Το Νησακούλι, όπως μαρτυρεί το όνομα του, είναι μια πολύ μικρή νησίδα, διαμέτρου περίπου 60 μέτρων, στην ΝΑ πλευρά του κόλπου της Μεθώνης. Σήμερα απέχει περίπου 350 μέτρα από την ακτή. Κατά την ΜΕ εποχή δεν ήταν νησί, αλλά ήταν η συνέχεια και, ίσως, το άκρο μιας χερσονήσου, που θα έκλεινε τον κόλπο και θα είχε, έτσι, πολύ καλό έλεγχο του λιμανιού. Η αποκοπή από την απέναντι στεριά φαίνεται πολύ καθαρά, γιατί, σε εκείνο το σημείο τα τοιχώματα του εδάφους είναι σχεδόν κάθετα. Το Νησουλάκι βρίσκεται ακριβώς δίπλα στο προϊστορικό καταποντισμένο οικισμό που ταυτίζεται με τον Ομηρικό Πήδασο και προφανώς αποτελούσε τμήμα του. Στο Νησακούλι πιστοποιείται Πρωτοελλαδική, Μεσοελλαδική και Υστεροελλαδική κεραμεική. Με αυτή τη διαπίστωση, το Νησακούλι παίρνει τη θέση του στο δίκτυο των οικισμών εκείνων, που χρησιμοποιήθηκαν και στις τρεις περιόδους της Εποχής του Χαλκού.
Η θέση
Το Νησακούλι, όπως μαρτυρεί το όνομα του, είναι μια πολύ μικρή νησίδα, διαμέτρου περίπου 60 μέτρων, στην ΝΑ πλευρά του κόλπου της Μεθώνης. Σήμερα απέχει περίπου 350 μέτρα από την ακτή προς Βορρά. Κατά την ΜΕ εποχή δεν ήταν νησί, αλλά ήταν η συνέχεια και, ίσως, το άκρο μιας χερσονήσου, που θα έκλεινε τον κόλπο και θα είχε, έτσι, πολύ καλό έλεγχο του λιμανιού. Η αποκοπή από την απέναντι στεριά φαίνεται πολύ καθαρά, γιατί, σε εκείνο το σημείο τα τοιχώματα του εδάφους είναι σχεδόν κάθετα. Τα φαινόμενα έντονης διάβρωσης στην περιοχή, που είναι ορατή ακόμη και σήμερα, με αλλαγές στην ακτή από χρόνο σε χρόνο, οφείλονται στην ίδια τη διαμόρφωση του εδάφους, σε συνδυασμό με την επενέργεια των ανέμων και τη φορά των κυμάτων και των ρευμάτων μέσα στον κόλπο. (J.Kraft -St. Aschenbrenner, Paleogeographic reconstructions in the Methoni embayment in Greece, Journal of Field Archaeology, 4 (1977)19-44).
To 1969 έγινε δοκιμαστική ανασκαφή στην κορυφή του νησιού (Άγγελος Χωρέμης, AAA 1969, 10-14 και ΑΔ 1969 145), κατά την οποία αποκαλύφθηκαν τοίχοι και άφθονη ΜΕ κεραμεική.
Καθώς το βάθος της θάλασσας είναι πολύ μικρό στην παραλία της Μεθώνης σε μία «ευθεία» απέναντι από το Νησακούλι, μπόρεσα προ ετών να κάνω μία μικρή υποθαλάσσια διερεύνηση, κατά την οποία διαπίστωσα ίχνη διπλών, προϊστορικών τοίχων και ίσως κάποιου κυκλοτερούς οικοδομήματος - δείγμα, ότι η κατοίκηση ήταν αρκετά εκτεταμένη, σε μία περιοχή, που δεν είχε ακόμη καλυφθεί από τη θάλασσα.Από την ανασκαφή στο Νησακούλι, πλην της γνωστής ΜΕ κεραμεικής, παρατήρησα την ύπαρξη αρκετής Πρωτοελλαδικής κεραμεικής σε όλη την έκταση της ανασκαφής, όσο και λίγης Υστεροελλαδικής κεραμεικής. Με αυτή τη διαπίστωση, το Νησακούλι παίρνει τη θέση του στο δίκτυο των οικισμών εκείνων, που χρησιμοποιήθηκαν και στις τρεις περιόδους της Εποχής του Χαλκού. Η γεωγραφική του θέση στο νοτιότατο άκρο της Πελοποννήσου, σαν προπύργιο εμπρός στο ανοικτό πέλαγος, πρέπει να ήταν σημαντική για το εμπόριο και τις επικοινωνίες.
Δεξιά: Τμήμα αψιδωτού κτίσματος (πιθανότατα μεσοελλαδικής κατασκευής) από τον καταποντισμένο προϊστορικό οικισμό πολύ κοντά στο Νησακούλι στον όρμο της Μεθώνης
Στα μεσαιωνικά χρόνια, που το Νησακούλι ήταν πλέον νησί, υπήρχαν εκεί οχυρωματικοί τοίχοι, που θα είχαν σχέση με το Κάστρο της Μεθώνης. Η χρήση του χώρου στα χρόνια αυτά, φαίνεται πως αναμόχλευσε ως ένα βαθμό τα παλαιότερα κατάλοιπα.
To υλικό
Τα ευρήματα από την ανασκαφή Χωρέμη στεγάζονται στο Μουσείο Πύλου (ΜΠ)Τα ολόκληρα αγγεία από το Νησακούλι είχαν από παλαιά καταγραφεί στους Καταλόγους του Μουσείου Πύλου και μερικά εκτίθενται εκεί. Τα όστρακα βρίσκονται στον αποθηκευτικό χώρο του Μουσείου Πύλου. Αυτά δεν ήταν καταγεγραμμένα, δεν είχαν ούτε αριθμό Μουσείου, ούτε αριθμό ανασκαφής. Αριθμήθηκαν και καταγράφηκαν από εμένα όσα είναι ΜΕ. Προσπάθησα να τα καταγράψω κατά τον απλούστερο δυνατό τρόπο. Έτσι, η καταγραφή έχει ως εξής: Ν = Νησακούλι.
Ακολουθεί ο αριθμός του δίσκου, ο οποίος με μια κάθετο χωρίζεται από τον αριθμό του οστράκου που έπεται, π.χ. Ν2/1 σημαίνει: Νησακούλι, δίσκος 2, αριθμός οστράκου 1. Παρ'ολο που χρησιμοποίησα συμπληρωματικά καινούριους δίσκους, για να «αραιώσουν» κάπως τα κομμάτια, που ήταν πολλά μαζί στα κουτιά της ανασκαφής, φρόντισα να μη «σπάσει» η αρχική εικόνα του συνόλου, δεδομένου ότι οι ενδείξεις των δίσκων είναι σημαντικές για την ανασύσταση της ανασκαφής. Για να βρει κάποιος την προέλευση των οστράκων του Δίσκου 2 αρκεί να ανατρέξει στον ίδιο τον Δίσκο, πάνω στον οποίο έχω σημειώσει τον αριθμό 2 ή στον Πίνακα που έχω συντάξει εδώ με την προέλευση των δίσκων. Ο Πίνακας αυτός έχει κατατεθεί και στο Μουσείο για όποιον τυχόν αρμόδιο ή ενδιαφερόμενο χρειαστεί να ανατρέξει σ' αυτό το υλικό. Η αρίθμηση των δίσκων έγινε από εμένα με κάποια λογική σειρά, σύμφωνα με τα αναγραφόμενα στις ενδείξεις, χωρίς αυτό να σημαίνει, ότι έχει κάποιο άλλο ιδιαίτερο νόημα, πλην αυτού της διευκολύνσεως της καταγραφής.
Θεώρησα αδύνατον να υπάρξει πάνω σε κάθε μικρό όστρακο καταγραφή του τύπου «εκ του σωρού των λίθων». Η αναφορά στον αριθμό του τετραγώνου θα ήταν καλύτερη, όμως αυτό δεν αναφερόταν πάντα στις ενδείξεις. Από την ανασύσταση που έκανα της κατόψεως του χώρου προκύπτει ο αριθμός του τετραγώνου, αλλά θα ήταν αυθαιρεσία να αναγράψω ως δεδομένο πάνω στο όστρακο κάτι, που δεν θα ήταν παρά δικό μου συμπέρασμα. Όμως, ο αριθμός του δίσκου αναφέρεται στην αρίθμηση των οστράκων και για πρακτικούς λόγους και γιατί εξ αρχής θεώρησα, ότι η συγκέντρωση του συγκεκριμένου υλικού σε ένα δίσκο πιθανόν να αντιπροσωπεύει κάποιο στρώμα ή ομάδα και να έχει σημαίνουσα αξία.
Την άδεια για τη μελέτη του υλικού από Νησακούλι μου παρεχώρησε ο ανασκαφέας, αείμνηστος Άγγελος Χωρέμης, τον οποίο και ευχαριστώ θερμότατα. Δυστυχώς δεν μπόρεσα να έχω στα χέρια μου το Ημερολόγιο της Ανασκαφής. Ο ανασκαφέας μου διευκρίνισε , ότι δεν είχε ο ίδιος αντίγραφα του Ημερολογίου, το οποίο είχε παραδώσει στην αρμόδια Ζ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, στην οποία τότε υπηρετούσε. Η έρευνα που έκανα στα αρχεία της Εφορείας δυστυχώς απέβη άκαρπη. Έτσι, αναγκάστηκα, να χρησιμοποιήσω όσα δεδομένα είχα στη διάθεση μου, για να δημιουργήσω μια εικόνα της ανασκαφής και του χώρου.
Προκειμένου να το επιτύχω, χρησιμοποίησα τις πληροφορίες από το κείμενο του ανασκαφέα στα AAA 1969, καθώς και τις φωτογραφίες και το σχέδιο που παρουσιάζεται στο ίδιο άρθρο, συσχετίζοντας και συνδυάζοντας τα με τις ενδείξεις/ καρτέλες των ευρημάτων, καθώς και το ίδιο το υλικό. Παρουσιάζω εδώ όλο το σκεπτικό, γιατί πιστεύω ότι βοηθά στη σύνθεση μιας εικόνας και στην ερμηνεία της χρήσης του χώρου.
Η ανασκαφή- ανασύσταση
Στα AAA 1969, το σχέδιο της ανασκαφής παρουσιάζεται χωρίς αναφορά σε ανασκαφικά τετράγωνα. Αντίθετα, στις καρτέλες/ ενδείξεις των ευρημάτων αναφέρονται τα τετράγωνα Α-ΙΗ του ανασκαφικού καννάβου. Έτσι, κατ αρχήν, τοποθέτησα ένα υποθετικό κάνναβο πάνω στο υπάρχον σχέδιο και, με τη χρήση όλων των υπολοίπων στοιχείων, προχώρησα στην ανασύσταση της εικόνας του χώρου και της «ιστορίας» της ανασκαφής. Ο κάνναβος τοποθετήθηκε παράλληλα με την κατεύθυνση του Βορρά υποθετικά πάνω στο υπάρχον σχέδιο (AAA), με τη χρησιμοποίηση όλων των στοιχείων από το κείμενο AAA, από το ίδιο το σχέδιο (κλίμακα) και από τις ενδείξεις/ καρτέλες των ευρημάτων. Απ' ό,τι φάνηκε από τις προσπάθειες ανασύστασης του, ο κάνναβος ήταν ανά δύο μέτρα. Έτσι, βάσει της μικρής κλίμακας που υπάρχει στο κάτω μέρος του σχεδίου, τα 3 μ. είναι 2εκ., άρα τα 2μ. του καννάβου είναι 1,333, δηλ.1.4 εκ. στο σχέδιο. Με τον κάνναβο ανά 1μ. ή ανά 4μ. είναι αδύνατη η ανασύσταση του σχεδίου ως έχει στα AAA και σύμφωνα με τις αποστάσεις και τις διαστάσεις που αναφέρονται στο κείμενο.
Στα τετράγωνα σημειώθηκαν οι ημερομηνίες της ανασκαφής, όπως προκύπτουν από τις καρτέλες για κάθε τετράγωνο (18,19, 22,23,24, 25/10/1968). Σύνολο ανασκαφής 5 ημέρες. Οι 20/10 και 21/10 φαίνεται πως ήταν αργίες. Σημειώνονται, επίσης, τα βάθη, όπως και όπου αναφέρονται στις ενδείξεις των ευρημάτων.
Εφ' όσον ο βωμός στις ενδείξεις φαίνεται να καταλαμβάνει τα τετράγωνα Δ και Ε φροντίσαμε να περάσουμε τον κάνναβο ανάμεσα στους δύο τοίχους του βωμού, ενώ η συνεσταλμένη ταφή (;) είναι στο τετράγωνο ΣΤ. Το κτίριο Ι έχει "πέριξ" τα τετρ. ΙΣΤ, ΙΖ, IH,. ΙΟ, όπως δηλώνεται στις ενδείξεις. Με βάση αυτές τις ενδείξεις ονομάσαμε τα τετράγωνα του καννάβου και νομίζω ότι είναι λογικά, δεδομένου του σχήματος του όλου σκάμματος, που δεν είναι κανονικό.
Ο μικρός τοίχος, που είναι μισός στο τετράγωνο Ι και στο τετράγωνο Θ, ίσως είναι μέρος ενός τοίχου καθέτου προς τον μακρύ ΒΑ - ΝΔ τοίχο. (δηλ. ίσως κάποιου διαχωριστικού). Στο τετράγωνο Θ υπάρχουν δύο ενδείξεις στα βάθη: - 0.37 και - 1.02. Ίσως το πρώτο βάθος να αφορά τον μικρό τοίχο και παρατηρώ ότι το ίδιο βάθος υπάρχει στο βωμό. Αυτό μπορεί να είναι τυχαίο, δηλ. μέχρις εκεί να έφθασε η ανασκαφή, αλλά πιθανότερο είναι μέχρις εκεί να φθάνουν τα θεμέλια των τοίχων.
Στο ίδιο τετράγωνο, το Θ, υπάρχει άλλη ένδειξη με βάθος 1.02 ,που νομίζω ότι αφορά τον μακρύ τοίχο, δηλαδή τα πιθανώς βαθύτερα θεμέλια του ή, έστω, την προσπάθεια του ανασκαφέα να δει, τι υπάρχει κάτω από αυτά και να ορίσει την χρονολόγηση του τοίχου, αλλά και να ξεκαθαρίσει, που σταματά ο τοίχος. Το ίδιο παρατηρώ και στο τετράγωνο ΙΘ, όπου το βάθος φθάνει στα 1.40, για τον ίδιο προφανώς λόγο.
Επίσης αρκετά βαθειά (-0.95) προχώρησαν και στο τετράγωνο ΙΕ, ψάχνοντας πιθανώς για άλλο τοίχο, ανατολικά του σωζόμενου μακρού. Στα υπόλοιπα τετράγωνα προχώρησαν σε βάθη -0.50 έως -0.80μ. περίπου, ίσως ανάλογα με τη διαμόρφωση του εδάφους.
Η συνολική έκταση του ανασκαφέντος χώρου είναι περίπου 15X8 μέτρα = 120 τ.μ. (Δ-Α Χ Β-Ν), απ' ότι φαίνεται στο σχέδιο, ενώ ο ανασκαφεύς αναφέρει λίγο περισσότερη: 171 τ.μ. Ο ανασκαφεύς αναφέρει ότι η επίχωση ήταν ελάχιστη 0.20- 0.40 μ.
Είναι αλήθεια ότι το Νησακούλι, στο σημείο που βρίσκεται, "ξυρίζεται" από τον αέρα και τα κύματα. Η παραμικρή θαλασσοταραχή δημιουργεί γύρω του κύματα που αφρίζουν . Αποτέλεσμα η πολύ μεγάλη διάβρωση , που καθιστά σήμερα πολύ δύσκολη την προσπέλαση. Καθώς αυτό συνέβαινε ανέκαθεν, είναι φυσικό η μεσαιωνική χρήση του χώρου να αναμόχλευσε ή να κατέστρεψε τα προϊστορικά στρώματα.
Η ανασκαφή έγινε "επί της κορυφής της νησίδος" και δεν υπάρχει αναφορά για άλλα σημεία της νησίδος, που είναι περίπου 60X60 μ. (MME,σ. 278) ή σε τυχόν μεταγενέστερα (μεσαιωνικά) ερείπια. Στα κουτιά που είχαν εναποτεθεί στην Αποθήκη του Μ.Π. δεν βρήκα κέρατα ελάφου ή χαυλίους, που αναφέρονται στο κείμενο AAA, και μόνον ένα πυρίτη.
Η σειρά με την οποία έγινε η ανασκαφή είναι η εξής:
Στις 18-10-68 ξεκινούν από την περιοχή, όπου το προηγούμενο έτος είχε βρεθεί ένας πίθος, που είχε παραδοθεί στο Μουσείο Πύλου (εκτίθεται). Ξεκίνησαν, δηλαδή, από τα τετράγωνα Α και Β. Προχωρώντας Ανατολικά στις 19-10-68 συναντούν τον σωρό των λίθων (Τετρ. Δ), ο οποίος τους οδηγεί βόρεια, στο Τετράγωνο Ε.
Μετά την παύση της 20ης και 21η ς /10 στις 22/10 συνεχίζουν με τον σωρό των λίθων, τον οποίο αποκαλούν πλέον "Βωμό" στα τετράγωνα Δ και Ε και προχωρούν δυτικά, στα τετράγωνα ΣΤ (όπου συναντούν την ταφή του "νεκρού εν συσπειρώσει"), και στα τετράγωνα Ζ, Η και Θ. Στο τετράγωνο Θ συναντούν μέρος των τοίχων του Κτιρίου Ι. Την επομένη, 23-10, συνεχίζουν δυτικά του τετρ. Θ, στα τετράγωνα Ι και ΙΑ, προφανώς για να δουν τι γίνεται με τον τοίχο. Παράλληλα συνεχίζουν με τον βωμό, στα τετράγωνα Δ και Ε, ενώ ο σωρός των λίθων τους οδηγεί βόρεια, στο τετράγωνο IB, και στο τετρ. ΙΓ, σε μια προσπάθεια να βρουν που σταματά ο σωρός των λίθων.
Την επόμενη, 24-10 ξεκαθαρίζουν τον βωμό και, παράλληλα, προχωρούν δυτικά, στα τετράγωνα ΙΔ, ΙΕ (όπου συναντούν την ταφή) και στο τετρ. Ι ΣΤ, όπου, συναντούν τον μακρύ τοίχο του "Κτιρίου Ι", προφανώς σε μικρό βάθος.
Συνεχίζουν δυτικά (τετρ. ΙΖ) και βόρεια (τετρ. IH) σε μια προσπάθεια νά βρουν τον παράλληλο τοίχο και να ορίσουν το Κτίριο. Η διαπίστωση είναι ότι είχε κατολισθήσει στη θάλασσα (AAA, σ. 14). Την επομένη, 25-10 προχωρούν όσο βαθύτερα μπορούν στο οριακό τετράγωνο IH, και ανατολικότερα, στο τετρ. ΙΘ, όπου συναντούν τη συνέχεια του μακρού Β - Ν τοίχου και τμήμα άλλου τοίχου, κάθετου προς αυτόν.
Στις ενδείξεις /καρτέλες των ευρημάτων οι τοίχοι αυτοί αποκαλούνται γ και δ, χωρίς να διευκρινίζεται ποιος είναι ο γ και ποιος είναι ο δ. Πιθανώς γ να ονομάστηκε ο μακρός Β-Ν τοίχος, επειδή βρέθηκε πρώτος (στις 24-10) και δ να ονομάστηκε ο προς αυτόν κάθετος, που βρέθηκε την επόμενη ημέρα (25-10).
