ. 4- 13.
2) Βλέπε περιοδικό "Φιλιατρά" τεύχος 13, σελ. 3- 18.
3) Το χώρισμα του Ιερού από τον κυρίως ναό
4) Ασφάλιος τύπος ισοδύναμος προς το Ασφάλειος. Επίθετον του Ποσειδώνος. Ο φυλάττων εν ασφαλεία.
Δυστυχώς η δυσπιστία του καθ΄όλα αρίστου αγρότου μας, η εσφαλμένη του γνώμη ότι και από ένα ασήμαντον εύρημα είναι δυνατόν να πλουτίσῃ, ακόμη δε και η αδικαιολόγητος φοβία του να "μαρτυρήση" παρόμοια μυστικά, παρουσιάζοντο πάντοτε εμπόδια, ανυπέρβλητα εμπόδια εις την έρευνάν μας. Διεπιστώσαμεν μόνον ότι υπήρχεν "οδός διαφυγής των αρχαίων ευρημάτων".
Του μικρού αυτού αγάλματος δεν επανεύρομεν μέχρι σήμερον τα ίχνη. Εδόθη όμως ευκαιρία να έλθωμεν και πάλιν εις κάποιαν "επαφήν" με την μαρμαρίνην κεφαλήν, η οποία παρίστανε ένα Θεόν του Δωδεκαθέου. Και αυτό συνέβη ως εξής. Κατά την εποχήν των ερευνών μας ελάβομεν μίαν επιστολήν. Την επιστολήν αυτήν έγραφεν αρχαιόφιλος Καλαματιανός, ο οποίος είχε προσφέρει υπηρεσίας εις τον τομέα παρομοίων ερευνών.
Διά της επιστολής του αυτής μας συνιστούσεν να "ενδιαφερθώμεν δια μίαν μαρμαρίνην κεφαλὴν αγάλματος, το οποίον ευρέθη κάπου εις την περιοχήν μας".
Αποτέλεσμα της επικοινωνίας μας με τον εξαίρετον ερευνητήν ήτο να λάβωμεν τας δύο δημοσιευομένας φωτογραφίας της μαρμαρίνης κεφαλής (εικ. 2, εικ. 3) και την εξής πληροφορίαν. «Tο 1939 γνωστός χρυσοχόος της Καλαμάτας εφωτογράφησεν την μαρμαρίνην αυτήν κεφαλήν. Κατοχός της ήτο μία κυρία, η οποία τώρα δεν διαμένει εις Καλαμάταν, αλλά εις ένα γειτονικόν νομίζω χωρίον. Η κεφαλή αυτή τώρα δεν ευρίσκεται εις χείρας της κατόχου της διότι την πήραν οι... Γερμανοί». Οι Γερμανοί βεβαίως τότε ήσαν εχθροί της πατρίδος μας. Κατέστρεψαν, ήρπασαν, μας έβλαψαν. Εν τούτοις, όπως όλοι μας αντιλαμβανόμεθα, είναι πολύ πιθανόν οι Γερμανοί να αποτελούν εις την προκειμένην περίπτωσιν ένα απλούν προπέτασμα συγκαλύψεως μιάς παρανομίας. Όπως προσπάθεια συγκαλύψεως είναι το ότι η κεφαλή αυτή "δεν βρέθηκε μέσα στα Φιλιατρά ή ότι η κατοχός της δεν ήτο μέσα απ΄ τα Φιλιατρά".
Φυσικά όλα αυτά δεν έχουν σημασίαν. Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι η εικονιζομένη εις τας δύο φωτογραφίας κεφαλή είναι εκείνη, η οποία ευρέθη παρά το ιερόν της Εράνας. Η δοθείσα τότε περιγραφή της υπό του Φιλιατρινού πληροφοριοδότου μας, συμπίπτει απολύτως με τας φωτογραφίας αυτάς. "Παριστούσε γέροντα με καλοχτενισμένα μαλλιά, ιδιαιτέρως όμως η λεπτομέρεια ότι στὸ πίσω μέρος της κεφαλής είχεν κάτι σαν στεφάνι ή κορδέλα".
Υπάρχει κάποιος, λόγος -δικαίωμα του ερευνητού- να δημοσιεύσωμεν το ιστορικόν του αρχαιολογικού ευρήματος υπό την μορφήν αυτήν της πλήρους και λεπτομερειακής εκθέσεως. Ένας λόγος, ο οποίος θα βοηθήσῃ τώρα εις την έρευναν μας δια την εκπλήρωσιν ενός μας καθήκοντος. Όλοι πιστεύομεν, ότι το καθήκον είναι μία τιτάνια δύναμις, που υπάρχει και ζη μέσα μας και δεν μας αφίνει παρά μόνον, όταν αφίσωμεν το φως της ζωής. Είναι μία υποχρεωσις, την οποίαν πρέπει ο καθενας μας να εξοφλήση. Αυτό ας βοηθήση όλους μας τώρα. Ίσως δεν είναι αργά, η προσπάθειά μας αυτή δεν ἀαπαιτεί τίποτε άλλο παρά μόνον ψυχήν. Θα την συνεχίσωμεν λοιπόν χάριν της πατρίδος μας.
Ποσειδών ο Εραναίος;
Η πληροφορία έπειτα ότι «κρατούσε στο χερι» κ.λπ. οδηγεί την σκέψιν εις τον Ποσειδώνα ή και τον Ασκληπιόν. Ο Ασκληπιός ελατρεύετο απανταχού της Ελλάδος ως η ιαματική δύναμις της υγιούς φύσεως. Σύμβολα του Ασκληπιού ήσαν ο όφις, το κύπελλον και μία ράβδος, πιθανώς ως γράφεται, διότι εκαλείτο από τόπου εις τόπον και έπρεπε να σπεύδῃ στηριζόμενος εις την ράβδον αυτὴν κατὰ τας οδοιπορίας του δια την θεραπείαν των πασχόντων.
Δυνατὸν λοιπὸν να παριστά τον Ασκληπιόν.
Η εκδοχή ότι η καφαλὴ παριστά τον Ποσειδώνα παρουσιάζει τας περισσότερας πιθανότητας και τούτο λόγω της θέσεως της Εράνας και του Ιερού της, (εφ΄ όσον βεβαίως η κεφαλή ευρέθη εκεί) αλλά και του τύπου της μορφής του.
Όπως γράφομεν εις άλλην σελίδα υπό τον τίτλον «Capo Jardan» ο ιερόν της Εράνας ευρίσκετο εις την πλησίον της Παλαιοχριστιανικής Βασιλικής και των Ρωμαϊκών λουτρών περιοχήν.
H περιοχή αυτή, ως αποδεικνύωμεν εις το ανωτέρω άρθρον μας, δεν απείχεν παρά ελάχιστα μόνον μέτρα από την θέσιν, όπου τα κύματα σκόρπιζαν τα φύκια και τους αφρούς των.
Oι κάτοικοι της Εράνας, όπως και οι κάτοικοι των σημερινών παραλίων της περιοχής αυτής, ζούσαν εις τας ακτάς ενός τόσον συχνά τρικυμίσμενου Ιονίου πελάγους. Του πελάγους εκείνου, το οποίον κατετυράννησε τον Οδυσσέα, διεσκόρπισε στόλους, δημιούργησε και δημιουργεί ναυάγια και συμφοράς. Ζούσαν οι Εραναίοι εις μίαν θέσιν, ώστε εις το οπτικόν των πεδίον να έχουν ολόσωμα τα γιγαντιαία κύματα, τα οποία γυρνούσαν τις καπνίζουσες χαίτες των εκρημνίζοντο και αφρισμένα κυλούσαν εις την με ελαφράν κλίσιν Πλαταμώδη άκραν προκαλούντα φοβεράν, ανυπόφορον βοήν. (ΣΗΜ. Τα κύματα του Ιονίου πελάγους εις το σημείον αυτό έχουν το μεγαλύτερον καταμετρηθέν ύψος, η δε προκαλουμένη υπ΄ αυτών φοβερά βοή είτε απὸ το Σπήλιο είτε από τη Νεροχάουσα του Κορόβιλα, είναι ακουστή και ες την πόλιν Φιλιατρών και υψηλότερον ακόμη).
