Ο ιερός ναός του Αγίου Νικολάου Μεσόρουγας της Κοινότητος Αλαγονίας, ελεύθερος σταυρός με τρούλο, χρονολογείται στις αρχές του 14ου αι. Ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος και τα μορφολογικά στοιχεία του αρχικού τρούλου, συνδέουν το κτίσμα με την αρχιτεκτονική παράδοση του Δεσποτάτου του Μορέως.
Κατά το β΄ μισό του 17ου αι. ο τρούλος και το ιερό ανακαινίστηκαν και φιλοτεχνήθηκαν οι σωζόμενες τοιχογραφίες. Τότε χωριό Σίτσοβα επεξετάθη δε ανατολικά κατά πάσα πιθανότητα από αποίκους οι οποίοι κατάφυγαν εκεί από τα παράλια για ασφάλεια τόσο από πλευράς των πειρατών όσο και από πλευράς των Τούρκων. Το 1836 έγιναν επεμβάσεις στο δυτικό σταυρικό σκέλος και στα ανοίγματα του μνημείου.
Εις τη Δυτική πλευρά του Ταϋγέτου και εις απόσταση είκοσι πέντε χιλιομέτρων από την Καλαμάτα ευρίσκεται η περιοχή του τέως Δήμου Αλαγονίας. Η περιοχή αυτή γεωγραφικά υπάγεται εις την επαρχία Καλαμάτας. Απ’ αυτή περνάει η Εθνική οδός Καλαμάτας – Σπάρτης οποίος περνάει μέσω αυτής δοκιμάζει τις σπάνιες φυσικές καλλονές και γοητεύεται από την ποικιλία και το κάλλος των εναλλασσόμενων τοπίων. Η περιοχή του τέως Δήμου Αλαγονίας περιλαμβάνει έξι χωριά με κατεύθυνση από το Βορρά προς Νότο : Την Νέδουσα, την Αλαγονία, τις Πηγές, την Αρτεμισία, το Λαδά και το Καρβέλι. Από τα χωριά αυτά το μεγαλύτερο από απόψεως πληθυσμού είναι η Αλαγονία. Αυτή περιλαμβάνει πέντε συνοικίες την Κάτω Μεριά, την Χώρα, την Μεσόρουγα, την Απάνω Μεριά και τον Μαχαλά. Εις την κάτω μεριά βρίσκεται ο ιερός ναός του κάτω Αγίου Νικολάου, εις την Χώρα ο ιερός ναός της Παναγίας (Εισόδια της Θεοτόκου) ο οποίος σήμερα είναι ό ενοριακός ναός ολοκλήρου της κοινότητας, εις την Μεσόρουγα ο ιερός ναός του απάνω Αγίου Νικολάου, εις την απάνω μεριά οι ναοί του Προφήτη Ηλιού και Αγίου Δημητρίου και εις τον Μαχαλά ο ναός της Υπαπαντής του Σωτήρος,
Από όλους τους ενοριακούς τούτους ναούς ο σπουδαιότερος από απόψεως Αρχαιολογικής και ιστορικής είναι ο ιερός ναός του απάνω Αγίου Νικολάου της συνοικίας Μεσόρουγας , εις τον οποίον αναφέρετε το παρόν σημείωμα.
Ο ιερός ναός του Αγίου Νικολάου Μεσόρουγας της Κοινότητος Αλαγονίας, ελεύθερος σταυρός με τρούλο, χρονολογείται στις αρχές του 14ου αι. Ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος και τα μορφολογικά στοιχεία του αρχικού τρούλου, συνδέουν το κτίσμα με την αρχιτεκτονική παράδοση του Δεσποτάτου του Μορέως.