Το ερώτημα είναι: εφόσον υπάρχουν τοίχοι γ και δ, πρέπει να υπάρχουν και τοίχοι α και β, που δεν αναφέρονται πουθενά. Ο μόνος άλλος τοίχος που είχε βρεθεί είναι εξαιρετικά αποσπασματικός, ίσως αρχικά κάθετος προς τον μακρό τοίχο (γ;), και ο οποίος βρίσκεται στα τετράγωνα Θ και Ι. Καθώς αυτά τα δύο τετράγωνα ανασκάφηκαν αντίστοιχα στις 22-10 και 23-10, δηλ. σε δύο διαφορετικές ημέρες, ίσως, αρχικά ο τοίχος πήρε τον χαρακτηρισμό α και μετά β. Αυτή η τελευταία υπόθεση είναι κάπως αδύνατη, αλλά δεν παρενοχλεί το σύνολο.
Την τελευταία ημέρα της ανασκαφής 25-10-68 προχωρούν βαθειά στους χώρους στο εσωτερικό του Κτιρίου Ι, στα τετράγωνα ΙΣΤ και ΙΘ, όπου φθάνουν στο -1,40μ., προφανώς σε μια προσπάθεια να χρονολογήσουν τη θεμελίωση του.
Ο «Βωμός»
Περιγράφονται και εικονίζονται δύο τοίχοι που συναντώνται σχεδόν κάθετα μεταξύ τους. Ο Β-Ν έχει μήκος 1,30μ. και πλάτος 0,55 μ. Ο Α-Δ έχει μήκος 1,35μ. και πλάτος 0,32μ. Και οι δύο σώζονται σε ύψος 0,22μ. Ο συγγραφέας αναφέρει ότι οι δύο τοίχοι "απολήγουν κανονικώς", δηλαδή ότι αυτή ήταν η μορφή τους εξ αρχής και είχαν γίνει έτσι "προς προστασίαν της πυράς από των δυτικών και νοτίων ανέμων των συνηθέστερων και ισχυρότερων της περιοχής".
«Εις το εσωτερικού αυτού», δηλαδή σε μια έκταση όχι μεγαλύτερη από 2τ.μ. "ανευρέθη μέγας σωρός λίθων", το ύψος του οποίου δεν αναφέρεται, και το οποίο, όμως, δεν πρέπει να ήταν μεγάλο, αν μπορούμε να κρίνουμε από τη δημοσιευόμενη φωτογραφία- όχι πάνω από 1μ. Στη φωτογραφία ο σωρός των λίθων φαίνεται να έχει ένα κυκλοτερές, περιορισμένο σχήμα. Όμως, από τις ενδείξεις των δίσκων με τα ευρήματα (δίσκοι 10, 10Α, 11) φαίνεται ότι ο "σωρός των λίθων" εκτεινόταν τουλάχιστον 2 - 3μ. βορειότερα του πέρατος του Β-Ν τοίχου του "βωμού", στο τετράγωνο IB.
Στα τετράγωνα Δ/Ε το βάθος που αναφέρεται στις ενδείξεις είναι 0,37. Στο κείμενο των AAA για την περιοχή του βωμού αναφέρεται, ότι ο σωρός των λίθων "ηδράζετο επί γης μελανής και σκληρότατης εκ της πυράς".
Για το τετράγωνο IB στις ενδείξεις αναφέρεται βάθος -0,73. Μεταξύ των ευρημάτων, τουλάχιστον, δεν υπάρχουν ίχνη άνθρακος. Βέβαια και από τα τετράγωνα Δ/Ε δεν βρήκα μεταξύ των ευρημάτων αυτά που αναφέρονται στο κείμενο, δηλ. καμμένα οστά ζώων, τεμάχια κεράτων ελάφου και χαυλίους. Ένα μικρότατο κομμάτι χαυλίου βρήκα μόνο μεταξύ των ευρημάτων του τετραγώνου IB (Δίσκος 11). Η αναφορά, όμως, στην ύπαρξη αυτών των οστών σε συνδυασμό με την καύση, φαίνεται να συντείνει στην ερμηνεία του χώρου ως βωμού, μαζί, βέβαια, με την ύπαρξη πολύ μεγάλης ποσότητας αγγείων, μεταξύ των οποίων και ένα διπλό, που, γενικά, θεωρείται ότι έχει κάποια λατρευτική σημασία.
Αν, πράγματι, σ' αυτόν τον χώρο του βωμού προσφέρονταν ως θυσία τόσο μεγάλα ζώα, όπως ελάφια ή κάπροι, τότε δικαιολογείται και η ύπαρξη λίθων, γιατί κάποιου είδους κατασκευή θα γινόταν για να ακουμπήσει το ζώο επάνω. Δικαιολογείται, επίσης, να σπρωχτούν όλα τα μετά τη θυσία απορρίμματα αρκετά μακρυά, μέχρι το τετράγωνο IB, για να καθαριστεί ο χώρος και να ετοιμαστεί για άλλες προσφορές και θυσίες. Η ύπαρξη πιο πρώιμων ΜΕ αγγείων στο τετράγωνο IB πιθανόν σημαίνει, ότι εκεί είχαν αποτεθεί αγγεία από την παλαιότερη χρήση του βωμού, ενώ, πάνω στο βωμό, βρίσκονται εκείνα, που αφορούν στην πιο πρόσφατη χρήση του και μοιάζουν κάπως υστερότερα, ίσως και μεταβατικά. Η εύρεση ενός ΥΕ και κάποιων μεταγενέστερων οστράκων, αφορά ίσως μια διατάραξη των στρωμάτων. Σημειώνουμε ότι και στον τύμβο της Βοϊδοκοιλιάς έχουν βρεθεί τόσο κέρατα ελάφου, όσο και ένα διπλό αγγείο -αλλά όχι σε context πυράς /βωμού.
Η λακκοειδής ταφή με τον νεκρό εν συσπειρώσει (AAA σ. 14) βρέθηκε στο τετράγωνο ΣΤ. Σώζονται λίγα οστά (Κουτί 25). Αν ο νεκρός ήταν πράγματι εν συσπειρώσει πρέπει να υποθέσουμε ότι ήταν προϊστορικός, και πιθανώς ΜΕ. Αλλά τα οστά είναι τόσο λίγα, που αναρωτιέμαι αν ήταν δυνατόν να φανεί η στάση του σώματος -προφανώς δεν περισυνελέγησαν όλα, λόγω της κακής διατήρησης τους.
Μαζί τους δεν υπάρχουν όστρακα, ώστε να διευκολυνθεί η χρονολόγηση. Μέσα στο ίδιο Κουτί (25) υπάρχει χαρτοσακκούλα, που περιέχει αρκετά άμορφα από τη σκουριά κομμάτια σιδήρου, δύο- τρία οστά, και λίγα, πολύ μικρά όστρακα, από τα οποία τα περισσότερα φαίνονται ΜΕ (ίσως ένα ΠΕ) και λίγα είναι ιστορικών; /μεσαιωνικών; χρόνων. Η χαρτοσακούλα δεν έχει ένδειξη, αλλά γύρω από το μεγαλύτερο κομμάτι σιδήρου έχει προσδεθεί ένδειξη: "Νησακούλι. 24.10.68. Τετράγωνο ΙΕ. βάθος 0.68- 0- { . Ημερολόγιο σ. 13".- 0.95
Σύμφωνα με το σχέδιο, τα τετρ. ΣΤ και ΙΕ είναι μάλλον απομεμακρυσμένα. Η τοποθέτηση των ευρημάτων τους μαζί είναι μάλλον τυχαία. Ο δίσκος 25 μοιάζει να περιέχει τα "υπόλοιπα "που δεν έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον . Τα του τετραγώνου ΙΕ ίσως είναι αυτά που αναφέρονται στη σ. 14 του κειμένου των AAA "ως και επιμήκης σωρός οστών εντός λάκκου, μτγν. όμως διότι ευρέθησαν τεμάχια σιδήρου πλησίον των οστών" . Στο σχέδιο δεν υπάρχει τίποτα στο τετρ ΙΕ. Γι' αυτά αναφέρεται , γενικά, πως βρέθηκαν "εις τον μεταξύ του βωμού και του κτίσματος Ι χώρον", όπου, όμως, επίσης γενικά, τοποθετούνται και δύο άλλες ταφές: Η μία είναι αυτή με τον "νεκρόν εν συσπειρώσει", που βρισκόταν στο τετράγωνο ΣΤ σύμφωνα με την ένδειξη στα ευρήματα, αλλά και σύμφωνα με κάποια ένδειξη στο σχέδιο. Η άλλη είναι μία "πιθοειδής" (sic) ταφή". Αλλά για ποιόν πίθο πρόκειται;
Στο Μουσείο Πύλου υπάρχουν δυο πίθοι από Νησακούλι. Ο ένας παραδόθηκε το 1967 και μάλλον η εύρεση του υπήρξε η αφορμή για την ανασκαφή του 1968. Έχει συγκολληθεί και εκτίθεται με αριθμό ΜΠ 1446. Στον πίθο αυτόν αναφέρεται ο συγγραφέας στην αρχή του άρθρου και λέει πως είναι ταφικός (οστά δεν βρήκα μάλλον θα τα πέταξε ο ευρών).
Άρα, η αναφορά στο τέλος του άρθρου ότι "βρέθηκε" ταφή σε πίθο κατά την ανασκαφή, προφανώς δεν αφορά τον ήδη παραδοθέντα το 1967 , αλλά κάποιον άλλο. Ο άλλος αυτός μερικώς συγκολλημένος πίθος υπάρχει σε δίσκο με ένδειξη "Τετράγωνο Α. 18-10-68". Στο σχέδιο δεν εικονίζεται τίποτα -στο τετράγωνο Α, εικονίζεται όμως ένας ολόκληρος πίθος στο τετράγωνο Β, κι αυτός, προφανώς είναι ο συγκολλημένος από την προηγούμενη χρονιά, που τοποθετήθηκε στο σχέδιο.
Προφανώς η ανασκαφή του 1968 δεν ξεκίνησε ακριβώς από το σημείο της εύρεσης του πίθου του 1967, αλλά λίγο αριστερότερα, όπως και ο κάνναβος που τοποθετήθηκε εκεί ξεκινώντας με το τετρ Α, όπου και βρέθηκε ο πίθος το 1968 (βλ. και εισαγωγικά σχόλια Δίσκου 4).
Η ένδειξη που συνοδεύει το ασυγκόλλητο πιθάρι είναι ενδεικτική: "Νησακούλι, 18-10-68. Τετράγωνο Α. Εκ του πίθου 2. Βάθος 0-75 μ. Ημερολόγιο σ. 1". Προφανώς ο πίθος 1 ήταν αυτός του 1967. Και εφόσον η σελίδα στο Ημερολόγιο είναι η 1, πρόκειται για την αρχή της ανασκαφής, όπως το περιέγραψα πιο πάνω. Μέσα στον ίδιο δίσκο (τον 1) υπάρχει χαρτοσακούλα: "Νησακούλι. 18-10-68. Τετράγωνο Β. ±0.33 Βάθος 0 -{ } φυσικόν έδαφος ±0.54 Ημερολόγιο σ. 2".
Αυτό σημαίνει ότι την ίδια, πρώτη μέρα της ανασκαφής καθαρίστηκε ο χώρος του παλαιού πίθου και έψαξαν και δυτικά του (στο τετράγωνο που ονόμασαν Α).
Τα όστρακα πίθου, που περιέχει η χαρτοσακούλα, μοιάζουν τόσο με τον ένα, όσο και με τον άλλο πίθο - θα έλεγα ότι μοιάζουν περισσότερο με τον πίθο του 1968 και, ακόμη, ότι δεν φαίνεται να ταιριάζουν στα συμπληρωμένα σημεία του συγκολλημένου πίθου του 1967. Πιθανόν, λοιπόν, να προέρχεται από τον πίθο 2, ο οποίος θα είχε σκορπιστεί αρκετά, αφού είχε σπάσει. Ο πίθος 2 ήταν αρκετά μεγάλος (από ό,τι είδα είχε εν μέρει συγκολληθεί, αλλά έχει και πάλι σπάσει).
Μέσα στο δίσκο 1 υπάρχει μικρή χαρτοσακούλα με κομμάτια χώματος και άνθρακος και ενδείξεις: "τεμάχια άνθρακος παρά τον σωρόν των λίθων της τάφρου 4 και 5. "Τάφροι " δεν αναφέρονται αλλού - μάλλον εννοεί τα τετράγωνα Δ και Ε με τον σωρό των λίθων και τον "βωμό", όπου, όπως αναφέρεται στο κείμενο των AAA, υπήρχαν ίχνη έντονης πυράς.
Οι ταφές
Έτσι, μετά από αυτά, "εις τον μεταξύ του βωμού και του κτίσματος Ι χώρου" συμπεραίνουμε, ότι βρέθηκαν οι εξής ταφές:
-μία με τον "νεκρόν εν συσπειρώσει" σε λάκκο,
-μια εντός πίθου (τετρ. Α),
-άλλη μια εντός πίθου (τετρ. Β)
- και άλλη μια στο τετρ. ΙΕ.
Από τα ελάχιστα στοιχεία που έχουμε, η ταφή του τετρ. ΙΕ μάλλον δεν είναι προϊστορική, αφού ο "επιμήκης σωρός" των οστών συνοδεύεται από τεμάχια σιδήρου. Τα όστρακα που υπάρχουν με αυτή την ένδειξη είναι ανάμικτα ΜΕ και μεσαιωνικά μάλλον, οπότε αποκλείεται οποιαδήποτε βεβαιότητα περί προϊστορικής ταφής.
Η "λακκοειδής ταφή" του τετρ. ΣΤ. πιθανότατα είναι ΜΕ, εφόσον ο νεκρός ήταν "εν συσπειρώσει".
Παρόλο που από τον πίθο τετρ. Β δεν σώζονται οστά, αυτός αναφέρεται ως ταφικός, το ίδιο και ο πίθος του τετρ. Α. Οι δύο πίθοι και από την τυπολογία τους, αλλά και από το ίδιο το έθιμο της ταφής εντός πίθου χρονολογούνται άνετα στη ΜΕ εποχή.
Για το τετρ. Γ. έχουμε λίγες, αλλά ενδιαφέρουσες πληροφορίες: Στο σχέδιο, στην περιοχή αυτή σημειώνεται κάτι όχι ιδιαίτερα ευκρινές, που, όμως, μοιάζει με οστά. Σε μια μισοσβησμένη καρτέλλα που συνοδεύει τον δίσκο 4 υπάρχει η αναφορά: "Νησακούλι 1968. (Τετράγωνα Α, Β, Γ, [ ] πίθο [ ]". Δεν υπάρχει αναφορά σε βάθη και τα πράγματα είναι πολύ ασαφή, όμως, πιθανώς, να έχουμε να κάνουμε με μια ακόμη ταφή, που έχει αρκετές πιθανότητες να είναι και αυτή προϊστορική /ΜΕ, αν και στο σχέδιο τα οστά (αν είναι) μοιάζουν να είναι μάλλον εκτάδην, παρά εν συσπειρώσει.
Τελικά, τρεις είναι οι ταφές που είναι ΜΕ με κάποια βεβαιότητα : δύο σε μικρούς πίθους και μια σε λάκκο. Αυτές βρίσκονται σε απόσταση 2 - 3μ. μεταξύ τους και σε απόσταση 2 - 4μ. από τον βωμό. Δεν φαίνεται να βρίσκονται σέ κάποια συγκεκριμένη διάταξη μεταξύ τους.
Το πρόβλημα με τη μισοσβησμένη ένδειξη του Δίσκου 4, που ανέφερα πάρα πάνω, είναι ότι συνυπάρχει, στον ίδιο δίσκο με δύο άλλες ενδείξεις "Εκ του βωμού:
Τετρ. Δ/Ε και "Εκ του σωρού των λίθων. Τετρ. Δ/Ε. 23.10.68". Με αυτή την σύγχυση στις ενδείξεις δεν μπορούμε να ξέρουμε τι ακριβώς βρέθηκε στον "βωμό" και τι γύρω από τους πίθους (αν βρέθηκε κάτι). Πάντως, το υλικό από τα Τετρ. Δ/Ε δεν έχει ιδιαίτερες διαφορές από το υλικό των υπολοίπων τετραγώνων και, επίσης, από τα τετρ. Δ/Ε δεν παρατήρησα να έχει βρεθεί ΠΕ κεραμεική. Αυτό ενισχύει την υπόθεση, ότι σ' αυτό το σημείο που είχε μικρό βάθος, το ΜΕ στρώμα βρίσκονταν ακριβώς πάνω από το stereo .Επίσης από τα τετράγωνα αυτά δεν υπάρχουν εγχάρακτα αγγεία. Υπάρχουν μινύεια και αμαυρόχρωμα, καθώς και Μυκηναϊκά.
Απ' ό,τι φαίνεται από το σχέδιο και το κείμενο, τοίχοι έχουν βρεθεί μόνο στα τετράγωνα Δ/Ε, που ερμηνεύτηκαν ως βωμός, και περί τα 8 μ. δυτικότερα οι τοίχοι που αναφέρονται ως Κτίριο Ι. Στον ενδιάμεσο χώρο έχουν βρεθεί μόνο ταφές στα Τετρ. Α, Β, Γ;, ΣΤ και ΙΕ. Πρέπει, λοιπόν, να υποθέσουμε, ότι ο ενδιάμεσος αυτός χώρος είχε χρήση ταφική.
Το "Κτίριο Ι" πιθανότατα δεν αφορά την ταφική χρήση του χώρου. Ίσως πρόκειται για κτίριο κατοίκησης. Το μεγαλύτερο μέρος του κτιρίου βρίσκεται μέσα στα Τετρ. ΙΣΤ και ΙΘ. Οι δίσκοι 12-20 περιέχουν υλικό με προέλευση "Πέριξ του Κτιρίου Ι" από τα τετράγωνα ΙΣΤ, ΙΖ, IH, ΙΘ. Οι δίσκοι 13, 14, 15, 16 περιέχουν υλικό από το τετράγωνο ΙΣΤ. Οι δίσκοι 13 και 15 περιέχουν υλικό από την περιοχή "Πέριξ του κτιρίου Ι". Ο δίσκος 14 περιέχει υλικό "Εκ του κτιρίου Ι" και έχει ημερομηνία 25-10- 68. Η έκφραση "Εκ" πιστεύω πως δεν είναι τυχαία, αλλά αφορά στην εσωτερική γωνία, την μεταξύ των δύο τοίχων του Κτιρίου Ι, όπου προχώρησαν (όπως και στο Τετρ. ΙΘ) όσο βαθύτερα μπορούσαν, για να συγκεντρώσουν ευρήματα από το εσωτερικό του κτιρίου και να χρονολογήσουν τη θεμελίωση του. Από τις ενδείξεις των δίσκων 14 και 15 προκύπτει, ότι το Τετρ. ΙΣΤ είναι και "Πέριξ" δηλ. έξω και "Εκ", δηλαδή μέσα από τους τοίχους του Κτιρίου Ι. Αυτό ακριβώς το σημείο με "καθησυχάζει" σχετικά με την ορθότητα του υποθετικού μου σχεδίου, διότι οι ενδείξεις/ καρτέλες των ευρημάτων τείνουν κάπως να περιπλέξουν τα πράγματα. Συγκεκριμένα στις ενδείξεις υπάρχει η αναφορά "Πέριξ του Κτιρίου Ι" σε συνδυασμό με τα τετράγωνα ΙΣΤ, ΙΖ, IH, ΙΘ. Συγχρόνως, όμως, υπάρχει η αναφορά "τοίχοι γ και δ". Αλλά οι τοίχοι αυτοί (σύμφωνα με το σχέδιο) δεν φθάνουν στα τετράγωνα ΙΖ και IH καθόλου, ενώ στο τετράγωνο ΙΣΤ υπάρχει μόνον ο ένας εκ των δύο - αυτός που μάλλον έχει ονομασθεί γ. Μόνο για το τετρ. ΙΘ ισχύει πραγματικά η αναφορά, διότι εκεί γωνιάζουν οι δύο τοίχοι.
