Ο μονόχωρος δρομικός κοιμητηριακός ναός της Αγίας Σοφίας δεσπόζει στις δυτικές παρυφές του οικισμού της Λαγκάδας.
Στο μνημείο αναγνωρίζονται δύο τουλάχιστον οικοδομικές φάσεις. Βασει των στοιχείων που προέκυψαν κατά τις εργασίες αποκατάστασης φαίναται ότι αρχικά κατασκευάστηκε το ανατολικό καμαροσκέπαστο τμήμα με την ημικυκλική αψίδα του ιερού βήματος, κτισμένο με λαξευμένους πωρόλιθους συναρμοσμένους με ασβεστοκονίαμα. Μεταγενέστερο κτιστό τέμπλο διαχώριζε το ιερό βήμα από τον κυρίως ναό. Στον βόρειο τοίχο του βήματος διαμορφώνεται τυφλό αψίδωμα εγγεγραμμένο στο πάχος της τοιχοποιίας για την κάλυψη των λειτουργικών αναγκών της πρόθεσης ενώ η νεότερη Αγία τράπεζα ήταν κτιστή και καταλάμβανε την ημικυλινδρική επιφάνεια της αψίδας.
Στα τέλη του 13ου αιώνα ο ναός επεκτάθηκε προς τα δυτικά. Η προσθήκη καλύπτεται με δύο φουρνικά που βαίνουν σε ένα ενδιαφέρον σύστημα ελεύθερων και εφαπτόμενων στους πλάγιους τοίχους τόξων. Είναι διατεταγμένα κατά τον διαμήκη άξονα, στοιχείο σπάνιο στην εκκλησιαστική αρχιτεκτονική της περιοχής. Η τοιχοποιία της δεύτερης φάσης συνίσταται από ημίεργους και αργούς λίθους συναρμοσμένους με συνδετικό κονίαμα και τεμάχια πλίνθων στο αρμολόγημα. Ο κεραμοπλαστικός διάκοσμος περιορίζεται σε οδοντωτές ταινίες και ορισμένα απλά κεραμοπλαστικά κοσμήματα που εξαίρουν τα θυραία ανοίγματα. Στην ίδια φάση ανήκει και το τοξωτό δίλοβο κωδωνοστάσιο στο δυτικό πέρας του ναού, το εντυπωσιακότερο από τα σωζόμενα ανάλογα παραδείγματα στην ευρύτερη περιοχή της Μάνης. Είναι κατασκευασμένο σύμφωνα με το πλινθοπερίκλειστο σύστημα δομής, με πλούσιο κεραμοπλαστικό διάκοσμο. Μεγάλο τμήμα της άνω απόληξής του έχει καταστραφεί.
Τοιχογραφίες σώζονται στο τμήμα της προσθήκης με τα δύο φουρνικά, ενώ μετά τις πρόσφατες εργασίες αποκαλύφθηκαν σπαράγματα δύο στρωμάτων εντοίχιου ζωγραφικού διακόσμου και στον ημικύλινδρο της αψίδας. Η κύρια φάση τοιχογράφησης του μνημείου χρονολογείται στο α΄μισό του 14 αι.
Στο ανατολικό φουρνικό εικονίζεται η παράσταση της πεντηκοστής, ενώ στο δυτικό αναπτύσονται οι σκηνές της Βαϊοφόρου, της Σταύρωσης και της Ανάστασης. Δύο ακόμα σκηνές του χριστολογικού κύκλου, περιλαμβάνονται στο εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού, η Ανάσταση του Λαζάρου και η Βάπτιση. Στους πλάγιους τοίχους εικονίζονται ολόσωμοι ή στηθαίοι άγιοι, ανάμεσα στους οποίους ξεχωρίζουν οι Άγιοι Ανάργυροι Κοσμάς και Δαμιανός στο τύμπανο του βορειοδυτικού αψιδώματος. Οι τοιχογραφίες διακρίνοται από αρχαϊκό και συντηρητικό πνεύμα, ωστόσο αφομοιώνουν νεοτερικά εικονογραφικά στοιχεία του 14ου αι. όπως λ.χ. η λυποθυμία της Θεοτόκου στην παράσταση της Σταύρωσης.
Το μνημείο αντιμετώπιζε σοβαρό στατικά προβλήματα, τόσο στον αρχικό του πυρήνα, στα ανατολικά, όπου ένα μεγάλο τμήμα της καμάρας είχε καταρρεύσει, όσο και στο δυτικό, στα φουρνικά και το κωδωνοστάσιο, ενώ το σύνολο του ζωγραφικού του διακόσμου είχε υποστεί μεγάλες φθορές.
Η αποκατάσταση του ναού υλοποιήθηκε από την 26η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και είχε διάρκεια 36 μήνες από 1/1/2011 έως 31/12/2013.
"Αποκατάσταση Αγίας Σοφίας Λαγκάδας", 26η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Καλαμάτα 2013
Τοιχογραφίες σώζονται στο τμήμα της προσθήκης με τα δύο φουρνικά, ενώ μετά τις πρόσφατες εργασίες αποκαλύφθηκαν σπαράγματα δύο στρωμάτων εντοίχιου ζωγραφικού διακόσμου και στον ημικύλινδρο της αψίδας. Η κύρια φάση τοιχογράφησης του μνημείου χρονολογείται στο α΄μισό του 14 αι.
Στο ανατολικό φουρνικό εικονίζεται η παράσταση της πεντηκοστής, ενώ στο δυτικό αναπτύσονται οι σκηνές της Βαϊοφόρου, της Σταύρωσης και της Ανάστασης. Δύο ακόμα σκηνές του χριστολογικού κύκλου, περιλαμβάνονται στο εικονογραφικό πρόγραμμα του ναού, η Ανάσταση του Λαζάρου και η Βάπτιση. Στους πλάγιους τοίχους εικονίζονται ολόσωμοι ή στηθαίοι άγιοι, ανάμεσα στους οποίους ξεχωρίζουν οι Άγιοι Ανάργυροι Κοσμάς και Δαμιανός στο τύμπανο του βορειοδυτικού αψιδώματος. Οι τοιχογραφίες διακρίνοται από αρχαϊκό και συντηρητικό πνεύμα, ωστόσο αφομοιώνουν νεοτερικά εικονογραφικά στοιχεία του 14ου αι. όπως λ.χ. η λυποθυμία της Θεοτόκου στην παράσταση της Σταύρωσης.
Το μνημείο αντιμετώπιζε σοβαρό στατικά προβλήματα, τόσο στον αρχικό του πυρήνα, στα ανατολικά, όπου ένα μεγάλο τμήμα της καμάρας είχε καταρρεύσει, όσο και στο δυτικό, στα φουρνικά και το κωδωνοστάσιο, ενώ το σύνολο του ζωγραφικού του διακόσμου είχε υποστεί μεγάλες φθορές.
Η αποκατάσταση του ναού υλοποιήθηκε από την 26η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων και είχε διάρκεια 36 μήνες από 1/1/2011 έως 31/12/2013.
"Αποκατάσταση Αγίας Σοφίας Λαγκάδας", 26η Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, Καλαμάτα 2013