Κατά το β΄ μισό του 17ου αι. ο τρούλος και το ιερό ανακαινίστηκαν και φιλοτεχνήθηκαν οι σωζόμενες τοιχογραφίες. Τότε χωριό Σίτσοβα επεξετάθη δε ανατολικά κατά πάσα πιθανότητα από αποίκους οι οποίοι κατάφυγαν εκεί από τα παράλια για ασφάλεια τόσο από πλευράς των πειρατών όσο και από πλευράς των Τούρκων. Το 1836 έγιναν επεμβάσεις στο δυτικό σταυρικό σκέλος και στα ανοίγματα του μνημείου.
Οι προ της κτίσεως του Αγίου Νικολάου υπάρχοντες στη Σίτσοβα Ναοί είναι μικροί και ανήκουν μάλλον σε ορισμένες οικογένειες. Σήμερα σώζονται οι Ναοί του Αγίου Σώζοντος και της Αγίας Μαρίνας.
Ο ιερός ναός του Αγίου Νικολάου έχει σχήμα σταυροειδές μετά τρούλου. Ως γνωστόν το σχήμα τούτο δίνει την εντύπωση σταυρού εις αυτόν που παρατηρεί το ναό και εξωτερικά και εσωτερικά. Έχει ξυλόγλυπτα εικονοστάσια (Τέμπλο) θαυμάσιας τέχνης και εξόχους τοιχογραφίες και εικονογραφίες. Οι περισσότερες εκ των τοιχογραφιών δυστυχώς έχουν καλυφθεί, από αμάθεια, με ασβεστοκονίαμα κατά το τέλος του 19ου αιώνα.
Ήδη σώζονται οι τοιχογραφίες του τρούλου και εν μέρει του ιερού του Ναού. Εις τον τρούλο και εις το κυκλικό πλαίσιο της εικόνας του Παντοκράτορα αναγράφεται η επιγραφή :
« Εξ ετοίμου κατοικητηρίου αυτού επέβλεψεν επί πάντας τας κατοικούντας την γη. Εξ ουρανού επέβλεψεν είδε πάντας τους υιούς των ανθρώπων».
Επί του ξυλόγλυπτου τέμπλου υπάρχουν οι ιερές εικόνες του κυρίου ημών Ιησού Χριστού της Παναγίας και του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, αρίστης βυζαντινής τέχνης. Στην εικόνα του Χριστού αναγράφεται η χορηγία ΑΧΓΖ εις δε την εικόνα της Παναγίας η επιγραφή : «Μνήσθητι Δέσποινα του δούλου σου Παναγιώτου Κοίκη ΑΧΙΖ (1697)».
Ό ιερός ναός του Αγίου Νικολάου Αλαγονίας έχει χαρακτηρισθεί από τις αρμόδιεςυπηρεσίες ως διατηρητέο Βυζαντινό μνημείο, διότι εντός του Ναού φυλάσσονται ως Ιερά κειμήλια τα δώρα του αοιδίμου Οικουμενικού Πατριάρχου Προκοπίου του Πελοποννησίου (1785 – 1789) ο οποίος γεννήθηκε και πέθανε στο χωριό Αλαγονία (πρώην Σίτσοβα). Παραπλεύρως του ιερού ναού σώζεται, επισκευασθείσα, η οικία εις την οποία απεβίωσε το έτος 1803 ο Πατριάρχης Προκόπιος (κατά κόσμο Πελεκάσης). Επί της οικίας έχει εντοιχισθεί σήμερα σχετική αναμνηστική πλάκα. Ο Προκόπιος κατά το έτος 1785 ως Μητροπολίτης Σμύρνης και προ της εκλογής του ως Οικουμενικού Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως απέστειλε ως δώρα εις τον ιερό ναό του Αγίου Νικολάου της ιδιαίτερης του πατρίδας Σίτσοβας (νυν Αλαγονίας) μία εικόνα του Αγίου Νικολάου, δύο μεγάλα μανουάλια και ως έχουμε πληροφορηθεί από παλαιότερους Αλαγόνιους και άλλα πολύτιμα δώρα τα οποία δεν υπάρχουν σήμερα. Από τα δώρα αυτά υπάρχουν και φυλάσσονται σήμερα μέσα στον ιερό ναό η εικόνα του Αγίου Νικολάου και τα δύο μανουάλια.
Και πάνω στην εικόνα αναγράφεται η επιγραφή :
« Ρύσαι Δέσποτα πυρός του αιωνίου Προκόπιον τον Σμύρνης και πάντας Ορθοδόξους ΑΨΠΕ (1785)». Και λίγο πιο κάτω γράφει : «Χειρ Γεωργίου του Κρητός».
Εις την βάση των μανουαλιών έχει χαραχθεί η επιγραφή:
«Κτήμα πέλω ταπεινού Μητροπολίτου Σμύρνης Προκοπίου του Πελοποννησίου δώρον τω Αγίω Νικολάω χωρίον Σίτσοβα Ιουλίου λ! ΑΨΠΕ (1785)».
Ο Προκόπιος ως Μητροπολίτης χειροτόνησε διάκονο και μετά πρεσβύτερο τον εθνομάρτυρα Οικουμενικό Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε! και τον διόρισε πρωτοσύγκελο της Ιεράς Μητρόπολης Σμύρνης. Όταν δε το 1785 ο Προκόπιος εξελέγη Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ο Γρηγόριος εξελέγη μητροπολίτης Σμύρνης. Ο Πατριάρχης Προκόπιος το 1785 εξορίστη από την Υψηλή Πύλη εις την μονή της Μεγίστης Λαύρας στο Άγιον Όρος όπου διέμεινε περί τα δέκα χρόνια. Στη συνέχεια κατόπιν αδείας του σουλτάνου επανήλθε εις την ιδιαιτέρα του πατρίδα Σίτσοβα (νυν Αλαγονία) όπου και πέθανε το 1803 και ετάφη εις τον περίβολο του ιερού ναού του Αγίου Νικολάου. Σήμερα τα λείψανα του φυλάσσονται εις τον ιερό ναό της ποτέ διαλαμψάσης ιστορικής Μονής Μανδρακίου, εντοιχισμένα δεξιά του εισερχόμενου στο ναό. Την εντοιχισμένη κρύπτη καλύπτει μαρμάρινη πλάκα, επί της οποίας αναγράφονται τα εξής :
«Την κόνη κρύπτω Πατριάρχου Προκοπίου εκ Σιτσόβης. Μητροπολίτης εν Σμύρνη προαχθίσατο εις διάκονον τον είτα διάδοχον τούτου και είτα εθνομάρτυρας Πατριάρχην Γρηγόριον Ε!. Μετά πενταετή πατριαρχείαν εξόριστος εν Άθωνι κατήλθε και ετελεύτησεν εν Σιτσόβη 1803».
Ο ιερός ναός του Αγίου Νικολάου έχει σχήμα σταυροειδές μετά τρούλου. Ως γνωστόν το σχήμα τούτο δίνει την εντύπωση σταυρού εις αυτόν που παρατηρεί το ναό και εξωτερικά και εσωτερικά. Έχει ξυλόγλυπτα εικονοστάσια (Τέμπλο) θαυμάσιας τέχνης και εξόχους τοιχογραφίες και εικονογραφίες. Οι περισσότερες εκ των τοιχογραφιών δυστυχώς έχουν καλυφθεί, από αμάθεια, με ασβεστοκονίαμα κατά το τέλος του 19ου αιώνα.
Ήδη σώζονται οι τοιχογραφίες του τρούλου και εν μέρει του ιερού του Ναού. Εις τον τρούλο και εις το κυκλικό πλαίσιο της εικόνας του Παντοκράτορα αναγράφεται η επιγραφή :
« Εξ ετοίμου κατοικητηρίου αυτού επέβλεψεν επί πάντας τας κατοικούντας την γη. Εξ ουρανού επέβλεψεν είδε πάντας τους υιούς των ανθρώπων».
Επί του ξυλόγλυπτου τέμπλου υπάρχουν οι ιερές εικόνες του κυρίου ημών Ιησού Χριστού της Παναγίας και του Αγίου Ιωάννου του Προδρόμου, αρίστης βυζαντινής τέχνης. Στην εικόνα του Χριστού αναγράφεται η χορηγία ΑΧΓΖ εις δε την εικόνα της Παναγίας η επιγραφή : «Μνήσθητι Δέσποινα του δούλου σου Παναγιώτου Κοίκη ΑΧΙΖ (1697)».
Ό ιερός ναός του Αγίου Νικολάου Αλαγονίας έχει χαρακτηρισθεί από τις αρμόδιεςυπηρεσίες ως διατηρητέο Βυζαντινό μνημείο, διότι εντός του Ναού φυλάσσονται ως Ιερά κειμήλια τα δώρα του αοιδίμου Οικουμενικού Πατριάρχου Προκοπίου του Πελοποννησίου (1785 – 1789) ο οποίος γεννήθηκε και πέθανε στο χωριό Αλαγονία (πρώην Σίτσοβα). Παραπλεύρως του ιερού ναού σώζεται, επισκευασθείσα, η οικία εις την οποία απεβίωσε το έτος 1803 ο Πατριάρχης Προκόπιος (κατά κόσμο Πελεκάσης). Επί της οικίας έχει εντοιχισθεί σήμερα σχετική αναμνηστική πλάκα. Ο Προκόπιος κατά το έτος 1785 ως Μητροπολίτης Σμύρνης και προ της εκλογής του ως Οικουμενικού Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως απέστειλε ως δώρα εις τον ιερό ναό του Αγίου Νικολάου της ιδιαίτερης του πατρίδας Σίτσοβας (νυν Αλαγονίας) μία εικόνα του Αγίου Νικολάου, δύο μεγάλα μανουάλια και ως έχουμε πληροφορηθεί από παλαιότερους Αλαγόνιους και άλλα πολύτιμα δώρα τα οποία δεν υπάρχουν σήμερα. Από τα δώρα αυτά υπάρχουν και φυλάσσονται σήμερα μέσα στον ιερό ναό η εικόνα του Αγίου Νικολάου και τα δύο μανουάλια. Και πάνω στην εικόνα αναγράφεται η επιγραφή :
« Ρύσαι Δέσποτα πυρός του αιωνίου Προκόπιον τον Σμύρνης και πάντας Ορθοδόξους ΑΨΠΕ (1785)». Και λίγο πιο κάτω γράφει : «Χειρ Γεωργίου του Κρητός».
Εις την βάση των μανουαλιών έχει χαραχθεί η επιγραφή:
«Κτήμα πέλω ταπεινού Μητροπολίτου Σμύρνης Προκοπίου του Πελοποννησίου δώρον τω Αγίω Νικολάω χωρίον Σίτσοβα Ιουλίου λ! ΑΨΠΕ (1785)».
Ο Προκόπιος ως Μητροπολίτης χειροτόνησε διάκονο και μετά πρεσβύτερο τον εθνομάρτυρα Οικουμενικό Πατριάρχη Γρηγόριο τον Ε! και τον διόρισε πρωτοσύγκελο της Ιεράς Μητρόπολης Σμύρνης. Όταν δε το 1785 ο Προκόπιος εξελέγη Οικουμενικός Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως ο Γρηγόριος εξελέγη μητροπολίτης Σμύρνης. Ο Πατριάρχης Προκόπιος το 1785 εξορίστη από την Υψηλή Πύλη εις την μονή της Μεγίστης Λαύρας στο Άγιον Όρος όπου διέμεινε περί τα δέκα χρόνια. Στη συνέχεια κατόπιν αδείας του σουλτάνου επανήλθε εις την ιδιαιτέρα του πατρίδα Σίτσοβα (νυν Αλαγονία) όπου και πέθανε το 1803 και ετάφη εις τον περίβολο του ιερού ναού του Αγίου Νικολάου. Σήμερα τα λείψανα του φυλάσσονται εις τον ιερό ναό της ποτέ διαλαμψάσης ιστορικής Μονής Μανδρακίου, εντοιχισμένα δεξιά του εισερχόμενου στο ναό. Την εντοιχισμένη κρύπτη καλύπτει μαρμάρινη πλάκα, επί της οποίας αναγράφονται τα εξής :
«Την κόνη κρύπτω Πατριάρχου Προκοπίου εκ Σιτσόβης. Μητροπολίτης εν Σμύρνη προαχθίσατο εις διάκονον τον είτα διάδοχον τούτου και είτα εθνομάρτυρας Πατριάρχην Γρηγόριον Ε!. Μετά πενταετή πατριαρχείαν εξόριστος εν Άθωνι κατήλθε και ετελεύτησεν εν Σιτσόβη 1803».
Ο χρόνος κτήσεως του ιερού ναού του Αγίου Νικολάου Αλαγονίας (πρώην Σίτσοβα) το αρχιτεκτονικό του σχέδιο και οι υπάρχουσες σε αυτόν τοιχογραφίες και αγιογραφίες και ιδίως η σχέση του με τον αοίδιμο Οικουμενικό Πατριάρχη και Εθνάρχη Προκόπιο τον Πελοποννήσιο ο οποίος Μητροπολίτης στη Σμύρνη εμνήσθη του ναού των παιδικών του χρόνων και απέδωσε εις αυτόν την οφειλόμενη τιμή με την αποστολή των ως άνω περιγραφομένων πολυτίμων δώρων προσδίδοντας εις τον ιερό ναό του Αγίου Νικολάου Αλαγονίας ιδιάζουσα ιστορική και αρχαιολογική σημασία , η οποία επιβάλλει την με κάθε τρόπο συντήρηση του ναού και τη διαφύλαξη των εντός του ναού φυλασσόμενων κειμηλίων. Για την ιστορική σημασία του ιερού ναού μαρτυρεί και η κατωτέρω εγκύκλιος του Οικουμενικού Πατριάρχου Κωνσταντινουπόλεως και εθνομάρτυρα Γρηγορίου του Ε! διά της οποίας γίνεται θερμή σύσταση προς τους απανταχού μητροπολίτας, επισκόπους, ιερείς και ευσεβείς Χριστιανούς όπως ενισχύσουν τον έρανο υπέρ της στερεώσεως του κινδυνεύοντος να καταπέσει ιερού ναού του Αγίου Νικολάου Αλαγονίας.
Τα τελευταία χρόνια το έργο της αποκατάστασης του Αγίου Νικολάου στη Μεσορούγα Αλαγονίας εντάχθηκε στο ΕΣΠΑ. Στο πλαίσιο του έργου, προϋπολογισμού 270.000 ευρώ, έχουν πραγματοποιηθεί από την 26η Ε.Β.Α. αποστραγγιστικά έργα, στεγανοποίηση των θόλων, λιθοσυρραφές, τοποθέτηση δύο ελκυστήρων, τα αρμολογήματα, τα ενέματα και η εξυγίανση του θόλου του τρούλου, ενώ σε εξέλιξη βρίσκεται η συντήρηση των τοιχογραφιών.
Βιβλιογραφία & Πηγές
Περικλή Π. Παπαβασιλόπουλο: Ιερός ναός Αγίου Νικολάου Αλαγονίας (Μεσορούγας)
Δημητροκάλλης 1998: 202-242.†
Θέμελης 2003: 248.
ΥΠ.ΠΟ 2004: 78.
Ιστότοπος: Αλαγονία Μεσσηνίας