Οι πρώτες ενδείξεις ανθρώπινης εγκατάστασης στην κορυφή του όρους Ιθώμη ανάγονται στην Ύστερη Νεολιθική περίοδο, -4300 έως -3000, και στην Πρώιμη Εποχή του Χαλκού, -2800 έως -1900. Η προϊστορική αυτή οχυρή θέση φέρει προφανώς το όνομα Ιθώμη μέχρι το τέλος των Μεσσηνιακών Πολέμων και το χτίσιμο της πόλης Μεσσάνας (Μεσσήνης) το -369.
Ο Ναός του Ιθωμάτα Διός και το οχυρό της Ιθώμης
Το βουνό ήταν αφιερωμένο στο Δία τον Ιθωμάτα, και στην κορυφή του υπήρχε ένα ιερό του με βωμό. Ο Παυσανίας αναφέρει πως οι Μεσσήνιοι διεκδικούσαν τη γέννηση και ανατροφή του Δία στον τόπο τους καθώς και οτι από την πηγή Κλεψύδρα έφερναν καθημερινά νερό στο ιερό της κορυφής. Εχει γίνει λόγος και για την ομοιότητα της λατρείας του Διός Ιθωμάτα με αυτή του Αρκαδικού Λύκαιου Δία.
Η κορυφή της Ιθώμης ήταν οχυρωμένη ακρόπολη που προστατευόταν από οχυρωμένα διάσελα. Διατηρούνται ερείπια του οχυρωματικού περιβόλου της (φωτογραφία δεξιά).
Οχυρωμένη ήταν και η από νότου πρόσβαση στην ακρόπολη.
Ο χώρος εκεί είναι σχετικά ομαλός και εκτεταμένος ώστε θα μπορούσε να κατοικηθεί, αν και μόνο σε εξαιρετικά δυσμενείς περιστάσεις, λόγω της δύσκολης πρόσβασης. Στο μονοπάτι προς την κορυφή της Ιθώμης, έχουν παρατηρηθεί λείψανα υδαταγωγού και λαξεύματα στο βράχο που δείχνουν οτι ίσως εκεί ήταν η κρήνη Κλεψύδρα που αναφέρει ο περιηγητής Παυσανίας (άλλοι υποστηρίζουν οτι η Κλεψύδρα είναι η σημερινή πηγή μέσα μέσα στο χωριό Μαυρομάτι)
 |
| Κορυφή Ιθώμης: Αριστερά: Το μέρος που έστεκε ο ναός του Ιθωμάτα Διός. Διακρίνονται τμήματα των θεμελίων του. Δεξιά: Η κορυφή με την μονή του Βουλκάνου στο βάθος. |
Στην κορυφή (ύψος 800μ. περίπου), βρίσκεται σήμερα το παλιό μοναστήρι της Παναγίας Βουλκάνου το οποίο είναι κτισμένο από τα ίδια οικοδομικά υλικά του αρχαίου ναού του Διός.
Ανατολικότερα από την μονή Βουλκάνου σώζονται τα θεμέλια του ιερού του Διός.
Το χάλκινο πόδι αναθηματικού τρίποδα που βρέθηκε κοντά στο μοναστήρι της δείχνει ότι η λατρεία του Ιθωμάτα τελούνταν τουλάχιστο από την γεωμετρική περίοδο -900 έως -700.
Σύμφωνα με τον Παυσανία (4.31.2), τα παλιά χρόνια, οι κάτοικοι οργάνωναν προς τιμήν του Δία και αγώνα μουσικής, όπως μπορεί κανείς να συμπεράνει από τους στίχους του Ευμήλου, ποιητή του -6ου αιώνα. Η λειτουργία επομένως του ιερού πολύ πριν από την ίδρυση της Μεσσήνης το -369 πρέπει να θεωρείται δεδομένη.
Κατεβαίνοντας από το μοναστήρι υπάρχουν λίγο χαμηλότερα τα λείψανα του Ναού της Αρτέμιδος Λιμνάτιδας ή Λαφριάς και η πύλη της Λακωνίας, από όπου περνούσε ο δρόμος που οδηγούσε στη Σπάρτη. Από την Λακωνική Πύλη, που λεγόταν Τεγεατική, σώζονται μόνο λίγα απομεινάρια της. Καταστράφηκε τον 18ο αιώνα όταν ανοίχτηκε ο δρόμος για την νέα Μονή Βουλκάνου.
Η Ιστορία του όρους
Κατά τον -9ο αιώνα υπήρχε ήδη οργανωμένος οικισμός στην περιοχή του βρίσκεται το Ασκληπείο της αρχαίας Μεσσήνης, ενώ στην περιοχή της κρήνης Κλεψύδρας, μέσα στο σημερινό χωριό Μαυρομάτι, λειτουργούσε ιερό αφιερωμένο στον ποτάμιο θεό Αχελώο.
Μεταξύ -800 έως -700 το ιερό του Διός Ιθωμάτα στην Ιθώμη βρισκόταν σε πλήρη λειτουργία.