Δεν ήτο δυνατόν το θέαμα αυτό της αγρίας μεγαλοπρεπείας της τρικυμισμένης θαλάσσης να μη προκαλέσῃ το δέος, τον σεβασμόν, προς τον κυρίαρχον του ανοικτού πόντου, τον Ποσειδώνα, ο οποίος προκαλούσε το φαινόμενον αυτό. Και όταν πάλιν, όπως γράφει ο Bouché- Leclerque ο Ποσειδών με την ιδικήν του θέλησιν εγαλήνευε την θάλασσα, εξηφανίζοντο οι αφροί, σταματούσαν οι άνεμοι, η βοή και τα δελφίνια έπαιζαν και πάλιν εις τα καθαρογάλανα νερά της θαλάσσης των και τότε πάλιν ο Εραναίος δεν ήτο δυνατόν παρά να αισθάνεται και πάλιν το δέος και τον σεβασμόν και να πιστεύῃ ότι μία ανωτέρα οντότης κρατούσε τα ηνία του απλωτού Πόντου. Ο "Ασφάλιος Ποσειδών"4.
Είναι τόσον πιθανόν το ιερόν της Εράνας να ανήκεν εις τον Ποσειδώνα. H μορφή η εικονιζομὲνη εις τας δημοσιευομένας φωτογραφίας δεν είναι ο Λυσίππειος τύπος της μορφής του Ποσειδώνος. Ο καλλιτέχνης Λύσιππος διεμόρφωσεν από του -4ου αιώνος την μορφήν του Ποσειδώνος ως μορφήν ενός κουρασμένου ναυτικού, τον οποίον έδειραν επί έτη τα κύματα και οι άνεμοι, η δε κόμη του είναι ακατάστατος, όπως την αναταράσσουν αι θύελλαι και την βρέχουν τα κύματα.
Η εικονιζομένη μορφή παρουσιάζει προγενέστερον του καλλιτεχνου Λυσίππου τύπον, ώστε να προσομοιάζει με τον Δία. Όταν φαίνεται έπειτα εις την πλαγίαν όψιν, η κεφαλὴ φέρει είδος στεφάνου ή κορδέλλας. Εξ αυτού θα εκτιμηθή καλύτερον, αν πρόκειται περί Ποσειδώνος, μορφής Ζηνοποσειδώνος ή τύπου της Αττικής Σχολής.
Εις το ανωτέρω άρθρον μας, εις το οποίον διά ειδικούς λόγους ιστορήθη παν ό,τι περί της ευρεθείσης κεφαλής του αγάλματος γνωρίζομεν, παρουσιάσαμεν και ετοποθετήσαμεν το ιερόν της Εράνας επί του ιστορικοθρησκευτικού άξονος της περιοχής των Φιλιατρών και εδώσαμεν ένα μέρος της μελέτης της κεφαλής αυτής ως και την ιδικήν μας γνώμην δι΄ αυτήν. Οι ειδικοὶ εν προκειμένω θα ειπούν την ιδικήν των και βαρύνουσαν γνώμην.
Δεν έχει σημασίαν, αν η κεφαλή αυτή του αγάλματος δεν ευρίσκεται τώρα εις χείρας μας. Έχομεν λόγους να ελπίζωμεν ότι δεν εχάθη οριστικά. Εάν όμως έστω εχάσαμεν ένα τόσον ενδιαφέρον εύρημα, η σημασία αυτού διά την ιστορίαν της περιοχής παραμένει αμείωτος αξιόλογος και χαρακτηριστική. Η έρευνα μας θα συνεχισθή. Η πίστις προς το καθήκον ας θερμάνη τον πόθον όλων μας και ας ενδυναμώσῃ την θέλησίν μας. Η ελπίς ας φωτίση τον δρόμον μας. Η ευγενής φιλοδοξία της Αδελφότητος των εν Αθήναις Φιλιατρινών και του Περιοδικού της να προσφέρη η ιδική μας γενεά, ό,τι παρέλειψαν αι προηγούμεναι, ας μη σβύση από την ψυχήν μας.
Τίποτε δεν απαιτείται. Αγάπη μόνον προς την Πατρίδα μας, Αγάπη μεταξύ μας και πίστις εις την αλήθειαν του Σωκράτους «Tο μηδὲν εὖ πράττοντα οὔτε χρήσιμον εἶναι οὔτε Θεοφιλῆ».
1) Βλέπε περιοδικό "Φιλιατρά" τεύχος 27, σελ. 4- 13.
2) Βλέπε περιοδικό "Φιλιατρά" τεύχος 13, σελ. 3- 18.
3) Το χώρισμα του Ιερού από τον κυρίως ναό
4) Ασφάλιος τύπος ισοδύναμος προς το Ασφάλειος. Επίθετον του Ποσειδώνος. Ο φυλάττων εν ασφαλεία.