Όμως, αν σκεφθούμε ότι ένα τοίχος με δεδομένο μήκος 4,50 μ. δεν μπορεί να καταλαμβάνει περισσότερα από δύο τετράγωνα, αντιλαμβανόμαστε ότι η αναφορά στους τοίχους είναι επεξηγηματική τρόπον τινά της αναφοράς "Κτίριο Ι". Διότι, βέβαια, είναι προφανές, ότι οι τοίχοι που αποκαλύφθηκαν πήραν, κατ' αρχήν, το όνομα γ και δ και, με τη συνέχεια της ανασκαφής, θα δημιουργήθηκε η εικόνα, ότι αποτελούν ένα ενιαίο κτίριο, που ονομάστηκε Κτίριο Ι, είτε κατά την τελευταία ημέρα της ανασκαφής είτε και μετά το πέρας της, όταν ολοκληρώθηκε το σχέδιο (όπως συμβαίνει πολύ συχνά) και χρειάστηκε να γίνει η αναφορά / πρώτη δημοσίευση στα AAA.
Από το τετράγωνο ΙΣΤ είναι οι δίσκοι: 13, 14, 15, 16. Ο δίσκος 14 γράφει μόνο: "(εκ) του κτιρίου Ι. Τοίχοι Γ & Δ. Τετράγωνο ΙΣΤ. 24-10- 68".
Αφού έχουν την ίδια ακριβώς ένδειξη, μπορούμε να πούμε ότι το υλικό τους συνανήκει. Ο δίσκος 14 γράφει: "(εκ) του κτιρίου Ι. 25-10-68", δηλαδή διαφέρει κατά μία ημέρα από τους προηγούμενους, οπότε μπορεί να θεωρηθεί ή συνέχεια τους ή ότι το υλικό προέρχεται από λίγο βαθύτερα. Όμως, για το τετράγωνο ΙΣΤ δεν αναφέρεται βάθος σε καμία από τις ενδείξεις. Από την πιο "λιτή" ένδειξη του δίσκου 16 και την ημερομηνία της α μέρας: 24/10/68 μπορούμε, ίσως, να υποθέσουμε, ότι περιέχει το υλικό ενός στρώματος αρκετά υψηλού, όπου δεν είχε ακόμη φανεί ο τοίχος. Πράγματι, ο δίσκος 16 περιέχει αρκετά μτγν. όστρακα και δύο κομματάκια σίδηρο, περιέχει όμως μια ακόμη μεγαλύτερη ποσότητα ΜΕ οστράκων χονδροειδών και μάλιστα από βάσεις κυρίως. Περιέχει ακόμη το μεγαλύτερο και καλύτερο ΠΕ κομμάτι, απ' όσα είδαμε στους δίσκους, ολόκληρη τη βάση ενός λεπτού, ΠΕ II φιαλιδίου.
Στους δίσκους 13, 15 και 14 ο προσδιορισμός "Εκ" του κτιρίου υποθέτουν ότι σημαίνει το χώρο της εσωτερικής γωνίας των δύο τοίχων. Ο δίσκος 16, με την απλή αναφορά "τετράγωνο ΙΣΤ" μπορεί να αφορά το χώρο του ΙΣΤ δυτικά του μεγάλου τοίχου και να μην έχει σχέση με βάθος.
Από το διπλανό τετράγωνο ΙΕ φαίνεται να έχουμε μόνο μία μικρή σακκουλίτσα μέσα στον δίσκο 25, που περιέχει αρκετό σίδηρο, λίγα οστά και πολύ λίγα όστρακα, αν και, απ' ό,τι έχει σημειωθεί, η ανασκαφή προχώρησε σε αρκετό βάθος (- 0.95).
Αρκετά περίεργο.
Ο δίσκος 4 έχει τρεις ενδείξεις
1) Νησακούλι 23-10-6... Τετράγωνα Δ/Ε Εκ του σωρού των λίθων.
2) Μεθώνη. Νησακούλι 1968 Εκ του βωμού. Τετράγωνα Δ/Ε.
3) Μεθώνη. Νησακούλι 19...(τετράγωνα Α, Β, Γ ) πίθοι
Η (2) και η (3) είναι με μαρκαδόρο, από αυτές που ήταν καρφωμένες έξω από τα κουτιά. Η (1) με στυλό, μέσα από το κουτί. Άρα: Βωμός και Σωρός των λίθων είναι το ίδιο. Το ίδιο φαίνεται και από την ένδειξη του δίσκου 8 , η οποία έχει ως εξής : "Εκ του σωρού των λίθων ( βωμού) ".
Σε πολλούς από τους δίσκους μαζί με τα ΜΕ όστρακα υπάρχουν και αρκετά μεταγενέστερα, μάλλον "ιστορικών" χρόνων, ίσως και κάποια μεσαιωνικά.
Λόγω ελλείψεως των ημερολογίων, δεν ξέρουμε αν και πόσο ήταν τα στρώματα διαταραγμένα ή απλώς αν υπήρχαν επάλληλα στρώματα κατοίκησης, με συνέπεια να υπάρχουν τα μτγν.(σχεδόν) στην επιφάνεια, τα ΜΕ χαμηλότερα και ακόμη χαμηλότερα τα ΠΕ, τα οποία, όμως, συνελέγησαν χωρίς διάκριση στρωμάτων, με αποτέλεσμα την συγκεχυμένη εικόνα που έχουμε. Το πιθανότερο είναι να υπήρξαν μεταγενέστερα κτίρια, που διετάραξαν τα προϊστορικά στρώματα και τα όστρακα αναμίχθηκαν. Δεν υπάρχει όμως σαφώς μια τέτοια μαρτυρία.
Ερμηνεία του χώρου
Το βασικό ερώτημα που τίθεται για το Νησακούλι είναι, ποια ήταν η χρήση του χώρου.
Οι ΜΕ ταφές.του ευρύτερου χώρου μεταξύ του βωμού και του κτιρίου Ι και τα λοιπά δεδομένα, μας οδηγούν να υποθέσουμε, ότι τουλάχιστον η κυρίως χρήση του ανασκαφέντος χώρου στο Νησακούλι ήταν ταφική, με κύρια περίοδο τη ΜΕ εποχή, αλλά και μεταγενέστερα (πράγμα συνηθισμένο και στη Μεσσηνία και αλλού).
Η διάβρωση του χώρου και τα λίγα σχετικώς δεδομένα δεν μας επιτρέπουν να μιλήσουμε για το είδος του νεκροταφείου -αν π.χ. υπήρχε κάποιου είδους περίβολος, τύμβος ή οτιδήποτε άλλο.
Ο "βωμός" -χώρος καύσεων και προσφορών προς τους νεκρούς είναι συνήθεια, που συναντάται στα ΜΕ νεκροταφεία (Δεϊλάκη, Οι τύμβοι του Άργους).
Η περιγραφή του «βωμού» από τον ανασκαφέα δεν απέχει πολύ από την περιγραφή Μαρινάτου για το «κενοτάφιο» , το πεταλόσχημο κτίσμα, που βρίσκεται στο κέντρο του τύμβου των Παπουλίων. Ίχνη καύσεως, οστά ζώων και όστρακα συνθέτουν μία παρόμοια εικόνα. Δεν γνωρίζουμε, αν οι δύο περιπτώσεις συμπίπτουν ακριβώς χρονολογικά, όμως το έθιμο δεν φαίνεται να διαφέρει σημαντικά. Έτσι, το Νησακούλι αποτελεί μία μαρτυρία για ύπαρξη τελετουργιών -ταφικών -θρησκευτικών εθίμων κατά τη Μεσοελλαδική εποχή.
Η κεραμεική
Στο χώρο του βωμού βρέθηκαν πολλά αγγεία, το διπλό αγγείο, δύο μελανά και ένα γκρι μινύειο, μερικοί λεπτοί κάνθαροι, δύο κύαθοι, πολλά αμαυρόχρωμα, τουλάχιστον 20, μεταξύ των οποίων και ένα ώριμο ΜΕ με παχύ επίχρισμα και διακόσμηση ταινιών και καμπύλων γραμμών, αρκετά στιλβωτά, λίγα λεπτά, αρκετά χονδρά και ημίχονδρα και μερικοί πίθοι.
Με την κατηγοριοποίηση «Εκ του βωμού και εκ του σωρού των λίθων» υπάρχει πολύ μεγάλη ποσότητα κεραμεικής. Πολλά χονδρά όστρακα, από μικρούς πίθους, μερικά από τα οποία είχαν στιλβωμένες επιφάνειες. Μερικά όστρακα από μεγάλους πίθους και δύο από πολύ μεγάλους πίθους, του τύπου των ταφικών.
Πλήθος οστράκων από μετρίως χονδρά αγεία, «τύπου Βορουλίων» και παρόμοια, με στιλβωμένες επιφάνειες. Πλήθος οστράκων από σχετικώς μεγάλα αγγεία με στιλβωμένες επιφάνειες, μερικά από τα οποία τουλάχιστον θα ήταν και αμαυρόχρωμα, όπως φαίνεται από πλήθος άλλα, ανάλογα τους, που σώζουν τη διακόσμηση.
Η διακόσμηση των αμαυρόχρωμων συνίσταται συνήθως σε διασταυρούμενες γραμμές, υπάρχουν, όμως, και μερικά καμπυλόγραμμα μοτίβα. Δύο τουλάχιστον στιλβωτά προέρχονται από λεκανοειδή αγγεία. Μερικά κομμάτια με αμαυρόχρωμη διακόσμηση προέρχονται από μεγάλα αγγεία, κλειστού τύπου, με λαιμό, μάλλον «αμφορείς». Δύο όστρακα από κλειστά αγγεία με πολύχρωμη διακόσμηση.
Πλήθος όστρακα από λεπτά στιλβωτά αγγεία, μερικά με υπερυψωμένες λαβές - κανθαροειδή. Πολλά από αυτά έχουν αμαυρόχρωμη διακόσμηση. Μερικά έχουν παχύ, λευκωπό επίχρισμα, στιλπνό.
Μερικά κομμάτια από γκρι μινύειους κανθάρους. Ένα γκρι στιλβωτό κομμάτι με εμπίεστη διακόσμηση και ένα εγχάρακτο.
Με την ένδειξη «Εκ του σωρού των λίθων» , αλλά από το τετράγωνο IB προέρχεται επίσης μεγάλη ποσότητα κεραμεικής. Το Τετράγωνο IB βρίσκεται αρκετά μακρυά από τον καθεαυτό χώρο του «βωμού», που πρέπει να θεωρήσουμε, ότι είναι οι δύο μικροί τοίχοι στα τετράγωνα Δ/Ε. Εδώ έχουν βρεθεί μεγάλες ποσότητες οστράκων, που ξεκινούν από Πρωτοελλαδικά για να φθάσουν σε πολύ μεταγενέστερα.
Υπάρχουν αρκετά όστρακα, που φαίνονται ΠΕ, όχι όμως λεπτά. Είναι από μέτριο πηλό, με κάπως άγρια υφή και άμμο ή λευκωπά χαλικάκια, και πρέπει να θεωρηθούν μάλλον ΓΙΕ/ ΜΕ. Μερικά έχουν στιλβωμένες τις επιφάνειες και ένα από αυτά εμπίεστη διακόσμηση. Άλλα, έχουν εγχάρακτη διακόσμηση, μερικά «βουρτσιστή», άλλα με ιχθυάκανθα ή γραμμές. Υπάρχουν πολλά κομμάτια από μελανά μινύεια, μερικά από κωνικές, ελαφρά κυρτές βάσεις και πέντε, τουλάχιστον, χείλη. Τρία από τα μη χαρακτηριστικά όστρακα έχουν διακόσμηση festoons. Υπάρχουν ,επίσης, γκρι μινύεια όστρακα. Υπάρχουν κομμάτια από στιλβωτά πιθαράκια, το ένα με σχοινοειδή διακόσμηση. Υπάρχει πλήθος οστράκων από αγγεία «τύπου Βορουλίων» Έχουν, επίσης, βρεθεί αμαυρόχρωμα, αλλά πολύ λιγότερα από ό,τι στα τετράγωνα Δ/Ε.
Από το τετράγωνο ΣΤ, που βρίσκεται κοντά στο χώρο των ταφών, αλλά και στο βωμό, δεν βρέθηκαν παρά λίγα, μη χαρακτηριστικά ΜΕ όστρακα.
Από το τετράγωνο ΙΣΤ , μέσα στο οποίο βρίσκεται ο μακρύς τοίχος του Κτιρίου Ι, αλλά «εξ επιφανειακής περισυλλογής» προέρχονται λίγα ΠΕ όστρακα, πάρα πολλά, περί τα 50, κομμάτια από αγγεία «τύπου Βορουλίων». λίγα κομμάτια από πίθους ,4- 5, μερικά λεπτά και μερικά μέτρια στιλβωτά, 5 εγχάρακτα και 7 μικρά όστρακα, που ίσως ανήκαν σε μινύεια αγγεία. Από την ανασκαφή σε βάθος του τετραγώνου ΙΣΤ, από τους τοίχους γ και δ, προέκυψαν περί τα 30 κομμάτια από διαφορετικά μελανά μινύεια αγγεία, καθώς και γκρίζα.
Στο τεράγωνο IH βρέθηκαν 10 περίπου λεπτά στιλβωτά κομμάτια από ανοικτόχρωμο πηλό, από τα οποία δύο κανθαροειδή -το ένα με επίπλαστη σπειροειδή διακόσμηση στη λαβή. Ακόμη, βρέθηκαν μερικά μετρίως χονδρά και 2-3 κομμάτια από πίθους. Επίσης, λίγα ΠΕ.
Από τα τετράγωνα Ι και ΙΘ προέρχονται μερικά ΓΙΕ όστρακα, 1 ΥΕ, λίγα μεταγενέστερα και αρκετά ΜΕ λεπτά, μερικά κανθαροειδή , άλλα κύπελλα λεπτά, στιλβωμένα, 2-3 μινύεια, 6 χείλη πίθων και μερικά μετρίως χονδρά στιλβωμένα.
Από «επιφανειακή περισυλλογή» προέκυψαν δύο στελέχη από διπλά αγγεία. Τα μινύεια πού προέρχονται "εκ του βωμού" η "εκ του σωρού των λίθων" είναι περίπου 12 (μετρώντας τά διαφορετικά χείλη καί οχι τίς βάσεις, γιατί μπορεί νά συνανήκουν μέ κάποια από τά χείλη). Τα μινύεια πού προέρχονται "εκ του Κτιρίου Ι" ή "Πέριξ του Κτιρίου Ι" είναι τουλάχιστον 40. Τά μινύεια στό Νησακούλι μπορεί νά είναι άφθονα, πάντως υπολείπονται πολύ σέ αριθμό των χονδροειδών.
Από τά χονδροειδη αγγεία ενα πολύ μεγάλο ποσοστό είναι "τύπου Βορουλίων" μέ τίς ποικιλίες τους: Αλλα πολύ χονδροειδη καί μέ άνιση οπτηση. Αλλα πιό λεπτά καί προσεκτικά φτιαγμένα, μέ λειασμένες/ έντριπτες επιφάνειες, και μέ κυρίαρχο τό σκούρο γκρί. Τά αγγεία αυτά, λοιπόν, δέν αφορούν μόνο τά Βορούλια, αλλά συναντώνται σέ μεγάλες ποσότητες και σέ άλλες θέσεις. Αυτό είναι φυσικό, καθώς πρόκειται γιά αγγεία καθημερινής χρήσης.
Τό ενδιαφέρον με τό Νησακούλι είναι οτι εδω συνανήκουν μέ καθαρώς ΜΕ αγγεία (μινύεια κλπ). Αυτό αποδεικνύει τήν διάρκεια των παραδοσιακών αυτών σχημάτων μέσα στό χρόνο. Ετσι, τά των Βορουλίων, αν καί έχουν βρεθεί μαζί μέ Κεφτί, μπορούν νά θεωρηθούν ΜΕ τύπου. Τά του Νησακουλίου μπορούν νά θεωρηθούν ΜΕ, αν καί δέν γνωρίζουμε μήπως υπήρχε κάποια στρωματογραφική διαφοροποίηση. Αλλωστε, ένας βωμός καί ο γύρω του σωρός των λίθων δέν είναι σαφώς τά καλύτερα σημεία, οπού θά μπορούσε νά γίνει μιά τέτοια διαφοροποίηση.
Όμως, η ίδια ανάμειξη φαίνεται νά υπάρχει από ολα τά σημεία της ανασκαφής, π.χ. καί μέ τό υλικό από τό Κτίριο Ι η γύρω από τό κτίριο αυτό. Βέβαια, ούτε εδω γνωρίζουμε αν καί πόσες φάσεις είχε τό κτίριο Ι.
Από τήν αρχαιομετρική εξέταση/ ανάλυση τέτοιου τύπου κεραμεικης από διάφορες θέσεις, μπορούν νά εξαχθούν ενδεχομένως πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα περί πηλών καί εργαστηρίων καί μπορεί καί νά διαλευκανθούν ακόμη καί θέματα χρονολόγησης. Αν π.χ. διαφέρει σημαντικά η σύσταση του πηλού η η τεχνολογία των αγγείων των Βορουλίων από αυτά του Νησακουλίου, τότε αυτό μπορεί νά θεωρηθεί καί χρονολογική ένδειξη/ διαφοροποίηση. Νομίζω, πάντως, οτι δέν θά υπάρξει διαφοροποίηση πηλού η τεχνικής. Αφού διατηρείται η παράδοση στό σχήμα, είναι λογικό νά συνεχίζεται καί η ίδια τεχνολογία. Αλλωστε τό πανομοιότυπο αποτέλεσμα προς τά εκεί μας οδηγεί. Τά υπόλοιπα χονδροειδη στό Νησακούλι πρέπει νά προέρχονται από πιθαράκια σάν τό εκτεθειμένο στό Μ.Π.
Μερικά άλλα κομμάτια μέ τοιχώματα μετρίου πάχους καί πηλό οχι χονδροειδη, αλλά οχι καί καθαρό πρέπει νά προέρχονται από αμφορείς η πιθοειδη αγγεία.Παρόμοια ομάδα υπάρχει στό Καταρραχάκι.
Τά αμαυρόχρωμα υπολείπονται κι αυτά σέ αριθμό των χονδροειδων. Περίπου 21 είναι τά κομμάτια "εκ του βωμού" καί "εκ του σωρού των λίθων" - καί μάλιστα διαφόρων ειδών
Λιγότερα από δέκα είναι αυτά πού έχουν τά "κλασικά" ΜΕ μοτίβα, διασταυρούμενες γραμμές και μικρά ημικύκλια πάνω σέ σφαιρικά η κανθαροειδη αγγεία, (βλ. ιδίως δίσκο 2, αλλά καί τό κομμάτι 4/12α, οπού τό μοτίβο φαίνεται νά είναι μεγάλα τόξα στους ωμούς του αρκετά μεγάλου αγγείου). Οι επιφάνειες είναι έντριπτες, σώζονται συνήθως αρκετά καλά καί σώζουν καί τά ίχνη του εργαλείου έντριψης.
Άλλα έχουν γκριζοκάστανες ταινίες από εξίτηλη βαφή πάνω σέ σχετικά καθαρό καί κιτρινωπό πηλό, π.χ. τό Ν4/6 ( ανάλογα κομμάτια υπάρχουν από Καταρραχάκι μέ ταινίες, αλλά καί ζίγκ-ζάγκ στους ωμούς) καί επιφάνειες ίσως επιχρισμένες. Αλλα έχουν μόλις διακρινόμενη σκούρα βαφή πάνω σέ σκούρα, εντριπτη επιφάνεια καί σέ πηλό μάλλον χονδροειδη (βλ. δίσκο 5α καί δίσκο 31).
Αλλα έχουν λεπτή, αλλά οχι εξίτηλη, κάπως "κρακελλαρισμένη" καστανόμαυρη βαφή (ταινίες κλπ) πάνω σέ λεία (επιχρισμένη μάλλον παρά εντριπτη) επιφάνεια. Αυτά πιθανόν νά είναι μυκηναϊκά. Π.χ. τό Ν2/15 είναι λαβή από αγγείο πιθανώς πρώιμο ΥΕ (αμφορέας τύπου Τ.Κ.Β ),οπως καί τό Ν 2/16. Δυστυχώς σώζονται μόνον όστρακα καί οχι ολόκληρα σχήματα αγγείων από όλες τίς κατηγορίες.
Μικρότερος είναι ο αριθμός καί οι ποικιλίες τους από τήν περιοχή "Πέριξ του Κτιρίου Ι". Σχεδόν δέν υπάρχουν του "κλασικού τύπου" (όπως του δίσκου 2). Τά περισσότερα.μοιάζουν (πρώιμα;) ΥΕ. Κατά τά λοιπά, όμως, τά μινύεια καί τά χονδροειδη δέν διαφοροποιούνται σέ αριθμό από αυτή την περιοχή.
Σε δύο κομμάτια από πολύ παρόμοιο πηλό, το ένα με εγχάρακτη διακόσμηση( τα Ν 16/43 και το Ν 16/ 44) παρατηρούμε για τον πηλό τους, ότι συνδυάζει δύο fabrics: τόσο με λίθινα όσο και με πήλινα εγκλείσματα μαζί, τα λίθινα συνηθισμένα στην ΓΙΕ και τα πήλινα στην ΜΕ - ίσως επειδή μάλλον είναι πρώιμο.
Αρκετά τέτοια κομμάτια υπήρχαν στη Μάλθη. Όμως υπάρχουν και στα Βορούλια. Ίσως είναι μία συνήθεια που συνεχίζεται σε όλα τα ΜΕ χρόνια σε αυτήν την 777κατηγορία των χονδροειδών αγγείων. Δεν είναι ίσως τυχαίο, ότι από τα Βορούλια έχουμε το ηθμωτό με πόδι, παρόμοιο με το πρώιμο της Βοϊδοκοιλιάς, ένα σχήμα που φαίνεται επίσης ότι επιβιώνει.
Γενικές παρατηρήσεις- Χρονολογήσεις- Συμπεράσματα
Τα στρώματα στο Νησακούλι δεν είναι σαφή. Υποθέτουμε ότι είχαν αναμοχλευθεί από την Μεσαιωνική χρήση του χώρου. Παρόλα αυτά, μπορεί νά γίνει κάποια διάκριση.
Σε ορισμένους τομείς στο Νησακούλι έχουν βρεθεί ΠΕ II όστρακα. Αυτή είναι, προφανώς, και η πρώτη περίοδος κατοίκησης του χώρου, όπως συμβαίνει με πολλές ΜΕ θέσεις της Μεσσηνίας. Στον δίσκο 16 (Τετρ. ΙΣΤ εξ επιφανειακής περισυλλογής ) υπάρχει το καλύτερο και μεγαλύτερο ΠΕ II κομμάτι: ολόκληρη βάση λεπτού φιαλιδίου. Από το τετράγωνο IB και "εκ του σωρού των λίθων " (Δίσκοι 10, 10Α, 11) υπάρχει σαφώς ΠΕ Μ υλικό: λίγα κομμάτια (όχι χαρακτηριστικά) από τον εξαιρετικά καθαρό πηλό, με ρόδινα, λεπτά τοιχώματα και σκούρες glazed επιφάνειες (κόκκινες, καστανές και γκρίζες) ή άλλα με διακόσμηση (ταινίες ) από κόκκινη βαφή.
Πρωτοελλαδικής εποχής είναι μερικά όστρακα από πηλό κόκκινο ή γκρι λεπτόκοκκο, ελαφρά πορώδη και αμμώδη, με λευκά (στιλπνά ή μη) μικρά εγκλείσματα και κάπως "στεγνή" υφή στον πυρήνα. Κάποια κομμάτια από καθαρό πηλό με λίγη άμμο, επίσης ανοιχτόχρωμα, με λεπτά τοιχώματα και με επιφάνειες με βαφή γκρι ή με καστανό ή κόκκινο glaze είναι, επίσης, Πρωτοελλαδικά.
Μερικά λεπτά όστρακα από πολύ καθαρό πηλό, που υπάρχουν μέσα στο υλικό από το Νησακούλι έχουν εμφάνιση παρόμοια με των Πρωτοελλαδικών , όμως, υπάρχει πιθανότητα να είναι των ιστορικών χρόνων. Μερικές φορές η διάκριση είναι πολύ δύσκολη. Αυτό το πρόβλημα το εντόπισα, όταν μελετούσα το υλικό από την Κόκλα (Β.Μεσσηνία), αλλά εκεί το πράγμα ξεκαθαρίστηκε, γιατί υπήρχαν σχήματα.
Τα μεταγενέστερα (μάλλον ελληνιστικά) έχουν λίγο πιο "άγριο" λίγο πιο "στεγνό" πηλό. Πάντως, η διάκριση είναι πολύ δύσκολη και ασαφής, κυρίως γιατί δεν έχουμε άλλα, σαφή ελληνιστικά, που να "μαρτυρούν" χρήση του χώρου σ' αυτήν την περίοδο.
Αρκετά άλλα λεπτά όστρακα από καθαρό πηλό είναι μάλλον Μυκηναϊκά. Από τον ίδιο αυτό πηλό, τον πολύ λεπτόκοκκο, και με πολύ αραιά συνήθως τα λευκωπά εγκλείσματα, υπάρχουν αρκετά κομμάτια, που, παραλλήλως, έχουν και άλλου τύπου εγκλείσματα, μικρότατα χαλικάκια ή πήλινα εγκλείσματα. Έχουν μία εμφάνιση μεταξύ ΠΕ και ΜΕ και έχουν συχνά εγχάρακτη διακόσμηση. Αυτό σημαίνει πως βρίσκονται μάλλον σε μία φάση μεταβατική ΠΕ ΙΙΙ/ΜΕ Ι. Αυτή την εικόνα παρουσίαζαν αρκετά κομμάτια από την Μάλθη. Πρέπει να έχουμε εδώ να κάνουμε με την fusion δύο παραδόσεων/ δύο τεχνικών: χρησιμοποιούνται τα κοιτάσματα πηλού των Πρωτοελλαδιτών με πιθανή προσθήκη των λευκών εγκλεισμάτων (αν κι αυτά, σε αρκετές περιπτώσεις, υπήρχαν εκ φύσεως στον πηλό - εκτός κι αν πρόκειται για όστρεα), ενώ, παραλλήλως, αρχίζει να χρησιμοποιείται μια καινούρια τεχνολογία, μία καινούρια εμπειρία, αυτή της προσθήκης πήλινων εγκλεισμάτων.
Βέβαια, ανάμιξη λίθινων και πήλινων εγκλεισμάτων συναντάμε και στην περίπτωση των ΜΕ/ ΥΕ Βορουλίων, όπου, επίσης συχνά, συναντάμε πορώδεις πηλούς.
Πρόκειται μάλλον για παράδοση που έχει επιβιώσει μέχρι και τα ύστατα ΜΕ χρόνια. Των Βορουλίων όμως οι επιφάνειες είναι διαφορετικές, έχουν ΜΕ εμφάνιση. Παρόλ' αυτά, πρέπει να υπάρχουν επιβιώσεις, τουλάχιστον των σχημάτων, όπως στην περίπτωση του ηθμωτού με το πόδι, που μοιάζει πολύ με της Βοϊδοκοιλιάς -εκτός από την εγχάραξη. Τα αγγεία από τον πορώδη αυτό πηλό δίνουν καστανές ή κοκκινωπές ή γκριζόμαυρες επιφάνειες. Μερικά μοιάζουν με κάποια κομμάτια από τα κοσκινίσματα Τραγάνας.
Υπάρχει ομάδα ΠΕ κεραμεικής από πολύ παρόμοιο πηλό (ίσως και ίδιο), με πυρήνα συνήθως πορτοκαλί και επιφάνειες με σκούρο επίχρισμα.Παρόμοιος πηλός υπάρχει και σε άλλα ΠΕ με λευκωπό- ρόδινο επίχρισμα. Πάντως, στα τετράγωνα Δ/Ε δεν έχουν βρεθεί ΠΕ II κομμάτια. Επίσης λείπουν τα εγχάρακτα, αν και υπάρχουν πολλά χονδροειδή.
Από τα επιλεγμένα και συγκολλημένα αγγεία: το μόνωτο αγγείο ΜΠ 1536 (υπό προθ.) και ο κύαθος του δίσκου 2, και οι δύο πορτοκαλί, είναι πρώιμοι Μυκηναϊκοί, ή ο ένας τουλάχιστον, όπως και μερικά κομμάτια του δίσκου 6, πορτοκαλί επίσης, με παράλληλα από το Καταρραχάκι. Παράλληλα, βέβαια, υπάρχουν αμαυρόχρωμα και μινύεια.
Σε μία καθαρά ΜΕ φάση πρέπει νά τοποθετηθούν τα μινύεια, μελανά, γκρίζα και κίτρινα, καθώς και τα αμαυρόχρωμα. Από το πλήθος των στιλβωτών που έχει βρεθεί, με πολλά ανάλογα από το Καταρραχάκι, ορισμένα τουλάχιστον μπορεί να είναι αμαυρόχρωμα. Πιθανόν σε μια πιο πρώιμη φάση πρέπει να ανήκουν τα ελάχιστα εγχάρακτα. Σε μια φάση μεταβατική προς τα ΥΕ χρονολογούνται τα αγγεία «τύπου Βορουλίων», τα οποία, όμως, μπορεί να είναι και πρωιμότερα. Στην ίδια περίοδο πρέπει μάλλον νά τοποθετηθεί και το διπλό αγγείο.
Έχουν βρεθεί όστρακα μικρών και μεγάλων πίθων, ενώ, λίγα κομμάτια φαίνονται να προέρχονται από πολύ μεγάλο πίθο, σαν τους ταφικούς. Καθώς τα χονδροειδή αγγεία έχουν μακρά παράδοση, η χρονολόγηση τους δεν μπορεί νά είναι απολύτως βέβαιη.
Ως προς την κατανομή των τύπων της κεραμεικής στα διάφορα σημεία του χώρου ,εκ πρώτης όψεως φαίνεται νά υπάρχει ισομέρεια. Π.χ. από τον βωμό έχουμε μεν πλήθος μινύειων και αμυρόχρωμων, αλλά και πλήθος χονδροειδών και πιθοειδών αγγείων. Το ίδιο και από το Κτίριο Ι. Εκ πρώτης όψεως τα λιγότερα απ' όλα φαίνεται να είναι τα αμαυρόχρωμα. Όμως, τα στιλβωτά είναι αρκετά.
Πιστεύω, πως πολλά από αυτά πρέπει να ήταν αμαυρόχρωμα, αλλά δεν έχει διατηρηθεί η βαφή και δεν μπορούμε να τα αναγνωρίσουμε. Π.χ. από την περιοχή "Πέριξ του κτιρίου Ι" δύο κομμάτια, το 12/1 και το 12/27 μοιάζουν πολύ. Είναι και τα δύο στιλβωτά, αλλά το 12/27 σώζει και σκουρόχρωμη διακόσμηση, πολύ αχνά όμως. Αυτό σημαίνει, ότι και πολλά άλλα στιλβωτά πιθανόν νά είχαν και διακόσμηση, η οποία δεν έχει σωθεί.
Τα αμαυρόχρωμα, που σώζουν τη βαφή τους, έχουν βρεθεί σε μικρούς αριθμούς. Περίπου 21 είναι τα κομμάτια "εκ του βωμού" και "εκ του σωρού των λίθων" -και μάλιστα διαφόρων ειδών.
Διακρίνονται στις εξής κατηγορίες:
-τα καθαρώς ΜΕ αμαυρόχρωμα, με τα μικρά festoons και τις πολλαπλές, λοξές διασταυρούμενες γραμμές. Πρόκειται για μικρά, σφαιρικά αγγεία ή ανοικτά κανθαροειδή. Η κατηγορία αυτή αντιπροσωπεύεται από πολύ λίγα κομμάτια, π.χ. στον δίσκο 2 και 8, αλλά και με το κομμάτι 4/12α, όπου το μοτίβο φαίνεται νά είναι μεγάλα τόξα στους ώμους του αρκετά μεγάλου αγγείου. Οι επιφάνειες είναι έντριπτες, σώζονται συνήθως αρκετά καλά και σώζουν και τα ίχνη του εργαλείου έντριψης. Είναι τα ώριμα ΜΕ (Δεϊλάκη, Οι τύμβοι του Άργους).
-όσα έχουν μόλις διακρινόμενη σκούρα βαφή πάνω σε σκούρα, έντριπτη επιφάνεια και σε πηλό μάλλον χονδροειδή, με παραδείγματα στο δίσκο 5α και στο δίσκο 31.
-όσα είναι κομμάτια από μεγάλα, κλειστού τύπου αγγεία (πιθοειδή, αλλά από καθαρό πηλό) με μπεζ ή γκρι-μπεζ /κιτρινωπές επιφάνειες, μάλλον του τύπου των κίτρινων μινύειων -αλλά δεν διατηρούνται πάντα καλά και δεν υπάρχει απόλυτη βεβαιότητα ότι είναι στιλβωμένα Έχουν διακόσμηση ταινιών από καστανόγκριζη βαφή, όπως π.χ. μεγάλο κομμάτι από το δίσκο 4. Πολλά παρόμοια έχουμε από το Καταρραχάκι, με ταινίες, αλλά και ζίγκ-ζάγκ στους ώμους. Ίσως και αυτά να είναι ύστερα ΜΕ ή μεταβατικά ή και ΥΕ ακόμη.
-κομμάτια λεπτών και μέτριων αγγείων από καθαρό, λεπτό, μπεζ η ρόδινο πηλό και επιφάνειες συνήθως όχι στιλβωμένες, με διακόσμηση ταινιών και γραμμών από αμαυρή, καστανή συνήθως βαφή.
-στιλβωμένα αγγεία, από έντονα πορτοκαλί πηλό, με σκούρα διακόσμηση, όπως το Ν12/27 από έντονα πορτοκαλί πηλό και γκριζωπή διακόσμηση ή το Ν8/17 με έντονα πορτοκαλί επιφάνεια και κόκκινη βαφή. Στην ίδια κατηγορία, μάλλον, ανήκουν λίγα κομμάτια κόκκινου πηλού, με απολεπιζόμενες επιφάνειες, αρχικά, με σκούρα διακόσμηση λεπτών ζίγκ-ζάγκ γραμμών και ταινιών, π.χ. τό Ν8/1.
'Αλλα όστρακα με λεπτή, αλλά όχι εξίτηλη, κάπως "κρακελλαρισμένη" καστανόμαυρη βαφή (ταινίες κλπ) πάνω σε λεία (επιχρισμένη μάλλον παρά έντριπτη) επιφάνεια φαίνονται μυκηναϊκά. To Ν2/15 είναι λαβή από αγγείο πιθανώς πρώιμο ΥΕ (αμφορέας με παράλληλα στον Ταφικό Κύκλο Β ), όπως και το Ν 2/16.
Δυστυχώς, σώζονται μόνον όστρακα και όχι ολόκληρα σχήματα αγγείων από όλες τις κατηγορίες. Μικρότερος είναι ο αριθμός και οι ποικιλίες τους από την περιοχή "Πέριξ του Κτιρίου Ι". Σχεδόν δεν υπάρχουν του "κλασικού τύπου", όπως του δίσκου 2. Τα περισσότερα μοιάζουν (πρώιμα;) ΥΕ.
Αξιοσημείωτη είναι η μεγάλη ποσότητα μινύειων, αν και σώζονται μικρά μόνο μέρη τους. Υπάρχουν γκρίζα , μελανά και κίτρινα μινυεία. Τα μινύεια πού προέρχονται "εκ του βωμού" ή "εκ του σωρού των λίθων" είναι περίπου 12 (μετρώντας τα διαφορετικά χείλη και όχι τις βάσεις, γιατί μπορεί νά συνανήκουν με κάποια από τα χείλη). Τα μινύεια που προέρχονται "εκ του Κτιρίου Ι" ή "Πέριξ του Κτιρίου Ι" είναι τουλάχιστον 16-20.
Τα μελανά μινύεια είναι μία ενδιαφέρουσα, μεγάλη αν και αποσπασματική κατηγορία. Σώζονται μόνο πολύ μικρά κομμάτια, αλλά από τις βάσεις και τα χείλη διαπιστώνουμε, ότι υπήρχε πληθώρα τέτοιων αγγείων.
Ο πηλός τους είναι εξαιρετικά καθαρός, με συχνά λίγο "στεγνή" και αμμώδη υφή . Είναι αυτός, πού περισσότερο από όλα τα ΜΕ θυμίζει την ΠΕ παράδοση στην τεχνική (fabric).
Ο πυρήνας έχει συνήθως χρώμα κεραμιδί μέχρι μπεζ. Οι επιφάνειες δεν σώζονται καθόλου στιλπνές και το χρώμα τους ποικίλλει από σκούρο γκρι - σχεδόν μαύρο, μέχρι καστανό γκρίζο αρκετά ανοιχτό έως και κοκκινοκάστανο. Πολλές φορές στις επιφάνειες υπάρχουν κυκλοτερή, πιο ανοιχτόχρωμα στίγματα ("φαντάσματα"). Αυτό δείχνει μια άνιση, όχι πολύ επιτυχή όπτηση. Ίσως μπορούμε να υποθέσουμε ύπαρξη επαρχιακού εργαστηρίου, που δεν επετύγχανε απόλυτα το επιθυμητό πρωτότυπο.
Πολύ ενδιαφέρον είναι, ότι ο πηλός τους δεν διαφέρει σε ποιότητα και είναι πολύ παρόμοιος, αν όχι όμοιος με των μινύειων της Μάλθης! Ίσως να υπήρχε ένα, κοινό εργαστήριο, ειδικευμένο στην παραγωγή αυτών των συγκεκριμένων αγγείων, που προφανώς, χρησιμοποιούσε ένα ειδικό πηλό για να έχουν το συγκεκριμένο αποτέλεσμα. Φυσικά και ειδική όπτηση: πυρήνας κόκκινος, ενώ ένα πολύ λεπτό στρώμα προς τις επιφάνειες και οι ίδιες οι επιφάνειες είναι μελανά. Σε μερικά κομμάτια, μάλιστα αυτά που είναι πιο μαύρα (και προφανώς γ' αυτό ακριβώς) διακρίνω την ελαφρότατα αμμώδη υφή του πηλού, καθώς και ότι περιέχει λευκωπή άμμο, πάρα πολύ ψιλή. Μοιάζει αυτός ο πηλός, σαν "εξευγενισμένος" ΠΕ (αυτός με τα λευκωπά χαλικάκια).
Ούτε το έντονο πορτοκαλί του χρώμα μας ξενίζει (συνηθιζόταν σ' αυτά τα ΠΕ) ούτε η καθαρότητα του (οι Πρωτοελλαδίτες γνώριζαν καλά τα κοιτάσματα του καθαρού πηλού ή/και κατείχαν την τεχνική να τον καθαρίζουν τέλεια)
Οι Μεσοελλαδίτες χρησιμοποιούσαν καθαρότατους πηλούς για την λεπτή κεραμεική. Δεν ξέρω τι θα έδειχνε μια χημική εξέταση, όμως ο πηλός αυτός είναι το ίδιο καθαρός με αυτόν των γκρίζων μινύειων, όμως των γκρίζων έχει μια κάπως πιο "στεγνή" και άγρια υφή. Αυτό, βέβαια, μπορεί να οφείλεται μόνο και μόνο στην διαφορετικού είδους και ίσως και ύφους όπτηση, με σκοπό την απόκτηση διαφορετικού αποτελέσματος στις επιφάνειες.
Στο Νησακούλι έχει βρεθεί μεγάλη ποσότητα μικρών, αλλά και αρκετά μεγάλων κομματιών από πίθους, παρομοίων με τον εκτεθειμένο στο Μουσείο Πύλου από το τετράγωνο Β.
Τα χονδροειδή αγγεία, σε πολύ μεγάλο ποσοστό,είναι "τύπου Βορουλίων" με τις ποικιλίες τους: Άλλα πολύ χονδροειδή και με άνιση όπτηση. Άλλα πιο λεπτά και προσεκτικά φτιαγμένα, με λειασμένες/ εντριπτες επιφάνειες, και με κυρίαρχο το σκούρο γκρι.
Τα αγγεία αυτά, λοιπόν, δεν αφορούν μόνο τα Βορούλια, αλλά συναντώνται σε μεγάλες ποσότητες και σε άλλες θέσεις. Αυτό είναι φυσικό, καθώς πρόκειται για αγγεία καθημερινής χρήσης.
Το ενδιαφέρον με το Νησακούλι είναι ότι εδώ συνανήκουν με καθαρώς ΜΕ αγγεία, μινύεια κλπ. Αυτό αποδεικνύει την διάρκεια των παραδοσιακών αυτών σχημάτων μέσα στο χρόνο. Έτσι,, τα ,των Βορουλίων, αν και έχουν βρεθεί μαζί με Κεφτί, μπορούν νά θεωρηθούν ΜΕ τύπου. Τα του Νησακουλίου μπορούν νά θεωρηθούν ΜΕ, αν και δεν γνωρίζουμε μήπως υπήρχε κάποια στρωματογραφική διαφοροποίηση. Άλλωστε, ένας βωμός και ο, γύρω του σωρός των λίθων δεν είναι σαφώς τα καλύτερα σημεία, όπου θα μπορούσε νά γίνει μία τέτοια διαφοροποίηση. Όμως, η ίδια ανάμειξη φαίνεται νά υπάρχει από όλα τα σημεία της ανασκαφής, π.χ. και με το υλικό από το Κτίριο Ι η γύρω από το κτίριο αυτό. Δεν γνωρίζουμε αν και πόσες φάσεις είχε το κτίριο Ι.
Από την αρχαιομετρική εξέταση/ ανάλυση τέτοιου τύπου κεραμεικής από διάφορες θέσεις, μπορούν νά εξαχθούν ενδεχομένως πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα περί πηλών και εργαστηρίων και μπορεί και νά διαλευκανθούν ακόμη και θέματα χρονολόγησης. Αν π.χ. διαφέρει σημαντικά η σύσταση του πηλού ή η τεχνολογία των αγγείων των Βορουλίων από αυτά του Νησακουλίου, παρά την εξωτερική ομοιότητα τους, τότε αυτό μπορεί νά θεωρηθεί και χρονολογική ένδειξη/ διαφοροποίηση. Νομίζω, πάντως, ότι δεν θα υπάρξει διαφοροποίηση πηλού η τεχνικής. Εφόσον διατηρείται η παράδοση στο σχήμα, είναι λογικό νά συνεχίζεται και η ίδια τεχνολογία. Άλλωστε, το πανομοιότυπο αποτέλεσμα προς τα εκεί μας οδηγεί.
Μερικά άλλα κομμάτια, με τοιχώματα μετρίου πάχους και πηλό όχι χονδροειδή, αλλά ούτε και καθαρό, πρέπει νά προέρχονται από μεγάλα, κλειστά αγγεία ή πιθοειδή, Παρόμοια ομάδα υπάρχει στο Καταρραχάκι.
Αφροδίτη Χασιακού
"Μεσοελλαδική Κεραμεική από την Μεσσηνία"
Θεώρησα αδύνατον να υπάρξει πάνω σε κάθε μικρό όστρακο καταγραφή του τύπου «εκ του σωρού των λίθων». Η αναφορά στον αριθμό του τετραγώνου θα ήταν καλύτερη, όμως αυτό δεν αναφερόταν πάντα στις ενδείξεις. Από την ανασύσταση που έκανα της κατόψεως του χώρου προκύπτει ο αριθμός του τετραγώνου, αλλά θα ήταν αυθαιρεσία να αναγράψω ως δεδομένο πάνω στο όστρακο κάτι, που δεν θα ήταν παρά δικό μου συμπέρασμα. Όμως, ο αριθμός του δίσκου αναφέρεται στην αρίθμηση των οστράκων και για πρακτικούς λόγους και γιατί εξ αρχής θεώρησα, ότι η συγκέντρωση του συγκεκριμένου υλικού σε ένα δίσκο πιθανόν να αντιπροσωπεύει κάποιο στρώμα ή ομάδα και να έχει σημαίνουσα αξία.
Την άδεια για τη μελέτη του υλικού από Νησακούλι μου παρεχώρησε ο ανασκαφέας, αείμνηστος Άγγελος Χωρέμης, τον οποίο και ευχαριστώ θερμότατα. Δυστυχώς δεν μπόρεσα να έχω στα χέρια μου το Ημερολόγιο της Ανασκαφής. Ο ανασκαφέας μου διευκρίνισε , ότι δεν είχε ο ίδιος αντίγραφα του Ημερολογίου, το οποίο είχε παραδώσει στην αρμόδια Ζ' Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, στην οποία τότε υπηρετούσε. Η έρευνα που έκανα στα αρχεία της Εφορείας δυστυχώς απέβη άκαρπη. Έτσι, αναγκάστηκα, να χρησιμοποιήσω όσα δεδομένα είχα στη διάθεση μου, για να δημιουργήσω μια εικόνα της ανασκαφής και του χώρου.
Προκειμένου να το επιτύχω, χρησιμοποίησα τις πληροφορίες από το κείμενο του ανασκαφέα στα AAA 1969, καθώς και τις φωτογραφίες και το σχέδιο που παρουσιάζεται στο ίδιο άρθρο, συσχετίζοντας και συνδυάζοντας τα με τις ενδείξεις/ καρτέλες των ευρημάτων, καθώς και το ίδιο το υλικό. Παρουσιάζω εδώ όλο το σκεπτικό, γιατί πιστεύω ότι βοηθά στη σύνθεση μιας εικόνας και στην ερμηνεία της χρήσης του χώρου.
 |
| Το Νησουλάκι στον όρμο της Μεθώνης, στο βάθος το κάστρο. |
Στα AAA 1969, το σχέδιο της ανασκαφής παρουσιάζεται χωρίς αναφορά σε ανασκαφικά τετράγωνα. Αντίθετα, στις καρτέλες/ ενδείξεις των ευρημάτων αναφέρονται τα τετράγωνα Α-ΙΗ του ανασκαφικού καννάβου. Έτσι, κατ αρχήν, τοποθέτησα ένα υποθετικό κάνναβο πάνω στο υπάρχον σχέδιο και, με τη χρήση όλων των υπολοίπων στοιχείων, προχώρησα στην ανασύσταση της εικόνας του χώρου και της «ιστορίας» της ανασκαφής. Ο κάνναβος τοποθετήθηκε παράλληλα με την κατεύθυνση του Βορρά υποθετικά πάνω στο υπάρχον σχέδιο (AAA), με τη χρησιμοποίηση όλων των στοιχείων από το κείμενο AAA, από το ίδιο το σχέδιο (κλίμακα) και από τις ενδείξεις/ καρτέλες των ευρημάτων. Απ' ό,τι φάνηκε από τις προσπάθειες ανασύστασης του, ο κάνναβος ήταν ανά δύο μέτρα. Έτσι, βάσει της μικρής κλίμακας που υπάρχει στο κάτω μέρος του σχεδίου, τα 3 μ. είναι 2εκ., άρα τα 2μ. του καννάβου είναι 1,333, δηλ.1.4 εκ. στο σχέδιο. Με τον κάνναβο ανά 1μ. ή ανά 4μ. είναι αδύνατη η ανασύσταση του σχεδίου ως έχει στα AAA και σύμφωνα με τις αποστάσεις και τις διαστάσεις που αναφέρονται στο κείμενο.
Στα τετράγωνα σημειώθηκαν οι ημερομηνίες της ανασκαφής, όπως προκύπτουν από τις καρτέλες για κάθε τετράγωνο (18,19, 22,23,24, 25/10/1968). Σύνολο ανασκαφής 5 ημέρες. Οι 20/10 και 21/10 φαίνεται πως ήταν αργίες. Σημειώνονται, επίσης, τα βάθη, όπως και όπου αναφέρονται στις ενδείξεις των ευρημάτων.
Εφ' όσον ο βωμός στις ενδείξεις φαίνεται να καταλαμβάνει τα τετράγωνα Δ και Ε φροντίσαμε να περάσουμε τον κάνναβο ανάμεσα στους δύο τοίχους του βωμού, ενώ η συνεσταλμένη ταφή (;) είναι στο τετράγωνο ΣΤ. Το κτίριο Ι έχει "πέριξ" τα τετρ. ΙΣΤ, ΙΖ, IH,. ΙΟ, όπως δηλώνεται στις ενδείξεις. Με βάση αυτές τις ενδείξεις ονομάσαμε τα τετράγωνα του καννάβου και νομίζω ότι είναι λογικά, δεδομένου του σχήματος του όλου σκάμματος, που δεν είναι κανονικό.
Ο μικρός τοίχος, που είναι μισός στο τετράγωνο Ι και στο τετράγωνο Θ, ίσως είναι μέρος ενός τοίχου καθέτου προς τον μακρύ ΒΑ - ΝΔ τοίχο. (δηλ. ίσως κάποιου διαχωριστικού). Στο τετράγωνο Θ υπάρχουν δύο ενδείξεις στα βάθη: - 0.37 και - 1.02. Ίσως το πρώτο βάθος να αφορά τον μικρό τοίχο και παρατηρώ ότι το ίδιο βάθος υπάρχει στο βωμό. Αυτό μπορεί να είναι τυχαίο, δηλ. μέχρις εκεί να έφθασε η ανασκαφή, αλλά πιθανότερο είναι μέχρις εκεί να φθάνουν τα θεμέλια των τοίχων.
Στο ίδιο τετράγωνο, το Θ, υπάρχει άλλη ένδειξη με βάθος 1.02 ,που νομίζω ότι αφορά τον μακρύ τοίχο, δηλαδή τα πιθανώς βαθύτερα θεμέλια του ή, έστω, την προσπάθεια του ανασκαφέα να δει, τι υπάρχει κάτω από αυτά και να ορίσει την χρονολόγηση του τοίχου, αλλά και να ξεκαθαρίσει, που σταματά ο τοίχος. Το ίδιο παρατηρώ και στο τετράγωνο ΙΘ, όπου το βάθος φθάνει στα 1.40, για τον ίδιο προφανώς λόγο.
Επίσης αρκετά βαθειά (-0.95) προχώρησαν και στο τετράγωνο ΙΕ, ψάχνοντας πιθανώς για άλλο τοίχο, ανατολικά του σωζόμενου μακρού. Στα υπόλοιπα τετράγωνα προχώρησαν σε βάθη -0.50 έως -0.80μ. περίπου, ίσως ανάλογα με τη διαμόρφωση του εδάφους.
Η συνολική έκταση του ανασκαφέντος χώρου είναι περίπου 15X8 μέτρα = 120 τ.μ. (Δ-Α Χ Β-Ν), απ' ότι φαίνεται στο σχέδιο, ενώ ο ανασκαφεύς αναφέρει λίγο περισσότερη: 171 τ.μ. Ο ανασκαφεύς αναφέρει ότι η επίχωση ήταν ελάχιστη 0.20- 0.40 μ.
Είναι αλήθεια ότι το Νησακούλι, στο σημείο που βρίσκεται, "ξυρίζεται" από τον αέρα και τα κύματα. Η παραμικρή θαλασσοταραχή δημιουργεί γύρω του κύματα που αφρίζουν . Αποτέλεσμα η πολύ μεγάλη διάβρωση , που καθιστά σήμερα πολύ δύσκολη την προσπέλαση. Καθώς αυτό συνέβαινε ανέκαθεν, είναι φυσικό η μεσαιωνική χρήση του χώρου να αναμόχλευσε ή να κατέστρεψε τα προϊστορικά στρώματα.
Η ανασκαφή έγινε "επί της κορυφής της νησίδος" και δεν υπάρχει αναφορά για άλλα σημεία της νησίδος, που είναι περίπου 60X60 μ. (MME,σ. 278) ή σε τυχόν μεταγενέστερα (μεσαιωνικά) ερείπια. Στα κουτιά που είχαν εναποτεθεί στην Αποθήκη του Μ.Π. δεν βρήκα κέρατα ελάφου ή χαυλίους, που αναφέρονται στο κείμενο AAA, και μόνον ένα πυρίτη.
 |
| Το Νησουλάκι |
Στις 18-10-68 ξεκινούν από την περιοχή, όπου το προηγούμενο έτος είχε βρεθεί ένας πίθος, που είχε παραδοθεί στο Μουσείο Πύλου (εκτίθεται). Ξεκίνησαν, δηλαδή, από τα τετράγωνα Α και Β. Προχωρώντας Ανατολικά στις 19-10-68 συναντούν τον σωρό των λίθων (Τετρ. Δ), ο οποίος τους οδηγεί βόρεια, στο Τετράγωνο Ε.
Μετά την παύση της 20ης και 21η ς /10 στις 22/10 συνεχίζουν με τον σωρό των λίθων, τον οποίο αποκαλούν πλέον "Βωμό" στα τετράγωνα Δ και Ε και προχωρούν δυτικά, στα τετράγωνα ΣΤ (όπου συναντούν την ταφή του "νεκρού εν συσπειρώσει"), και στα τετράγωνα Ζ, Η και Θ. Στο τετράγωνο Θ συναντούν μέρος των τοίχων του Κτιρίου Ι. Την επομένη, 23-10, συνεχίζουν δυτικά του τετρ. Θ, στα τετράγωνα Ι και ΙΑ, προφανώς για να δουν τι γίνεται με τον τοίχο. Παράλληλα συνεχίζουν με τον βωμό, στα τετράγωνα Δ και Ε, ενώ ο σωρός των λίθων τους οδηγεί βόρεια, στο τετράγωνο IB, και στο τετρ. ΙΓ, σε μια προσπάθεια να βρουν που σταματά ο σωρός των λίθων.
Την επόμενη, 24-10 ξεκαθαρίζουν τον βωμό και, παράλληλα, προχωρούν δυτικά, στα τετράγωνα ΙΔ, ΙΕ (όπου συναντούν την ταφή) και στο τετρ. Ι ΣΤ, όπου, συναντούν τον μακρύ τοίχο του "Κτιρίου Ι", προφανώς σε μικρό βάθος.
Συνεχίζουν δυτικά (τετρ. ΙΖ) και βόρεια (τετρ. IH) σε μια προσπάθεια νά βρουν τον παράλληλο τοίχο και να ορίσουν το Κτίριο. Η διαπίστωση είναι ότι είχε κατολισθήσει στη θάλασσα (AAA, σ. 14). Την επομένη, 25-10 προχωρούν όσο βαθύτερα μπορούν στο οριακό τετράγωνο IH, και ανατολικότερα, στο τετρ. ΙΘ, όπου συναντούν τη συνέχεια του μακρού Β - Ν τοίχου και τμήμα άλλου τοίχου, κάθετου προς αυτόν.
Στις ενδείξεις /καρτέλες των ευρημάτων οι τοίχοι αυτοί αποκαλούνται γ και δ, χωρίς να διευκρινίζεται ποιος είναι ο γ και ποιος είναι ο δ. Πιθανώς γ να ονομάστηκε ο μακρός Β-Ν τοίχος, επειδή βρέθηκε πρώτος (στις 24-10) και δ να ονομάστηκε ο προς αυτόν κάθετος, που βρέθηκε την επόμενη ημέρα (25-10).
Το ερώτημα είναι: εφόσον υπάρχουν τοίχοι γ και δ, πρέπει να υπάρχουν και τοίχοι α και β, που δεν αναφέρονται πουθενά. Ο μόνος άλλος τοίχος που είχε βρεθεί είναι εξαιρετικά αποσπασματικός, ίσως αρχικά κάθετος προς τον μακρό τοίχο (γ;), και ο οποίος βρίσκεται στα τετράγωνα Θ και Ι. Καθώς αυτά τα δύο τετράγωνα ανασκάφηκαν αντίστοιχα στις 22-10 και 23-10, δηλ. σε δύο διαφορετικές ημέρες, ίσως, αρχικά ο τοίχος πήρε τον χαρακτηρισμό α και μετά β. Αυτή η τελευταία υπόθεση είναι κάπως αδύνατη, αλλά δεν παρενοχλεί το σύνολο.
Την τελευταία ημέρα της ανασκαφής 25-10-68 προχωρούν βαθειά στους χώρους στο εσωτερικό του Κτιρίου Ι, στα τετράγωνα ΙΣΤ και ΙΘ, όπου φθάνουν στο -1,40μ., προφανώς σε μια προσπάθεια να χρονολογήσουν τη θεμελίωση του.
 |
| Πάνω: Ο βωμός μετά τον καθαρισμόν. Κάτω: Τοίχοι του κτίσματος |
Ο «Βωμός»
Περιγράφονται και εικονίζονται δύο τοίχοι που συναντώνται σχεδόν κάθετα μεταξύ τους. Ο Β-Ν έχει μήκος 1,30μ. και πλάτος 0,55 μ. Ο Α-Δ έχει μήκος 1,35μ. και πλάτος 0,32μ. Και οι δύο σώζονται σε ύψος 0,22μ. Ο συγγραφέας αναφέρει ότι οι δύο τοίχοι "απολήγουν κανονικώς", δηλαδή ότι αυτή ήταν η μορφή τους εξ αρχής και είχαν γίνει έτσι "προς προστασίαν της πυράς από των δυτικών και νοτίων ανέμων των συνηθέστερων και ισχυρότερων της περιοχής".
«Εις το εσωτερικού αυτού», δηλαδή σε μια έκταση όχι μεγαλύτερη από 2τ.μ. "ανευρέθη μέγας σωρός λίθων", το ύψος του οποίου δεν αναφέρεται, και το οποίο, όμως, δεν πρέπει να ήταν μεγάλο, αν μπορούμε να κρίνουμε από τη δημοσιευόμενη φωτογραφία- όχι πάνω από 1μ. Στη φωτογραφία ο σωρός των λίθων φαίνεται να έχει ένα κυκλοτερές, περιορισμένο σχήμα. Όμως, από τις ενδείξεις των δίσκων με τα ευρήματα (δίσκοι 10, 10Α, 11) φαίνεται ότι ο "σωρός των λίθων" εκτεινόταν τουλάχιστον 2 - 3μ. βορειότερα του πέρατος του Β-Ν τοίχου του "βωμού", στο τετράγωνο IB.
Στα τετράγωνα Δ/Ε το βάθος που αναφέρεται στις ενδείξεις είναι 0,37. Στο κείμενο των AAA για την περιοχή του βωμού αναφέρεται, ότι ο σωρός των λίθων "ηδράζετο επί γης μελανής και σκληρότατης εκ της πυράς".
Για το τετράγωνο IB στις ενδείξεις αναφέρεται βάθος -0,73. Μεταξύ των ευρημάτων, τουλάχιστον, δεν υπάρχουν ίχνη άνθρακος. Βέβαια και από τα τετράγωνα Δ/Ε δεν βρήκα μεταξύ των ευρημάτων αυτά που αναφέρονται στο κείμενο, δηλ. καμμένα οστά ζώων, τεμάχια κεράτων ελάφου και χαυλίους. Ένα μικρότατο κομμάτι χαυλίου βρήκα μόνο μεταξύ των ευρημάτων του τετραγώνου IB (Δίσκος 11). Η αναφορά, όμως, στην ύπαρξη αυτών των οστών σε συνδυασμό με την καύση, φαίνεται να συντείνει στην ερμηνεία του χώρου ως βωμού, μαζί, βέβαια, με την ύπαρξη πολύ μεγάλης ποσότητας αγγείων, μεταξύ των οποίων και ένα διπλό, που, γενικά, θεωρείται ότι έχει κάποια λατρευτική σημασία.
Αν, πράγματι, σ' αυτόν τον χώρο του βωμού προσφέρονταν ως θυσία τόσο μεγάλα ζώα, όπως ελάφια ή κάπροι, τότε δικαιολογείται και η ύπαρξη λίθων, γιατί κάποιου είδους κατασκευή θα γινόταν για να ακουμπήσει το ζώο επάνω. Δικαιολογείται, επίσης, να σπρωχτούν όλα τα μετά τη θυσία απορρίμματα αρκετά μακρυά, μέχρι το τετράγωνο IB, για να καθαριστεί ο χώρος και να ετοιμαστεί για άλλες προσφορές και θυσίες. Η ύπαρξη πιο πρώιμων ΜΕ αγγείων στο τετράγωνο IB πιθανόν σημαίνει, ότι εκεί είχαν αποτεθεί αγγεία από την παλαιότερη χρήση του βωμού, ενώ, πάνω στο βωμό, βρίσκονται εκείνα, που αφορούν στην πιο πρόσφατη χρήση του και μοιάζουν κάπως υστερότερα, ίσως και μεταβατικά. Η εύρεση ενός ΥΕ και κάποιων μεταγενέστερων οστράκων, αφορά ίσως μια διατάραξη των στρωμάτων. Σημειώνουμε ότι και στον τύμβο της Βοϊδοκοιλιάς έχουν βρεθεί τόσο κέρατα ελάφου, όσο και ένα διπλό αγγείο -αλλά όχι σε context πυράς /βωμού.
Η λακκοειδής ταφή με τον νεκρό εν συσπειρώσει (AAA σ. 14) βρέθηκε στο τετράγωνο ΣΤ. Σώζονται λίγα οστά (Κουτί 25). Αν ο νεκρός ήταν πράγματι εν συσπειρώσει πρέπει να υποθέσουμε ότι ήταν προϊστορικός, και πιθανώς ΜΕ. Αλλά τα οστά είναι τόσο λίγα, που αναρωτιέμαι αν ήταν δυνατόν να φανεί η στάση του σώματος -προφανώς δεν περισυνελέγησαν όλα, λόγω της κακής διατήρησης τους.
Μαζί τους δεν υπάρχουν όστρακα, ώστε να διευκολυνθεί η χρονολόγηση. Μέσα στο ίδιο Κουτί (25) υπάρχει χαρτοσακκούλα, που περιέχει αρκετά άμορφα από τη σκουριά κομμάτια σιδήρου, δύο- τρία οστά, και λίγα, πολύ μικρά όστρακα, από τα οποία τα περισσότερα φαίνονται ΜΕ (ίσως ένα ΠΕ) και λίγα είναι ιστορικών; /μεσαιωνικών; χρόνων. Η χαρτοσακούλα δεν έχει ένδειξη, αλλά γύρω από το μεγαλύτερο κομμάτι σιδήρου έχει προσδεθεί ένδειξη: "Νησακούλι. 24.10.68. Τετράγωνο ΙΕ. βάθος 0.68- 0- { . Ημερολόγιο σ. 13".- 0.95
Σύμφωνα με το σχέδιο, τα τετρ. ΣΤ και ΙΕ είναι μάλλον απομεμακρυσμένα. Η τοποθέτηση των ευρημάτων τους μαζί είναι μάλλον τυχαία. Ο δίσκος 25 μοιάζει να περιέχει τα "υπόλοιπα "που δεν έχουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον . Τα του τετραγώνου ΙΕ ίσως είναι αυτά που αναφέρονται στη σ. 14 του κειμένου των AAA "ως και επιμήκης σωρός οστών εντός λάκκου, μτγν. όμως διότι ευρέθησαν τεμάχια σιδήρου πλησίον των οστών" . Στο σχέδιο δεν υπάρχει τίποτα στο τετρ ΙΕ. Γι' αυτά αναφέρεται , γενικά, πως βρέθηκαν "εις τον μεταξύ του βωμού και του κτίσματος Ι χώρον", όπου, όμως, επίσης γενικά, τοποθετούνται και δύο άλλες ταφές: Η μία είναι αυτή με τον "νεκρόν εν συσπειρώσει", που βρισκόταν στο τετράγωνο ΣΤ σύμφωνα με την ένδειξη στα ευρήματα, αλλά και σύμφωνα με κάποια ένδειξη στο σχέδιο. Η άλλη είναι μία "πιθοειδής" (sic) ταφή". Αλλά για ποιόν πίθο πρόκειται;
Στο Μουσείο Πύλου υπάρχουν δυο πίθοι από Νησακούλι. Ο ένας παραδόθηκε το 1967 και μάλλον η εύρεση του υπήρξε η αφορμή για την ανασκαφή του 1968. Έχει συγκολληθεί και εκτίθεται με αριθμό ΜΠ 1446. Στον πίθο αυτόν αναφέρεται ο συγγραφέας στην αρχή του άρθρου και λέει πως είναι ταφικός (οστά δεν βρήκα μάλλον θα τα πέταξε ο ευρών).
Άρα, η αναφορά στο τέλος του άρθρου ότι "βρέθηκε" ταφή σε πίθο κατά την ανασκαφή, προφανώς δεν αφορά τον ήδη παραδοθέντα το 1967 , αλλά κάποιον άλλο. Ο άλλος αυτός μερικώς συγκολλημένος πίθος υπάρχει σε δίσκο με ένδειξη "Τετράγωνο Α. 18-10-68". Στο σχέδιο δεν εικονίζεται τίποτα -στο τετράγωνο Α, εικονίζεται όμως ένας ολόκληρος πίθος στο τετράγωνο Β, κι αυτός, προφανώς είναι ο συγκολλημένος από την προηγούμενη χρονιά, που τοποθετήθηκε στο σχέδιο.
Προφανώς η ανασκαφή του 1968 δεν ξεκίνησε ακριβώς από το σημείο της εύρεσης του πίθου του 1967, αλλά λίγο αριστερότερα, όπως και ο κάνναβος που τοποθετήθηκε εκεί ξεκινώντας με το τετρ Α, όπου και βρέθηκε ο πίθος το 1968 (βλ. και εισαγωγικά σχόλια Δίσκου 4).
Η ένδειξη που συνοδεύει το ασυγκόλλητο πιθάρι είναι ενδεικτική: "Νησακούλι, 18-10-68. Τετράγωνο Α. Εκ του πίθου 2. Βάθος 0-75 μ. Ημερολόγιο σ. 1". Προφανώς ο πίθος 1 ήταν αυτός του 1967. Και εφόσον η σελίδα στο Ημερολόγιο είναι η 1, πρόκειται για την αρχή της ανασκαφής, όπως το περιέγραψα πιο πάνω. Μέσα στον ίδιο δίσκο (τον 1) υπάρχει χαρτοσακούλα: "Νησακούλι. 18-10-68. Τετράγωνο Β. ±0.33 Βάθος 0 -{ } φυσικόν έδαφος ±0.54 Ημερολόγιο σ. 2".
Αυτό σημαίνει ότι την ίδια, πρώτη μέρα της ανασκαφής καθαρίστηκε ο χώρος του παλαιού πίθου και έψαξαν και δυτικά του (στο τετράγωνο που ονόμασαν Α).
Τα όστρακα πίθου, που περιέχει η χαρτοσακούλα, μοιάζουν τόσο με τον ένα, όσο και με τον άλλο πίθο - θα έλεγα ότι μοιάζουν περισσότερο με τον πίθο του 1968 και, ακόμη, ότι δεν φαίνεται να ταιριάζουν στα συμπληρωμένα σημεία του συγκολλημένου πίθου του 1967. Πιθανόν, λοιπόν, να προέρχεται από τον πίθο 2, ο οποίος θα είχε σκορπιστεί αρκετά, αφού είχε σπάσει. Ο πίθος 2 ήταν αρκετά μεγάλος (από ό,τι είδα είχε εν μέρει συγκολληθεί, αλλά έχει και πάλι σπάσει).
Μέσα στο δίσκο 1 υπάρχει μικρή χαρτοσακούλα με κομμάτια χώματος και άνθρακος και ενδείξεις: "τεμάχια άνθρακος παρά τον σωρόν των λίθων της τάφρου 4 και 5. "Τάφροι " δεν αναφέρονται αλλού - μάλλον εννοεί τα τετράγωνα Δ και Ε με τον σωρό των λίθων και τον "βωμό", όπου, όπως αναφέρεται στο κείμενο των AAA, υπήρχαν ίχνη έντονης πυράς.
Οι ταφές
Έτσι, μετά από αυτά, "εις τον μεταξύ του βωμού και του κτίσματος Ι χώρου" συμπεραίνουμε, ότι βρέθηκαν οι εξής ταφές:
-μία με τον "νεκρόν εν συσπειρώσει" σε λάκκο,
-μια εντός πίθου (τετρ. Α),
-άλλη μια εντός πίθου (τετρ. Β)
- και άλλη μια στο τετρ. ΙΕ.
Από τα ελάχιστα στοιχεία που έχουμε, η ταφή του τετρ. ΙΕ μάλλον δεν είναι προϊστορική, αφού ο "επιμήκης σωρός" των οστών συνοδεύεται από τεμάχια σιδήρου. Τα όστρακα που υπάρχουν με αυτή την ένδειξη είναι ανάμικτα ΜΕ και μεσαιωνικά μάλλον, οπότε αποκλείεται οποιαδήποτε βεβαιότητα περί προϊστορικής ταφής.
Η "λακκοειδής ταφή" του τετρ. ΣΤ. πιθανότατα είναι ΜΕ, εφόσον ο νεκρός ήταν "εν συσπειρώσει".
Παρόλο που από τον πίθο τετρ. Β δεν σώζονται οστά, αυτός αναφέρεται ως ταφικός, το ίδιο και ο πίθος του τετρ. Α. Οι δύο πίθοι και από την τυπολογία τους, αλλά και από το ίδιο το έθιμο της ταφής εντός πίθου χρονολογούνται άνετα στη ΜΕ εποχή.
Για το τετρ. Γ. έχουμε λίγες, αλλά ενδιαφέρουσες πληροφορίες: Στο σχέδιο, στην περιοχή αυτή σημειώνεται κάτι όχι ιδιαίτερα ευκρινές, που, όμως, μοιάζει με οστά. Σε μια μισοσβησμένη καρτέλλα που συνοδεύει τον δίσκο 4 υπάρχει η αναφορά: "Νησακούλι 1968. (Τετράγωνα Α, Β, Γ, [ ] πίθο [ ]". Δεν υπάρχει αναφορά σε βάθη και τα πράγματα είναι πολύ ασαφή, όμως, πιθανώς, να έχουμε να κάνουμε με μια ακόμη ταφή, που έχει αρκετές πιθανότητες να είναι και αυτή προϊστορική /ΜΕ, αν και στο σχέδιο τα οστά (αν είναι) μοιάζουν να είναι μάλλον εκτάδην, παρά εν συσπειρώσει.
Τελικά, τρεις είναι οι ταφές που είναι ΜΕ με κάποια βεβαιότητα : δύο σε μικρούς πίθους και μια σε λάκκο. Αυτές βρίσκονται σε απόσταση 2 - 3μ. μεταξύ τους και σε απόσταση 2 - 4μ. από τον βωμό. Δεν φαίνεται να βρίσκονται σέ κάποια συγκεκριμένη διάταξη μεταξύ τους.
Το πρόβλημα με τη μισοσβησμένη ένδειξη του Δίσκου 4, που ανέφερα πάρα πάνω, είναι ότι συνυπάρχει, στον ίδιο δίσκο με δύο άλλες ενδείξεις "Εκ του βωμού:
Τετρ. Δ/Ε και "Εκ του σωρού των λίθων. Τετρ. Δ/Ε. 23.10.68". Με αυτή την σύγχυση στις ενδείξεις δεν μπορούμε να ξέρουμε τι ακριβώς βρέθηκε στον "βωμό" και τι γύρω από τους πίθους (αν βρέθηκε κάτι). Πάντως, το υλικό από τα Τετρ. Δ/Ε δεν έχει ιδιαίτερες διαφορές από το υλικό των υπολοίπων τετραγώνων και, επίσης, από τα τετρ. Δ/Ε δεν παρατήρησα να έχει βρεθεί ΠΕ κεραμεική. Αυτό ενισχύει την υπόθεση, ότι σ' αυτό το σημείο που είχε μικρό βάθος, το ΜΕ στρώμα βρίσκονταν ακριβώς πάνω από το stereo .Επίσης από τα τετράγωνα αυτά δεν υπάρχουν εγχάρακτα αγγεία. Υπάρχουν μινύεια και αμαυρόχρωμα, καθώς και Μυκηναϊκά.
Απ' ό,τι φαίνεται από το σχέδιο και το κείμενο, τοίχοι έχουν βρεθεί μόνο στα τετράγωνα Δ/Ε, που ερμηνεύτηκαν ως βωμός, και περί τα 8 μ. δυτικότερα οι τοίχοι που αναφέρονται ως Κτίριο Ι. Στον ενδιάμεσο χώρο έχουν βρεθεί μόνο ταφές στα Τετρ. Α, Β, Γ;, ΣΤ και ΙΕ. Πρέπει, λοιπόν, να υποθέσουμε, ότι ο ενδιάμεσος αυτός χώρος είχε χρήση ταφική.
Το "Κτίριο Ι" πιθανότατα δεν αφορά την ταφική χρήση του χώρου. Ίσως πρόκειται για κτίριο κατοίκησης. Το μεγαλύτερο μέρος του κτιρίου βρίσκεται μέσα στα Τετρ. ΙΣΤ και ΙΘ. Οι δίσκοι 12-20 περιέχουν υλικό με προέλευση "Πέριξ του Κτιρίου Ι" από τα τετράγωνα ΙΣΤ, ΙΖ, IH, ΙΘ. Οι δίσκοι 13, 14, 15, 16 περιέχουν υλικό από το τετράγωνο ΙΣΤ. Οι δίσκοι 13 και 15 περιέχουν υλικό από την περιοχή "Πέριξ του κτιρίου Ι". Ο δίσκος 14 περιέχει υλικό "Εκ του κτιρίου Ι" και έχει ημερομηνία 25-10- 68. Η έκφραση "Εκ" πιστεύω πως δεν είναι τυχαία, αλλά αφορά στην εσωτερική γωνία, την μεταξύ των δύο τοίχων του Κτιρίου Ι, όπου προχώρησαν (όπως και στο Τετρ. ΙΘ) όσο βαθύτερα μπορούσαν, για να συγκεντρώσουν ευρήματα από το εσωτερικό του κτιρίου και να χρονολογήσουν τη θεμελίωση του. Από τις ενδείξεις των δίσκων 14 και 15 προκύπτει, ότι το Τετρ. ΙΣΤ είναι και "Πέριξ" δηλ. έξω και "Εκ", δηλαδή μέσα από τους τοίχους του Κτιρίου Ι. Αυτό ακριβώς το σημείο με "καθησυχάζει" σχετικά με την ορθότητα του υποθετικού μου σχεδίου, διότι οι ενδείξεις/ καρτέλες των ευρημάτων τείνουν κάπως να περιπλέξουν τα πράγματα. Συγκεκριμένα στις ενδείξεις υπάρχει η αναφορά "Πέριξ του Κτιρίου Ι" σε συνδυασμό με τα τετράγωνα ΙΣΤ, ΙΖ, IH, ΙΘ. Συγχρόνως, όμως, υπάρχει η αναφορά "τοίχοι γ και δ". Αλλά οι τοίχοι αυτοί (σύμφωνα με το σχέδιο) δεν φθάνουν στα τετράγωνα ΙΖ και IH καθόλου, ενώ στο τετράγωνο ΙΣΤ υπάρχει μόνον ο ένας εκ των δύο - αυτός που μάλλον έχει ονομασθεί γ. Μόνο για το τετρ. ΙΘ ισχύει πραγματικά η αναφορά, διότι εκεί γωνιάζουν οι δύο τοίχοι.
Όμως, αν σκεφθούμε ότι ένα τοίχος με δεδομένο μήκος 4,50 μ. δεν μπορεί να καταλαμβάνει περισσότερα από δύο τετράγωνα, αντιλαμβανόμαστε ότι η αναφορά στους τοίχους είναι επεξηγηματική τρόπον τινά της αναφοράς "Κτίριο Ι". Διότι, βέβαια, είναι προφανές, ότι οι τοίχοι που αποκαλύφθηκαν πήραν, κατ' αρχήν, το όνομα γ και δ και, με τη συνέχεια της ανασκαφής, θα δημιουργήθηκε η εικόνα, ότι αποτελούν ένα ενιαίο κτίριο, που ονομάστηκε Κτίριο Ι, είτε κατά την τελευταία ημέρα της ανασκαφής είτε και μετά το πέρας της, όταν ολοκληρώθηκε το σχέδιο (όπως συμβαίνει πολύ συχνά) και χρειάστηκε να γίνει η αναφορά / πρώτη δημοσίευση στα AAA.
Από το τετράγωνο ΙΣΤ είναι οι δίσκοι: 13, 14, 15, 16. Ο δίσκος 14 γράφει μόνο: "(εκ) του κτιρίου Ι. Τοίχοι Γ & Δ. Τετράγωνο ΙΣΤ. 24-10- 68".
Αφού έχουν την ίδια ακριβώς ένδειξη, μπορούμε να πούμε ότι το υλικό τους συνανήκει. Ο δίσκος 14 γράφει: "(εκ) του κτιρίου Ι. 25-10-68", δηλαδή διαφέρει κατά μία ημέρα από τους προηγούμενους, οπότε μπορεί να θεωρηθεί ή συνέχεια τους ή ότι το υλικό προέρχεται από λίγο βαθύτερα. Όμως, για το τετράγωνο ΙΣΤ δεν αναφέρεται βάθος σε καμία από τις ενδείξεις. Από την πιο "λιτή" ένδειξη του δίσκου 16 και την ημερομηνία της α μέρας: 24/10/68 μπορούμε, ίσως, να υποθέσουμε, ότι περιέχει το υλικό ενός στρώματος αρκετά υψηλού, όπου δεν είχε ακόμη φανεί ο τοίχος. Πράγματι, ο δίσκος 16 περιέχει αρκετά μτγν. όστρακα και δύο κομματάκια σίδηρο, περιέχει όμως μια ακόμη μεγαλύτερη ποσότητα ΜΕ οστράκων χονδροειδών και μάλιστα από βάσεις κυρίως. Περιέχει ακόμη το μεγαλύτερο και καλύτερο ΠΕ κομμάτι, απ' όσα είδαμε στους δίσκους, ολόκληρη τη βάση ενός λεπτού, ΠΕ II φιαλιδίου.
Στους δίσκους 13, 15 και 14 ο προσδιορισμός "Εκ" του κτιρίου υποθέτουν ότι σημαίνει το χώρο της εσωτερικής γωνίας των δύο τοίχων. Ο δίσκος 16, με την απλή αναφορά "τετράγωνο ΙΣΤ" μπορεί να αφορά το χώρο του ΙΣΤ δυτικά του μεγάλου τοίχου και να μην έχει σχέση με βάθος.
Από το διπλανό τετράγωνο ΙΕ φαίνεται να έχουμε μόνο μία μικρή σακκουλίτσα μέσα στον δίσκο 25, που περιέχει αρκετό σίδηρο, λίγα οστά και πολύ λίγα όστρακα, αν και, απ' ό,τι έχει σημειωθεί, η ανασκαφή προχώρησε σε αρκετό βάθος (- 0.95).
Αρκετά περίεργο.
Ο δίσκος 4 έχει τρεις ενδείξεις
1) Νησακούλι 23-10-6... Τετράγωνα Δ/Ε Εκ του σωρού των λίθων.
2) Μεθώνη. Νησακούλι 1968 Εκ του βωμού. Τετράγωνα Δ/Ε.
3) Μεθώνη. Νησακούλι 19...(τετράγωνα Α, Β, Γ ) πίθοι
Η (2) και η (3) είναι με μαρκαδόρο, από αυτές που ήταν καρφωμένες έξω από τα κουτιά. Η (1) με στυλό, μέσα από το κουτί. Άρα: Βωμός και Σωρός των λίθων είναι το ίδιο. Το ίδιο φαίνεται και από την ένδειξη του δίσκου 8 , η οποία έχει ως εξής : "Εκ του σωρού των λίθων ( βωμού) ".
Σε πολλούς από τους δίσκους μαζί με τα ΜΕ όστρακα υπάρχουν και αρκετά μεταγενέστερα, μάλλον "ιστορικών" χρόνων, ίσως και κάποια μεσαιωνικά.
Λόγω ελλείψεως των ημερολογίων, δεν ξέρουμε αν και πόσο ήταν τα στρώματα διαταραγμένα ή απλώς αν υπήρχαν επάλληλα στρώματα κατοίκησης, με συνέπεια να υπάρχουν τα μτγν.(σχεδόν) στην επιφάνεια, τα ΜΕ χαμηλότερα και ακόμη χαμηλότερα τα ΠΕ, τα οποία, όμως, συνελέγησαν χωρίς διάκριση στρωμάτων, με αποτέλεσμα την συγκεχυμένη εικόνα που έχουμε. Το πιθανότερο είναι να υπήρξαν μεταγενέστερα κτίρια, που διετάραξαν τα προϊστορικά στρώματα και τα όστρακα αναμίχθηκαν. Δεν υπάρχει όμως σαφώς μια τέτοια μαρτυρία.
Ερμηνεία του χώρου
Το βασικό ερώτημα που τίθεται για το Νησακούλι είναι, ποια ήταν η χρήση του χώρου.
Οι ΜΕ ταφές.του ευρύτερου χώρου μεταξύ του βωμού και του κτιρίου Ι και τα λοιπά δεδομένα, μας οδηγούν να υποθέσουμε, ότι τουλάχιστον η κυρίως χρήση του ανασκαφέντος χώρου στο Νησακούλι ήταν ταφική, με κύρια περίοδο τη ΜΕ εποχή, αλλά και μεταγενέστερα (πράγμα συνηθισμένο και στη Μεσσηνία και αλλού).
Η διάβρωση του χώρου και τα λίγα σχετικώς δεδομένα δεν μας επιτρέπουν να μιλήσουμε για το είδος του νεκροταφείου -αν π.χ. υπήρχε κάποιου είδους περίβολος, τύμβος ή οτιδήποτε άλλο.
Ο "βωμός" -χώρος καύσεων και προσφορών προς τους νεκρούς είναι συνήθεια, που συναντάται στα ΜΕ νεκροταφεία (Δεϊλάκη, Οι τύμβοι του Άργους).
Η περιγραφή του «βωμού» από τον ανασκαφέα δεν απέχει πολύ από την περιγραφή Μαρινάτου για το «κενοτάφιο» , το πεταλόσχημο κτίσμα, που βρίσκεται στο κέντρο του τύμβου των Παπουλίων. Ίχνη καύσεως, οστά ζώων και όστρακα συνθέτουν μία παρόμοια εικόνα. Δεν γνωρίζουμε, αν οι δύο περιπτώσεις συμπίπτουν ακριβώς χρονολογικά, όμως το έθιμο δεν φαίνεται να διαφέρει σημαντικά. Έτσι, το Νησακούλι αποτελεί μία μαρτυρία για ύπαρξη τελετουργιών -ταφικών -θρησκευτικών εθίμων κατά τη Μεσοελλαδική εποχή.
Η κεραμεική
Στο χώρο του βωμού βρέθηκαν πολλά αγγεία, το διπλό αγγείο, δύο μελανά και ένα γκρι μινύειο, μερικοί λεπτοί κάνθαροι, δύο κύαθοι, πολλά αμαυρόχρωμα, τουλάχιστον 20, μεταξύ των οποίων και ένα ώριμο ΜΕ με παχύ επίχρισμα και διακόσμηση ταινιών και καμπύλων γραμμών, αρκετά στιλβωτά, λίγα λεπτά, αρκετά χονδρά και ημίχονδρα και μερικοί πίθοι.
Με την κατηγοριοποίηση «Εκ του βωμού και εκ του σωρού των λίθων» υπάρχει πολύ μεγάλη ποσότητα κεραμεικής. Πολλά χονδρά όστρακα, από μικρούς πίθους, μερικά από τα οποία είχαν στιλβωμένες επιφάνειες. Μερικά όστρακα από μεγάλους πίθους και δύο από πολύ μεγάλους πίθους, του τύπου των ταφικών.
Πλήθος οστράκων από μετρίως χονδρά αγεία, «τύπου Βορουλίων» και παρόμοια, με στιλβωμένες επιφάνειες. Πλήθος οστράκων από σχετικώς μεγάλα αγγεία με στιλβωμένες επιφάνειες, μερικά από τα οποία τουλάχιστον θα ήταν και αμαυρόχρωμα, όπως φαίνεται από πλήθος άλλα, ανάλογα τους, που σώζουν τη διακόσμηση.
Η διακόσμηση των αμαυρόχρωμων συνίσταται συνήθως σε διασταυρούμενες γραμμές, υπάρχουν, όμως, και μερικά καμπυλόγραμμα μοτίβα. Δύο τουλάχιστον στιλβωτά προέρχονται από λεκανοειδή αγγεία. Μερικά κομμάτια με αμαυρόχρωμη διακόσμηση προέρχονται από μεγάλα αγγεία, κλειστού τύπου, με λαιμό, μάλλον «αμφορείς». Δύο όστρακα από κλειστά αγγεία με πολύχρωμη διακόσμηση.
Πλήθος όστρακα από λεπτά στιλβωτά αγγεία, μερικά με υπερυψωμένες λαβές - κανθαροειδή. Πολλά από αυτά έχουν αμαυρόχρωμη διακόσμηση. Μερικά έχουν παχύ, λευκωπό επίχρισμα, στιλπνό.
 |
| Κεραμεική από το Νησακούλι |
Με την ένδειξη «Εκ του σωρού των λίθων» , αλλά από το τετράγωνο IB προέρχεται επίσης μεγάλη ποσότητα κεραμεικής. Το Τετράγωνο IB βρίσκεται αρκετά μακρυά από τον καθεαυτό χώρο του «βωμού», που πρέπει να θεωρήσουμε, ότι είναι οι δύο μικροί τοίχοι στα τετράγωνα Δ/Ε. Εδώ έχουν βρεθεί μεγάλες ποσότητες οστράκων, που ξεκινούν από Πρωτοελλαδικά για να φθάσουν σε πολύ μεταγενέστερα.
Υπάρχουν αρκετά όστρακα, που φαίνονται ΠΕ, όχι όμως λεπτά. Είναι από μέτριο πηλό, με κάπως άγρια υφή και άμμο ή λευκωπά χαλικάκια, και πρέπει να θεωρηθούν μάλλον ΓΙΕ/ ΜΕ. Μερικά έχουν στιλβωμένες τις επιφάνειες και ένα από αυτά εμπίεστη διακόσμηση. Άλλα, έχουν εγχάρακτη διακόσμηση, μερικά «βουρτσιστή», άλλα με ιχθυάκανθα ή γραμμές. Υπάρχουν πολλά κομμάτια από μελανά μινύεια, μερικά από κωνικές, ελαφρά κυρτές βάσεις και πέντε, τουλάχιστον, χείλη. Τρία από τα μη χαρακτηριστικά όστρακα έχουν διακόσμηση festoons. Υπάρχουν ,επίσης, γκρι μινύεια όστρακα. Υπάρχουν κομμάτια από στιλβωτά πιθαράκια, το ένα με σχοινοειδή διακόσμηση. Υπάρχει πλήθος οστράκων από αγγεία «τύπου Βορουλίων» Έχουν, επίσης, βρεθεί αμαυρόχρωμα, αλλά πολύ λιγότερα από ό,τι στα τετράγωνα Δ/Ε.
Από το τετράγωνο ΣΤ, που βρίσκεται κοντά στο χώρο των ταφών, αλλά και στο βωμό, δεν βρέθηκαν παρά λίγα, μη χαρακτηριστικά ΜΕ όστρακα.
Από το τετράγωνο ΙΣΤ , μέσα στο οποίο βρίσκεται ο μακρύς τοίχος του Κτιρίου Ι, αλλά «εξ επιφανειακής περισυλλογής» προέρχονται λίγα ΠΕ όστρακα, πάρα πολλά, περί τα 50, κομμάτια από αγγεία «τύπου Βορουλίων». λίγα κομμάτια από πίθους ,4- 5, μερικά λεπτά και μερικά μέτρια στιλβωτά, 5 εγχάρακτα και 7 μικρά όστρακα, που ίσως ανήκαν σε μινύεια αγγεία. Από την ανασκαφή σε βάθος του τετραγώνου ΙΣΤ, από τους τοίχους γ και δ, προέκυψαν περί τα 30 κομμάτια από διαφορετικά μελανά μινύεια αγγεία, καθώς και γκρίζα.
Στο τεράγωνο IH βρέθηκαν 10 περίπου λεπτά στιλβωτά κομμάτια από ανοικτόχρωμο πηλό, από τα οποία δύο κανθαροειδή -το ένα με επίπλαστη σπειροειδή διακόσμηση στη λαβή. Ακόμη, βρέθηκαν μερικά μετρίως χονδρά και 2-3 κομμάτια από πίθους. Επίσης, λίγα ΠΕ.
Από τα τετράγωνα Ι και ΙΘ προέρχονται μερικά ΓΙΕ όστρακα, 1 ΥΕ, λίγα μεταγενέστερα και αρκετά ΜΕ λεπτά, μερικά κανθαροειδή , άλλα κύπελλα λεπτά, στιλβωμένα, 2-3 μινύεια, 6 χείλη πίθων και μερικά μετρίως χονδρά στιλβωμένα.
Από «επιφανειακή περισυλλογή» προέκυψαν δύο στελέχη από διπλά αγγεία. Τα μινύεια πού προέρχονται "εκ του βωμού" η "εκ του σωρού των λίθων" είναι περίπου 12 (μετρώντας τά διαφορετικά χείλη καί οχι τίς βάσεις, γιατί μπορεί νά συνανήκουν μέ κάποια από τά χείλη). Τα μινύεια πού προέρχονται "εκ του Κτιρίου Ι" ή "Πέριξ του Κτιρίου Ι" είναι τουλάχιστον 40. Τά μινύεια στό Νησακούλι μπορεί νά είναι άφθονα, πάντως υπολείπονται πολύ σέ αριθμό των χονδροειδών.
Από τά χονδροειδη αγγεία ενα πολύ μεγάλο ποσοστό είναι "τύπου Βορουλίων" μέ τίς ποικιλίες τους: Αλλα πολύ χονδροειδη καί μέ άνιση οπτηση. Αλλα πιό λεπτά καί προσεκτικά φτιαγμένα, μέ λειασμένες/ έντριπτες επιφάνειες, και μέ κυρίαρχο τό σκούρο γκρί. Τά αγγεία αυτά, λοιπόν, δέν αφορούν μόνο τά Βορούλια, αλλά συναντώνται σέ μεγάλες ποσότητες και σέ άλλες θέσεις. Αυτό είναι φυσικό, καθώς πρόκειται γιά αγγεία καθημερινής χρήσης.
 |
| Κεραμική από το Νησακούλι |
Όμως, η ίδια ανάμειξη φαίνεται νά υπάρχει από ολα τά σημεία της ανασκαφής, π.χ. καί μέ τό υλικό από τό Κτίριο Ι η γύρω από τό κτίριο αυτό. Βέβαια, ούτε εδω γνωρίζουμε αν καί πόσες φάσεις είχε τό κτίριο Ι.
Από τήν αρχαιομετρική εξέταση/ ανάλυση τέτοιου τύπου κεραμεικης από διάφορες θέσεις, μπορούν νά εξαχθούν ενδεχομένως πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα περί πηλών καί εργαστηρίων καί μπορεί καί νά διαλευκανθούν ακόμη καί θέματα χρονολόγησης. Αν π.χ. διαφέρει σημαντικά η σύσταση του πηλού η η τεχνολογία των αγγείων των Βορουλίων από αυτά του Νησακουλίου, τότε αυτό μπορεί νά θεωρηθεί καί χρονολογική ένδειξη/ διαφοροποίηση. Νομίζω, πάντως, οτι δέν θά υπάρξει διαφοροποίηση πηλού η τεχνικής. Αφού διατηρείται η παράδοση στό σχήμα, είναι λογικό νά συνεχίζεται καί η ίδια τεχνολογία. Αλλωστε τό πανομοιότυπο αποτέλεσμα προς τά εκεί μας οδηγεί. Τά υπόλοιπα χονδροειδη στό Νησακούλι πρέπει νά προέρχονται από πιθαράκια σάν τό εκτεθειμένο στό Μ.Π.
Μερικά άλλα κομμάτια μέ τοιχώματα μετρίου πάχους καί πηλό οχι χονδροειδη, αλλά οχι καί καθαρό πρέπει νά προέρχονται από αμφορείς η πιθοειδη αγγεία.Παρόμοια ομάδα υπάρχει στό Καταρραχάκι.
Τά αμαυρόχρωμα υπολείπονται κι αυτά σέ αριθμό των χονδροειδων. Περίπου 21 είναι τά κομμάτια "εκ του βωμού" καί "εκ του σωρού των λίθων" - καί μάλιστα διαφόρων ειδών
Λιγότερα από δέκα είναι αυτά πού έχουν τά "κλασικά" ΜΕ μοτίβα, διασταυρούμενες γραμμές και μικρά ημικύκλια πάνω σέ σφαιρικά η κανθαροειδη αγγεία, (βλ. ιδίως δίσκο 2, αλλά καί τό κομμάτι 4/12α, οπού τό μοτίβο φαίνεται νά είναι μεγάλα τόξα στους ωμούς του αρκετά μεγάλου αγγείου). Οι επιφάνειες είναι έντριπτες, σώζονται συνήθως αρκετά καλά καί σώζουν καί τά ίχνη του εργαλείου έντριψης.
Άλλα έχουν γκριζοκάστανες ταινίες από εξίτηλη βαφή πάνω σέ σχετικά καθαρό καί κιτρινωπό πηλό, π.χ. τό Ν4/6 ( ανάλογα κομμάτια υπάρχουν από Καταρραχάκι μέ ταινίες, αλλά καί ζίγκ-ζάγκ στους ωμούς) καί επιφάνειες ίσως επιχρισμένες. Αλλα έχουν μόλις διακρινόμενη σκούρα βαφή πάνω σέ σκούρα, εντριπτη επιφάνεια καί σέ πηλό μάλλον χονδροειδη (βλ. δίσκο 5α καί δίσκο 31).
Αλλα έχουν λεπτή, αλλά οχι εξίτηλη, κάπως "κρακελλαρισμένη" καστανόμαυρη βαφή (ταινίες κλπ) πάνω σέ λεία (επιχρισμένη μάλλον παρά εντριπτη) επιφάνεια. Αυτά πιθανόν νά είναι μυκηναϊκά. Π.χ. τό Ν2/15 είναι λαβή από αγγείο πιθανώς πρώιμο ΥΕ (αμφορέας τύπου Τ.Κ.Β ),οπως καί τό Ν 2/16. Δυστυχώς σώζονται μόνον όστρακα καί οχι ολόκληρα σχήματα αγγείων από όλες τίς κατηγορίες.
Μικρότερος είναι ο αριθμός καί οι ποικιλίες τους από τήν περιοχή "Πέριξ του Κτιρίου Ι". Σχεδόν δέν υπάρχουν του "κλασικού τύπου" (όπως του δίσκου 2). Τά περισσότερα.μοιάζουν (πρώιμα;) ΥΕ. Κατά τά λοιπά, όμως, τά μινύεια καί τά χονδροειδη δέν διαφοροποιούνται σέ αριθμό από αυτή την περιοχή.
Σε δύο κομμάτια από πολύ παρόμοιο πηλό, το ένα με εγχάρακτη διακόσμηση( τα Ν 16/43 και το Ν 16/ 44) παρατηρούμε για τον πηλό τους, ότι συνδυάζει δύο fabrics: τόσο με λίθινα όσο και με πήλινα εγκλείσματα μαζί, τα λίθινα συνηθισμένα στην ΓΙΕ και τα πήλινα στην ΜΕ - ίσως επειδή μάλλον είναι πρώιμο.
Αρκετά τέτοια κομμάτια υπήρχαν στη Μάλθη. Όμως υπάρχουν και στα Βορούλια. Ίσως είναι μία συνήθεια που συνεχίζεται σε όλα τα ΜΕ χρόνια σε αυτήν την 777κατηγορία των χονδροειδών αγγείων. Δεν είναι ίσως τυχαίο, ότι από τα Βορούλια έχουμε το ηθμωτό με πόδι, παρόμοιο με το πρώιμο της Βοϊδοκοιλιάς, ένα σχήμα που φαίνεται επίσης ότι επιβιώνει.
Γενικές παρατηρήσεις- Χρονολογήσεις- Συμπεράσματα
Τα στρώματα στο Νησακούλι δεν είναι σαφή. Υποθέτουμε ότι είχαν αναμοχλευθεί από την Μεσαιωνική χρήση του χώρου. Παρόλα αυτά, μπορεί νά γίνει κάποια διάκριση.
Σε ορισμένους τομείς στο Νησακούλι έχουν βρεθεί ΠΕ II όστρακα. Αυτή είναι, προφανώς, και η πρώτη περίοδος κατοίκησης του χώρου, όπως συμβαίνει με πολλές ΜΕ θέσεις της Μεσσηνίας. Στον δίσκο 16 (Τετρ. ΙΣΤ εξ επιφανειακής περισυλλογής ) υπάρχει το καλύτερο και μεγαλύτερο ΠΕ II κομμάτι: ολόκληρη βάση λεπτού φιαλιδίου. Από το τετράγωνο IB και "εκ του σωρού των λίθων " (Δίσκοι 10, 10Α, 11) υπάρχει σαφώς ΠΕ Μ υλικό: λίγα κομμάτια (όχι χαρακτηριστικά) από τον εξαιρετικά καθαρό πηλό, με ρόδινα, λεπτά τοιχώματα και σκούρες glazed επιφάνειες (κόκκινες, καστανές και γκρίζες) ή άλλα με διακόσμηση (ταινίες ) από κόκκινη βαφή.
Πρωτοελλαδικής εποχής είναι μερικά όστρακα από πηλό κόκκινο ή γκρι λεπτόκοκκο, ελαφρά πορώδη και αμμώδη, με λευκά (στιλπνά ή μη) μικρά εγκλείσματα και κάπως "στεγνή" υφή στον πυρήνα. Κάποια κομμάτια από καθαρό πηλό με λίγη άμμο, επίσης ανοιχτόχρωμα, με λεπτά τοιχώματα και με επιφάνειες με βαφή γκρι ή με καστανό ή κόκκινο glaze είναι, επίσης, Πρωτοελλαδικά.
Μερικά λεπτά όστρακα από πολύ καθαρό πηλό, που υπάρχουν μέσα στο υλικό από το Νησακούλι έχουν εμφάνιση παρόμοια με των Πρωτοελλαδικών , όμως, υπάρχει πιθανότητα να είναι των ιστορικών χρόνων. Μερικές φορές η διάκριση είναι πολύ δύσκολη. Αυτό το πρόβλημα το εντόπισα, όταν μελετούσα το υλικό από την Κόκλα (Β.Μεσσηνία), αλλά εκεί το πράγμα ξεκαθαρίστηκε, γιατί υπήρχαν σχήματα.
Τα μεταγενέστερα (μάλλον ελληνιστικά) έχουν λίγο πιο "άγριο" λίγο πιο "στεγνό" πηλό. Πάντως, η διάκριση είναι πολύ δύσκολη και ασαφής, κυρίως γιατί δεν έχουμε άλλα, σαφή ελληνιστικά, που να "μαρτυρούν" χρήση του χώρου σ' αυτήν την περίοδο.
Αρκετά άλλα λεπτά όστρακα από καθαρό πηλό είναι μάλλον Μυκηναϊκά. Από τον ίδιο αυτό πηλό, τον πολύ λεπτόκοκκο, και με πολύ αραιά συνήθως τα λευκωπά εγκλείσματα, υπάρχουν αρκετά κομμάτια, που, παραλλήλως, έχουν και άλλου τύπου εγκλείσματα, μικρότατα χαλικάκια ή πήλινα εγκλείσματα. Έχουν μία εμφάνιση μεταξύ ΠΕ και ΜΕ και έχουν συχνά εγχάρακτη διακόσμηση. Αυτό σημαίνει πως βρίσκονται μάλλον σε μία φάση μεταβατική ΠΕ ΙΙΙ/ΜΕ Ι. Αυτή την εικόνα παρουσίαζαν αρκετά κομμάτια από την Μάλθη. Πρέπει να έχουμε εδώ να κάνουμε με την fusion δύο παραδόσεων/ δύο τεχνικών: χρησιμοποιούνται τα κοιτάσματα πηλού των Πρωτοελλαδιτών με πιθανή προσθήκη των λευκών εγκλεισμάτων (αν κι αυτά, σε αρκετές περιπτώσεις, υπήρχαν εκ φύσεως στον πηλό - εκτός κι αν πρόκειται για όστρεα), ενώ, παραλλήλως, αρχίζει να χρησιμοποιείται μια καινούρια τεχνολογία, μία καινούρια εμπειρία, αυτή της προσθήκης πήλινων εγκλεισμάτων.
Βέβαια, ανάμιξη λίθινων και πήλινων εγκλεισμάτων συναντάμε και στην περίπτωση των ΜΕ/ ΥΕ Βορουλίων, όπου, επίσης συχνά, συναντάμε πορώδεις πηλούς.
Πρόκειται μάλλον για παράδοση που έχει επιβιώσει μέχρι και τα ύστατα ΜΕ χρόνια. Των Βορουλίων όμως οι επιφάνειες είναι διαφορετικές, έχουν ΜΕ εμφάνιση. Παρόλ' αυτά, πρέπει να υπάρχουν επιβιώσεις, τουλάχιστον των σχημάτων, όπως στην περίπτωση του ηθμωτού με το πόδι, που μοιάζει πολύ με της Βοϊδοκοιλιάς -εκτός από την εγχάραξη. Τα αγγεία από τον πορώδη αυτό πηλό δίνουν καστανές ή κοκκινωπές ή γκριζόμαυρες επιφάνειες. Μερικά μοιάζουν με κάποια κομμάτια από τα κοσκινίσματα Τραγάνας.
Υπάρχει ομάδα ΠΕ κεραμεικής από πολύ παρόμοιο πηλό (ίσως και ίδιο), με πυρήνα συνήθως πορτοκαλί και επιφάνειες με σκούρο επίχρισμα.Παρόμοιος πηλός υπάρχει και σε άλλα ΠΕ με λευκωπό- ρόδινο επίχρισμα. Πάντως, στα τετράγωνα Δ/Ε δεν έχουν βρεθεί ΠΕ II κομμάτια. Επίσης λείπουν τα εγχάρακτα, αν και υπάρχουν πολλά χονδροειδή.
Από τα επιλεγμένα και συγκολλημένα αγγεία: το μόνωτο αγγείο ΜΠ 1536 (υπό προθ.) και ο κύαθος του δίσκου 2, και οι δύο πορτοκαλί, είναι πρώιμοι Μυκηναϊκοί, ή ο ένας τουλάχιστον, όπως και μερικά κομμάτια του δίσκου 6, πορτοκαλί επίσης, με παράλληλα από το Καταρραχάκι. Παράλληλα, βέβαια, υπάρχουν αμαυρόχρωμα και μινύεια.
Σε μία καθαρά ΜΕ φάση πρέπει νά τοποθετηθούν τα μινύεια, μελανά, γκρίζα και κίτρινα, καθώς και τα αμαυρόχρωμα. Από το πλήθος των στιλβωτών που έχει βρεθεί, με πολλά ανάλογα από το Καταρραχάκι, ορισμένα τουλάχιστον μπορεί να είναι αμαυρόχρωμα. Πιθανόν σε μια πιο πρώιμη φάση πρέπει να ανήκουν τα ελάχιστα εγχάρακτα. Σε μια φάση μεταβατική προς τα ΥΕ χρονολογούνται τα αγγεία «τύπου Βορουλίων», τα οποία, όμως, μπορεί να είναι και πρωιμότερα. Στην ίδια περίοδο πρέπει μάλλον νά τοποθετηθεί και το διπλό αγγείο.
Έχουν βρεθεί όστρακα μικρών και μεγάλων πίθων, ενώ, λίγα κομμάτια φαίνονται να προέρχονται από πολύ μεγάλο πίθο, σαν τους ταφικούς. Καθώς τα χονδροειδή αγγεία έχουν μακρά παράδοση, η χρονολόγηση τους δεν μπορεί νά είναι απολύτως βέβαιη.
Ως προς την κατανομή των τύπων της κεραμεικής στα διάφορα σημεία του χώρου ,εκ πρώτης όψεως φαίνεται νά υπάρχει ισομέρεια. Π.χ. από τον βωμό έχουμε μεν πλήθος μινύειων και αμυρόχρωμων, αλλά και πλήθος χονδροειδών και πιθοειδών αγγείων. Το ίδιο και από το Κτίριο Ι. Εκ πρώτης όψεως τα λιγότερα απ' όλα φαίνεται να είναι τα αμαυρόχρωμα. Όμως, τα στιλβωτά είναι αρκετά.
Πιστεύω, πως πολλά από αυτά πρέπει να ήταν αμαυρόχρωμα, αλλά δεν έχει διατηρηθεί η βαφή και δεν μπορούμε να τα αναγνωρίσουμε. Π.χ. από την περιοχή "Πέριξ του κτιρίου Ι" δύο κομμάτια, το 12/1 και το 12/27 μοιάζουν πολύ. Είναι και τα δύο στιλβωτά, αλλά το 12/27 σώζει και σκουρόχρωμη διακόσμηση, πολύ αχνά όμως. Αυτό σημαίνει, ότι και πολλά άλλα στιλβωτά πιθανόν νά είχαν και διακόσμηση, η οποία δεν έχει σωθεί.
Τα αμαυρόχρωμα, που σώζουν τη βαφή τους, έχουν βρεθεί σε μικρούς αριθμούς. Περίπου 21 είναι τα κομμάτια "εκ του βωμού" και "εκ του σωρού των λίθων" -και μάλιστα διαφόρων ειδών.
Διακρίνονται στις εξής κατηγορίες:
-τα καθαρώς ΜΕ αμαυρόχρωμα, με τα μικρά festoons και τις πολλαπλές, λοξές διασταυρούμενες γραμμές. Πρόκειται για μικρά, σφαιρικά αγγεία ή ανοικτά κανθαροειδή. Η κατηγορία αυτή αντιπροσωπεύεται από πολύ λίγα κομμάτια, π.χ. στον δίσκο 2 και 8, αλλά και με το κομμάτι 4/12α, όπου το μοτίβο φαίνεται νά είναι μεγάλα τόξα στους ώμους του αρκετά μεγάλου αγγείου. Οι επιφάνειες είναι έντριπτες, σώζονται συνήθως αρκετά καλά και σώζουν και τα ίχνη του εργαλείου έντριψης. Είναι τα ώριμα ΜΕ (Δεϊλάκη, Οι τύμβοι του Άργους).
-όσα έχουν μόλις διακρινόμενη σκούρα βαφή πάνω σε σκούρα, έντριπτη επιφάνεια και σε πηλό μάλλον χονδροειδή, με παραδείγματα στο δίσκο 5α και στο δίσκο 31.
-όσα είναι κομμάτια από μεγάλα, κλειστού τύπου αγγεία (πιθοειδή, αλλά από καθαρό πηλό) με μπεζ ή γκρι-μπεζ /κιτρινωπές επιφάνειες, μάλλον του τύπου των κίτρινων μινύειων -αλλά δεν διατηρούνται πάντα καλά και δεν υπάρχει απόλυτη βεβαιότητα ότι είναι στιλβωμένα Έχουν διακόσμηση ταινιών από καστανόγκριζη βαφή, όπως π.χ. μεγάλο κομμάτι από το δίσκο 4. Πολλά παρόμοια έχουμε από το Καταρραχάκι, με ταινίες, αλλά και ζίγκ-ζάγκ στους ώμους. Ίσως και αυτά να είναι ύστερα ΜΕ ή μεταβατικά ή και ΥΕ ακόμη.
-κομμάτια λεπτών και μέτριων αγγείων από καθαρό, λεπτό, μπεζ η ρόδινο πηλό και επιφάνειες συνήθως όχι στιλβωμένες, με διακόσμηση ταινιών και γραμμών από αμαυρή, καστανή συνήθως βαφή.
-στιλβωμένα αγγεία, από έντονα πορτοκαλί πηλό, με σκούρα διακόσμηση, όπως το Ν12/27 από έντονα πορτοκαλί πηλό και γκριζωπή διακόσμηση ή το Ν8/17 με έντονα πορτοκαλί επιφάνεια και κόκκινη βαφή. Στην ίδια κατηγορία, μάλλον, ανήκουν λίγα κομμάτια κόκκινου πηλού, με απολεπιζόμενες επιφάνειες, αρχικά, με σκούρα διακόσμηση λεπτών ζίγκ-ζάγκ γραμμών και ταινιών, π.χ. τό Ν8/1.
'Αλλα όστρακα με λεπτή, αλλά όχι εξίτηλη, κάπως "κρακελλαρισμένη" καστανόμαυρη βαφή (ταινίες κλπ) πάνω σε λεία (επιχρισμένη μάλλον παρά έντριπτη) επιφάνεια φαίνονται μυκηναϊκά. To Ν2/15 είναι λαβή από αγγείο πιθανώς πρώιμο ΥΕ (αμφορέας με παράλληλα στον Ταφικό Κύκλο Β ), όπως και το Ν 2/16.
Δυστυχώς, σώζονται μόνον όστρακα και όχι ολόκληρα σχήματα αγγείων από όλες τις κατηγορίες. Μικρότερος είναι ο αριθμός και οι ποικιλίες τους από την περιοχή "Πέριξ του Κτιρίου Ι". Σχεδόν δεν υπάρχουν του "κλασικού τύπου", όπως του δίσκου 2. Τα περισσότερα μοιάζουν (πρώιμα;) ΥΕ.
Αξιοσημείωτη είναι η μεγάλη ποσότητα μινύειων, αν και σώζονται μικρά μόνο μέρη τους. Υπάρχουν γκρίζα , μελανά και κίτρινα μινυεία. Τα μινύεια πού προέρχονται "εκ του βωμού" ή "εκ του σωρού των λίθων" είναι περίπου 12 (μετρώντας τα διαφορετικά χείλη και όχι τις βάσεις, γιατί μπορεί νά συνανήκουν με κάποια από τα χείλη). Τα μινύεια που προέρχονται "εκ του Κτιρίου Ι" ή "Πέριξ του Κτιρίου Ι" είναι τουλάχιστον 16-20.
Τα μελανά μινύεια είναι μία ενδιαφέρουσα, μεγάλη αν και αποσπασματική κατηγορία. Σώζονται μόνο πολύ μικρά κομμάτια, αλλά από τις βάσεις και τα χείλη διαπιστώνουμε, ότι υπήρχε πληθώρα τέτοιων αγγείων.
Ο πηλός τους είναι εξαιρετικά καθαρός, με συχνά λίγο "στεγνή" και αμμώδη υφή . Είναι αυτός, πού περισσότερο από όλα τα ΜΕ θυμίζει την ΠΕ παράδοση στην τεχνική (fabric).
Ο πυρήνας έχει συνήθως χρώμα κεραμιδί μέχρι μπεζ. Οι επιφάνειες δεν σώζονται καθόλου στιλπνές και το χρώμα τους ποικίλλει από σκούρο γκρι - σχεδόν μαύρο, μέχρι καστανό γκρίζο αρκετά ανοιχτό έως και κοκκινοκάστανο. Πολλές φορές στις επιφάνειες υπάρχουν κυκλοτερή, πιο ανοιχτόχρωμα στίγματα ("φαντάσματα"). Αυτό δείχνει μια άνιση, όχι πολύ επιτυχή όπτηση. Ίσως μπορούμε να υποθέσουμε ύπαρξη επαρχιακού εργαστηρίου, που δεν επετύγχανε απόλυτα το επιθυμητό πρωτότυπο.
Πολύ ενδιαφέρον είναι, ότι ο πηλός τους δεν διαφέρει σε ποιότητα και είναι πολύ παρόμοιος, αν όχι όμοιος με των μινύειων της Μάλθης! Ίσως να υπήρχε ένα, κοινό εργαστήριο, ειδικευμένο στην παραγωγή αυτών των συγκεκριμένων αγγείων, που προφανώς, χρησιμοποιούσε ένα ειδικό πηλό για να έχουν το συγκεκριμένο αποτέλεσμα. Φυσικά και ειδική όπτηση: πυρήνας κόκκινος, ενώ ένα πολύ λεπτό στρώμα προς τις επιφάνειες και οι ίδιες οι επιφάνειες είναι μελανά. Σε μερικά κομμάτια, μάλιστα αυτά που είναι πιο μαύρα (και προφανώς γ' αυτό ακριβώς) διακρίνω την ελαφρότατα αμμώδη υφή του πηλού, καθώς και ότι περιέχει λευκωπή άμμο, πάρα πολύ ψιλή. Μοιάζει αυτός ο πηλός, σαν "εξευγενισμένος" ΠΕ (αυτός με τα λευκωπά χαλικάκια).
Ούτε το έντονο πορτοκαλί του χρώμα μας ξενίζει (συνηθιζόταν σ' αυτά τα ΠΕ) ούτε η καθαρότητα του (οι Πρωτοελλαδίτες γνώριζαν καλά τα κοιτάσματα του καθαρού πηλού ή/και κατείχαν την τεχνική να τον καθαρίζουν τέλεια)
Οι Μεσοελλαδίτες χρησιμοποιούσαν καθαρότατους πηλούς για την λεπτή κεραμεική. Δεν ξέρω τι θα έδειχνε μια χημική εξέταση, όμως ο πηλός αυτός είναι το ίδιο καθαρός με αυτόν των γκρίζων μινύειων, όμως των γκρίζων έχει μια κάπως πιο "στεγνή" και άγρια υφή. Αυτό, βέβαια, μπορεί να οφείλεται μόνο και μόνο στην διαφορετικού είδους και ίσως και ύφους όπτηση, με σκοπό την απόκτηση διαφορετικού αποτελέσματος στις επιφάνειες.
Στο Νησακούλι έχει βρεθεί μεγάλη ποσότητα μικρών, αλλά και αρκετά μεγάλων κομματιών από πίθους, παρομοίων με τον εκτεθειμένο στο Μουσείο Πύλου από το τετράγωνο Β.
Τα χονδροειδή αγγεία, σε πολύ μεγάλο ποσοστό,είναι "τύπου Βορουλίων" με τις ποικιλίες τους: Άλλα πολύ χονδροειδή και με άνιση όπτηση. Άλλα πιο λεπτά και προσεκτικά φτιαγμένα, με λειασμένες/ εντριπτες επιφάνειες, και με κυρίαρχο το σκούρο γκρι.
Τα αγγεία αυτά, λοιπόν, δεν αφορούν μόνο τα Βορούλια, αλλά συναντώνται σε μεγάλες ποσότητες και σε άλλες θέσεις. Αυτό είναι φυσικό, καθώς πρόκειται για αγγεία καθημερινής χρήσης.
Το ενδιαφέρον με το Νησακούλι είναι ότι εδώ συνανήκουν με καθαρώς ΜΕ αγγεία, μινύεια κλπ. Αυτό αποδεικνύει την διάρκεια των παραδοσιακών αυτών σχημάτων μέσα στο χρόνο. Έτσι,, τα ,των Βορουλίων, αν και έχουν βρεθεί μαζί με Κεφτί, μπορούν νά θεωρηθούν ΜΕ τύπου. Τα του Νησακουλίου μπορούν νά θεωρηθούν ΜΕ, αν και δεν γνωρίζουμε μήπως υπήρχε κάποια στρωματογραφική διαφοροποίηση. Άλλωστε, ένας βωμός και ο, γύρω του σωρός των λίθων δεν είναι σαφώς τα καλύτερα σημεία, όπου θα μπορούσε νά γίνει μία τέτοια διαφοροποίηση. Όμως, η ίδια ανάμειξη φαίνεται νά υπάρχει από όλα τα σημεία της ανασκαφής, π.χ. και με το υλικό από το Κτίριο Ι η γύρω από το κτίριο αυτό. Δεν γνωρίζουμε αν και πόσες φάσεις είχε το κτίριο Ι.
Από την αρχαιομετρική εξέταση/ ανάλυση τέτοιου τύπου κεραμεικής από διάφορες θέσεις, μπορούν νά εξαχθούν ενδεχομένως πολύ ενδιαφέροντα συμπεράσματα περί πηλών και εργαστηρίων και μπορεί και νά διαλευκανθούν ακόμη και θέματα χρονολόγησης. Αν π.χ. διαφέρει σημαντικά η σύσταση του πηλού ή η τεχνολογία των αγγείων των Βορουλίων από αυτά του Νησακουλίου, παρά την εξωτερική ομοιότητα τους, τότε αυτό μπορεί νά θεωρηθεί και χρονολογική ένδειξη/ διαφοροποίηση. Νομίζω, πάντως, ότι δεν θα υπάρξει διαφοροποίηση πηλού η τεχνικής. Εφόσον διατηρείται η παράδοση στο σχήμα, είναι λογικό νά συνεχίζεται και η ίδια τεχνολογία. Άλλωστε, το πανομοιότυπο αποτέλεσμα προς τα εκεί μας οδηγεί.
Μερικά άλλα κομμάτια, με τοιχώματα μετρίου πάχους και πηλό όχι χονδροειδή, αλλά ούτε και καθαρό, πρέπει νά προέρχονται από μεγάλα, κλειστά αγγεία ή πιθοειδή, Παρόμοια ομάδα υπάρχει στο Καταρραχάκι.
Αφροδίτη Χασιακού
"Μεσοελλαδική Κεραμεική από την Μεσσηνία"