Το οχυρό της Ιθώμης έπαιξε σημαντικό ρόλο στον Α΄ Μεσσηνιακό Πόλεμο, προς τα τέλη του -7ου αιώνα, ανάμεσα στη Μεσσηνία και τη Σπάρτη. Αποτέλεσε το τελευταίο προπύργιο των Μεσσηνίων και τελικά ισοπεδώθηκε μετά από ηρωική πολιορκία.
 |
| Γ΄ΜΕΣΣΗΝΙΑKOΣ ΠΟΛΕΜΟΣ: αριστερά μια σπάνια γκραβούρα έκδοσης του G. Delisle, Amsterdam 1733. Απεικονίζει την παράταξη των στρατών των Μεσσήνιων και των Σπαρτιατών στο όρος Ιθώμη. Δεξία σχεδιαστική αναπαράσταση Μεσσήνιου οπλίτη |
Τα επόμενα χρόνια η Ιθώμη κατείχε συμβολικό ρόλο στην καρδιά των υποδουλωμένων Μεσσηνίων. Έτσι, όταν επαναστάτησαν οι Μεσσήνιοι το -468, Γ΄ Μεσσηνιακός Πόλεμος, κατέφυγαν και πάλι στο μέρος αυτό, ξαναέχτισαν οχυρώσεις και αντιστάθηκαν από εκεί για μεγάλο διάστημα. Σταδιακά, οι Σπαρτιάτες έσφιξαν τον κλοιό γύρω από την Ιθώμη και, με μεγάλη δυσκολία και τη βοήθεια των συμμάχων τους, ανάγκασαν τους Μεσσήνιους να συνθηκολογήσουν, πιθανά το -459.
Σύμφωνα με τους όρους της συνθήκης, οι πολιορκημένοι Μεσσήνιοι έφυγαν ελεύθεροι μαζί με τις οικογένειές τους από την Πελοπόννησο και εγκαταστάθηκαν από τους Αθηναίους στη Ναύπακτο, ενώ το -399 εκδιώκονται και από εκεί από τους Σπαρτιάτες και καταφεύγουν στην αρχαία Ζάγκλη (Σικελία) που έκτοτε ονομάστηκε Μεσσήνη και την Κυρηναϊκή (Ανατολική Λιβύη).
Το -369 ο Θηβαίος Επαμεινώνδας, μετά τη Μάχη των Λεύκτρων και την εισβολή του στη Λακωνία, απελευθέρωσε τη Μεσσηνία από τη Σπαρτιατική επιρροή και επέλεξε τους πρόποδες του όρους Ιθώμη για να χτίσει μια νέα και μεγάλη πόλη, τη Μεσσήνη, η οποία έγινε η πρωτεύουσα των Μεσσηνίων.
Η νέα πρωτεύουσα χτίζεται στις υπώρειες της Ιθώμης, τειχίζεται με ισχυρό και επιβλητικό οχυρωματικό περίβολο (τείχη) και ονομάζεται, κατά την τοπική παράδοση Μεσσήνη (Μεσσάνα) από την φερώνυμη μυθική προδωρική βασίλισσα.
 |
| Άποψη της αρχαίας Μεσσήνης από την Ιθώμη |
Προς τιμήν του Ιθωμάτα τελούνταν αγώνες, τα Ιθωμαία, των οποίων την οργάνωση αναλάμβαναν αγωνοθέτες. Χώρος τέλεσης τους ήταν το Στάδιο. Ο ετήσιος επώνυμος ιερέας φύλαγε στο σπίτι του το άγαλμα του Διός-παιδιού. Φαίνεται ότι ο τύπος του κεραυνοβολούντος Διός αποτελούσε το λατρευτικό άγαλμα, που θυμίζει τον «τερπικέραυνο», τον τερπόμενο από τις βροντές των κεραυνών του Ολύμπιου Δία. Το μικρό και φορητό άγαλμα του Διός παιδιού, το «βρέτας», που είχε φιλοτεχνήσει ο γλύπτης Αγελάδας, περί το -500 για τους Μεσσήνιους εκπατρισμένους της Ναυπάκτου, μεταφέρθηκε στο ιερό του όρους Ιθώμη από τους επαναπατρισμένους Μεσσήνιους το -369.
Η ιερή κορυφή υπήρξε το καταφύγιο των Μεσσήνιων όταν η πόλη καταστράφηκε από την εισβολή των Γότθων και των φανατισμένων χριστιανών καλόγερων το +395.
ΠΗΓΕΣ:
Ιστότοπος: ΛΗ΄ Ε.Π.Κ.Α.
Ιστότοπος: Αρχαία Μεσσήνη
Αριστομένης ο Μεσσήνιος
 |
| Το εικονιζόμενο σε νομίσματα της Μεσσήνης άγαλμα του Διός με κεραυνό στο δεξί χέρι και αετό στο προεκτεινόμενο αριστερό και την επιγραφή ΜΕΣΣΑΝΙΩΝ, αποδίδει τη μορφή τού Ιθωμάτα Δία (Ζευς Ιθωμάτα). |
VIDEO: Η κορυφή της Ιθώμης:
