Εις την περιοχήν του χωρίου Μάζι ηρευνήθη κατά τούς μήνας Μάρτιον- Απρίλιον του 1971 τμήμα νεκροταφείου των ύστερων κλασσικών χρόνων, αποτελούμενον εξ είκοσι τάφων και τεσσάρων ταφικών περιβόλων. Η ανασκαφή εγένετο επ’ ευκαιρία της ανεγέρσεως συνοικισμού εις την θέσιν Τρανό- Πλάι, παρά το 12ον χλμ. της οδού Κρεσταίνων- Μάζι και εις μικράν απόστασιν από του λόφου, ένθα ο δωρικός ναός, ο ταυτιζόμενος προς τον της Σκιλλουντίας Αθηνάς1.
Εις την πέριξ του ναού περιοχήν είναι ορατά εντός των αγρών λείψανα αρχαίων κτηρίων, εις αυτήν δε την αρχαίαν πόλιν, την οποίαν ο Mayer ταυτίζει προς το υπό του Ξενοφώντος αναφερόμενον Ήπειον2 (Ελλ.III,2,30), ανήκε προφανώς το αποκαλυφθέν νεκροταφείον. Η χρήσις του χώρου υπό ωρισμένων οικογενειών, αι οποίαι κατά την συνήθειαν της εποχής ανήγειρον ταφικούς περιβόλους πέριξ των τάφων των μελών των, υπήρξε περιορισμένη χρονικώς εντός του -4ου αι., ως έδειξαν τα ευρήματα των τάφων. Περί το τέλος του αιώνος ο χώρος εγκατελείφθη και, ως μαρτυρεί η καθαρά επίχωσις, ουδέποτε πλέον εχρησιμοποιήθη.
Το νεκροταφείον κατελάμβανεν ικανήν έκτασιν επί του χαμηλοτέρου τμήματος της κλιτύος. Εντός του μαλακού βράχου (τεφεκέ) ελαξεύθησαν οι τάφοι και εθεμελιώθησαν οι περίβολοι, οι όποιοι ώριζον ομάδας τάφων και συγχρόνως απετέλουν το προς Ν. όριον του νεκροταφείου.
Η διάταξις των τεσσάρων περιβόλων, όπως φαίνεται εις το σχέδ.1, υποδεικνύει και την πορείαν της πρό αυτών διερχομένης αρχαίας οδού, ίχνη της οποίας δεν διεσώθησαν, δεδομένου ότι η πορεία της συγχρόνου επαρχιακής οδού Κρεσταίνων- Μάζι είναι περίπου η αυτή. Συστηματικώς ανεσκάφη χώρος, διαστ. 44X 8μ., εντός του τετραγώνου 30 του υπό ανέγερσιν συνοικισμού, ένθα απεκαλύφθησαν οι ταφικοί περίβολοι I, II και ΙII, σχήματος ανοικτού Π, του τύπου του απαντωμένου εις τα νεκροταφεία του -4ου αι.3, εν ταφικόν μνημείον, πιθανώς ναόσχημον, και 15 τάφοι (1-15), (εικ.1· σχεδ.2). Τον μεταξύ των περιβόλων II και III χώρον διέτρεχε κατά μήκος στενή και αβαθής αύλαξ, εις την οποίαν κατέληγεν ετέρα, εκκινούσα εκ του τάφου 11 (εικ.2).
Οι τέσσαρες εκ των τάφων (αρ.1,3,10 και 12) ήσαν κιβωτιόσχημοι με πλευράς εκ τεσσάρων πλακών, οι δε λοιποί λακκοειδείς· πλήν των 11,12 και 13 οι υπόλοιποι εκαλύπτοντο υπό δύο επιπεδόκυρτων πλακών έκαστος. Ως υλικόν και διά τούς τάφους και διά τούς περιβόλους εχρησιμοποιήθη ο εντόπιος κογχυλιάτης λίθος. Ο προσανατολισμός των περισσοτέρων τάφων ήτο από Β. προς Ν., με την κεφαλήν του νεκρού πάντοτε εις την Ν. πλευράν, και μόνον των υπ’ άριθ. 14 και 15 εξ Α. προς Δ., με την κεφαλήν εις την Α. Εις καλήν κατάστασιν ανευρέθησαν οι σκελετοι των τάφων 1, 2, 4 και 9, ενώ των υπολοίπων διετηρούντο κατά κανόνα το κρανίον και οστά, είτε από τούς βραχίονας είτε από τας κνήμας. Απαντες είχον τεθή εις υπτίαν στάσιν εις τρεις περιπτώσεις (τάφοι 6, 12 και 15) το κρανίον ανευρέθη συνεστραμμένον. Εις τον τάφον 3 είχον ενταφιασθή τρεις νεκροί, εις δε τον τάφον 14 ουδέν υπόλειμμα σκελετού ευρέθη. Μοναδική παιδική ταφή υπήρξεν η εντός του τάφου 8. Αξιοσημείωτος είναι η περίπτωσις του τάφου 13, επιμήκους λαξεύματος εις δύο επίπεδα, το υψηλότερον των οποίων, μήκους 1.15μ., απετέλει τον τάφον και εκαλύπτετο υπό τριών πλακών (εικ.3), διαστ. 0,80 x 0,50μ. εκάστης, με κυμάτιο ν κατά την μίαν των μακρών πλευρών, προερχομένων πιθανότατα εκ της επιστέψεως μνημείου.
Τα κτερίσματα ήσαν σχετικός ολίγα: Ανευρέθησαν συνολικός 24 μελαμβαφή αγγεία, εντοπίου εργαστηρίου, 3 λύχνοι, δύο σιδηραί και μία χαλκή στλεγγίς, πέντε σίδηροι ήλοι, εις χαλκούς κρίκος και εν πήλινον εδώλιον Νίκης. Τα κτερίσματα είχον εναποτεθή είτε παρά τούς ωμούς του νεκρού είτε παρά τούς πόδας αυτού. Εξαίρεσιν απετέλεσεν ο πλουσιότερος πάντων τάφος 1, όστις περιείχεν οκτώ αγγεία τοποθετημένα κατά την λεκάνην και μεταξύ των μηρόν του νεκρού.
Το έθιμον της εναποθέσεως αγγείων άνωθεν του τάφου4 παρετηρήθη μόνον εις τον τάφον 4, ο όποιος κατ’ εξαίρεσιν είχε λαξευθή περί το εν μέτρον βαθύτερον της επιφανείας του βράχου (βλ. τομήν Β- Β' σχεδ.1). Εις την επίχωσιν του τάφου ανευρέθησαν ελάχιστα όστρακα, εν των οποίων έφερεν εμφανή τα ίχνη πυράς, εις δε την κορυφήν της επιχώσεως παρά την ΒΔ. γωνίαν του λαξεύματος, επί ενός ιδιαιτέρου μικρού σωρού χώματος, είχον αποτεθή τρία αγγεία, το εν παρά το άλλο (εικ.4). Προφανώς εις τον νεκρόν του τάφου αυτού, διά τον όποιον ανηγέρθη και ο περίβολος III, απεδίδοντο ιδιαίτεραι ταφικαί τιμαί.
Οι περίβολοι και οι τάφοι 5
Περίβολος I (εικ.5).
Μήκος 4.79, σωζ. ύψ. 0,60 μ. Σώζεται μόνον το κρηπίδωμα και ο πρώτος δόμος, τρεις λίθοι κατά την μακράν πλευράν και ανά εις κατά τα σκέλη του Π. Αντιστοίχως προς τον μεσαίον λίθον και εν επαφή προς αυτόν ανευρέθη τετράπλευρον βάθρον εκ λίθων ασβεστολιθικής συστάσεως, σωζόμενον μέχρι 0,60 μ. υψηλότερον του περιβόλου. Ο τύπος του περιβόλου ενθυμίζει το Μνημείον Ε της Αλιφείρας6, ουδέν όμως αρχιτεκτονικόν στοιχείον διεσώθη, μαρτυρούν το είδος της επιστέψεως του. Σήμα τι ίστατο επ’ αυτού, ή, πιθανώτερον, επί του βάθρου, αλλά και διά την μορφήν εκείνου ουδέν δυνάμεθα να γνωρίζωμεν.
Τάφος 1 (εικ.5).
Κιβωτιόσχημος. Διαστ. τον καλυπτήριων πλακών 2.06X 0,78 μ. Διαστ. εσωτερικώς 1.80X 0,55 μ. Αι πλάκες των μακρών πλευρών είχον θραυσθή και υποχωρήσει κατά το μέσον του τάφου. Ο σκελετός διετηρείτο σχεδόν πλήρως. Τα κτερίσματα του νεκρού ήσαν επτά αγγεία και εις λύχνος:
1. (Π.1979) (εικ.6). Κύλιξ ελλιπής την μίαν των λαβών, ύψ. 0,09, διαμ. χείλους 0,115 και διαμ. βάσ. 0,041 μ., εκ πηλού κιτρινωπού. Εις τον πυθμένα έντυπον κόσμημα εκ πέντε πενταφύλλων ανθεμίων πέριξ διπλού κύκλου.
2. (Π.1980) (εικ.6). Κύλιξ όμοια, ακεραία, ύψ. 0,09, διαμ. χείλους 0,112 και διαμ. βάσ. 0,047μ., εκ πηλού κιτρινωπού. Όμοιον κόσμημα εσωτερικώς. Αί κύλικες είναι τύπου, ο οποίος εδημιουργήθη εν Ολυμπίω από του -450. Πρβλ. Olympia Bericht III, 1941, σ. 46- 47, εικ.35-38 και Agora ΧII 2 εικ.6., αρ.650. Αί αναλογίαι ύψους- διαμέτρου βάσεως ποδός και η διαμόρφωσις των τμημάτων του σώματος τοποθετούν τας ως άνω κύλικας πλησίον του τύπου C της Ολυμπίας (ε.α. εικ.34 και 37). Το παράδειγμα της Αγοράς των Αθηνών, χρονολογούμενον εις το -390/ - 380, είναι παλαιότερον των ιδικών μας, τα όποια νομίζομεν ότι πρέπει να χρονολογηθούν εις το β' τέταρτον του αιώνος.
3. (Π.1981) (εικ.6). Σκύφος με πεταλοσχήμους λαβάς αμέσως κάτωθεν του χείλους. Ύψος 0,087, διαμ. χείλ. 0,08, διαμ. βάσ. 0,043 μ. Λευκή ταινία παρά την βάσιν. Πρβλ. ΟΙ. Ber. Ill, εικ.40 (της ωρίμου κλασσικής εποχής) και 41 (της υστέρας). Ο δημοσιευόμενος ανήκει εις τον μεταξύ αυτών τύπον, εις τον οποίον η προς την βάσιν μείωσις του σώματος δεν είναι ακόμη τόσον έντονος, όσον εις το παράδειγμα της εικ.40. Το σχήμα των λαβών οδηγεί εις την χρονολόγησιν του σκύφου εις τούς περί το -370 χρόνους. Πρβλ. επίσης Agora XII2, πίν.16, αρ. 350 του -375/ - 350 και Olynthus V, πίν.184, XII, πίν.200 του β' τετάρτου του αιώνος.
4. (Π.1982) (εικ.6). Μόνωτον κυάθιον, ακέραιον, υψ. 0,04, διάμ. χείλ. 0,075, διάμ. βάσ. 0,033 μ., εκ πηλού κιτρινωπού. Πρβλ. ΟΙ. Ber. II, πίν.32 και Agora XII2, πίν.31, αρ.760 και 775 του -375/ - 350. Ο τύπος της λαβής είναι των χρόνων του Πραξιτέλους (βλ. OI. Ber. Ill, σ.50, εικ.44).
5. (Π.1983) (εικ.7). Κύλιξ άνευ ποδός, ακεραία, υψ. 0,035, διαμ. χείλ. 0,072, διαμ. βάσ. 0,029 μ. Πρβλ. Agora XII2, εικ.5, αρ.515 και πίν.23, αρ.514, του α' τετάρτου του -4ου αί. Ο τύπος της λαβής συναντάται από του τέλους του -5ου αί Η θέσις των προσφύσεων των λαβών πλησίον του χείλους χαρακτηρίζει τα νεώτερα παραδείγματα, διά τούτο το ιδικόν μας πρέπει να χρονολογηθή εις τούς περί το -375 χρόνους. Πρβλ. επίσης εν Σ. Χαριτωνίδου, Ανασκαφή Κλασσικών Τάφων παρά την πλατείαν Συντάγματος, ΑΕ 1958, κανθαρίσκον του τάφου LXXVII 6, πίν. 22γ, του οποίου όμως η βάσις είναι υψηλοτέρα και αί λαβαί προσφύονται χαμηλότερον.
6. (Π.1984) (εικ.7). Φιαλίδιον, ακέραιον, εκ κιτρινερύθρου πηλού, ύψ 0,037, διαμ. χείλ. 0,065 και διαμ. βάσ. 0,045μ. Πρβλ. Agora ΧII 2, πίν.33, αρ. 838- 39, του -350/ - 325.
7. (Π.1985) (εικ.7). ΄Ομοιον, ύψ. 0,037, διαμ. χείλ. 0,065, διαμ. βάσ. 0,042 μ., εκ κιτρινερύθρου πηλού.
8. (Π.1986) (εικ.7 και 8). Λύχνος μετά λαβής, ακέραιος, εξ ερυθρωπού πηλού. Πρβλ. τύπον 23 Α Αγοράς, Agora IV, πίν.36, αρ.209 (-430/ - 375). Εις τον ιδικόν μας ο μυκτήρ περισσότερον επιμήκης και η λαβή σχεδόν τριγωνική.
Μήκος 6.27, ύψ. 0,65μ. Σώζεται το κρηπίδωμα και η πρώτη σειρά των δόμων, εξ εις την μακράν πλευράν και ανά εις κατά τα σκέλη του Π. Διατηρούνται οι επενδεδυμένοι διά μολύβδου σίδηροι σύνδεσμοι. Ο περίβολος περικλείει ορθογώνιον ταφικόν μνημείον (εικ.10). Λόγω της προς Ν. κλίσεως του εδάφους το μνημείον έχει θεμελιωθή υψηλότερον του περιβόλου (βλ. τομή Α - ΑΓ, σχέδ.1). Της Α. πλευράς σώζονται τρεις σειραί δόμων, της Ν. μία και της Δ. δύο. Ολίγον κάτωθεν της μεσαίας σειράς εσχηματίζετο δάπεδον εκ σκληρού χώματος αναμίκτου μετά χαλίκων (εικ.11). Περί τα 0,60 μ. βαθύτερον αυτού ανευρέθη ο τάφος 3 (εικ.10), διά τον όποιον προφανώς ανηγέρθη μεταγενέστερον το μνημείον, ίσως συγχρόνως με την κατασκευήν του τάφου 2. Του μνημείου έχει καταστραφή τελείως η οπισθία (βορεία) πλευρά. Το σχήμά του πιθανώτατα ήτο εκείνο του ναΐσκου, ουδέν όμως στοιχείον διά την ανωδομήν αυτού διεσώθη· άγνωστον επίσης τι ίστατο εντός αυτού.
Τάφος 2.
Λακκοειδής. Διαστ. επί των καλυπτήριων πλακών 1.93X 0,95 μ. Διαστ. λαξεύματος 1.80X 0,45 μ. Ελάχιστα υπολείμματα του σκελετού ανευρέθησαν, εν φιαλίδιον, εν πώμα και εις λύχνος.
1. (Π.1991) (εικ.8 και 12). Λύχνος άνευ λαβής, ακέραιος, ύψ. 0,0275, μήκ. 0,086 μ., εκ κιτρινερύθρου πηλού. Πρβλ. Agora IV, τύπον 21C, πίν.34, αρ.175- 176 (-445/ -380).
2. (Π.1992). Πώμα ημισφαιρικόν με χαμηλήν κυλινδρικήν λαβήν εκ κιτρινωπου πηλού, άβαφον, ύψ. 0,051, διάμ. χείλ. 0,084, διάμ. λαβής 0,021 μ. Δύο εγχαράξεις περί την βάσιν της λαβής.
3. (Π.1993) (εικ.13). Φιαλίδιον αβαθές, ακέραιον, ύψ. 0,029, διάμ. χείλ. 0,072, διάμ. βάσ. 0,047μ., εκ κιτρινερύθρου πηλού. Πρβλ. Agora XII2, πίν.33, αρ.830- 832 (-350/ - 325).
Τάφος 3.
Κιβωτιόσχημος. Διαστ. επί των καλυπτήριων πλακών 2.20X 0,82μ. Διαστάσεις εσωτερικού 1.90X 0,50 μ. Αί μακραί πλευραί, τας οποίας εξωτερικώς εστήριζον λίθοι, είχον θραυσθή και υποχωρήσει προς το κέντρον του τάφου, ως και εις τον τάφον 1. Ο τάφος περιείχε τούς σκελετούς τριών νεκρών. Παρά τούς πόδας του κειμένου επί του δαπέδου του τάφου ανευρέθησαν εν αγγείον και εις λύχνος.
1. (Π.1989) (εικ.14). Φιαλίδιον, ακέραιον, ύψ. 0,03, διάμ. χείλ. 0,09, διάμ. βάσ. 0,05 μ. Πρβλ. όμοιον ύπ’ άριθ. 3 του τάφου 2. Επίσης, Σ. Χαριτωνίδου, ε.α., σ.57, εικ.95.
2. (Π.1990) (εiκ.9 και 14). Λύχνος άνευ λαβής, ακέραιος, μήκους 0,092, ύψ. 0,03 μ., εκ πηλού κιτρινερύθρου. Πρβλ. τύπον 23C Αγοράς, Agora IV, πίν.36, αρ.234 (-400/ - 350).
΄Ανωθεν του πρώτου νεκρού έκειντο δύο έτεροι, ο εις παρά τον άλλον. Παρά τούς πόδας των ανευρέθησαν πέντε σίδηροι ήλοι και δύο λύχνοι.
3. (Π.1987) (εικ.8 και 14). Λύχνος άνευ λαβής, ακέραιος, ύψ. 0,032, μήκ. 0,089 μ., εκ κιτρινερύθρου πηλού, του αυτού τύπου με τον ανωτέρω, αρ. 2.
4. (Π.1988) (εικ.9 και 14). Λύχνος, ελλιπής την λαβήν, ύψ. 0,029, μήκ. 0,08 μ., εκ κιτρινοφαίου πηλού. Πρβλ. Agora IV, τύπον 24Α, πίν.37, αρ.247 (-425/ - 400). Ο τύπος της λαβής χρονολογεί τον ιδικόν μας χαμηλότερον.
Περίβολος III (εικ.15).
Μήκος 4.26 μ. Το σωζόμενον τμήμά του αποτελείται εκ πέντε δόμων, οι όποιοι σχηματίζουν βαθμίδα ύψ. 0,40 μ. Επί του τελευταίου προς Δ. σώζεται εις ακόμη δόμος, μήκ. 1.20, ύψ. 0,63 και πλ. 0,45 μ., έχων αναθύρωσιν εις την Α. πλευράν. Ο περίβολος ανήκεν εις τον όπισθεν αυτού τάφον 4.
Τάφος 4.
Λακκοειδής. Διαστ. επί των καλυπτήριων πλακών 2.08X 0,82μ. Διαστ. λαξεύματος 1.70Χ 0,55μ. Τρία αγγεία ανευρέθησαν άνωθεν της επιχώσεως και εν εντός του τάφου (Π.2001).
1. (Π.1998). Μόνωτον κυάθιον, ακέραιον, ύψ. 0,044, διαμ. χείλ. 0,09, διαμ. βάσ. 0,05μ., εκ πηλού φαιού.
2. (Π.1999). Όμοιον, ύψ. 0,036, διαμ. χείλ. 0,072, διαμ. βάσ. 0,04μ., εξ ερυθρωπού πηλού. Πρβλ. αμφότερα προς το υπ’ αρ. 4 του τάφου 1.
3. (Π.2000). Φιαλίδιον, ακέραιον, ύψ. 0,03, διαμ. χείλ. 0,09, διαμ. βάσ. 0,055μ., εκ πηλού έρυθρωπού. Πρβλ. όμοιον υπ’ αρ. 3 του τάφου 2.
4. (Π.2001). Μόνωτον κυάθιον, ύψ. 0,05, διαμ. χείλ. 0,092, διαμ. βάσ. 0,045μ., εκ πηλού κιτρινερύθρου. Πρβλ. όμοιον ύπ’ αρ. 4 του τάφου 1.
Οι λοιποί τάφοι (5- 15) κατελάμβανον τον μεταξύ των περιβόλων II και III χώρον.
Τάφος 5.
Λακκοειδής, διαστ. επί των καλυπτήριων πλακών 1.90X 0,80μ. Διαστ. λαξεύματος 1.90Χ 0,45μ. Παρά το χείλος του τάφου ανευρέθη μόνωτον κυάθιον (Π.2002), όμοιον προς τα ανωτέρω, ελλιπές την λαβήν και τμήματα της βάσεως, ύψ. 0,032, διαμ. χείλ. 0,068, διαμ. βάσ. 0,037 μ., εξ ερυθρού πηλού.
Τάφος 6.
Λακκοειδής. Διαστ. επί των καλυπτήριων πλακών 2.15X 0,80 μ. Διαστ. λαξεύματος 1.80X 0,65μ. Παρά τον δεξιόν μηρόν του σκελετού ανευρέθη φιαλίδιον (Π.2003), όμοιον προς τα υπ’ αρ. 6 και 7 του τάφου 1, ύψ. 0,041, διαμ. χείλ. 0,065, διαμ. βάσ. 0,044μ., εξ ερυθρωπού πηλού.
Τάφος 7.
Λακκοειδής. Διαστ. επί των καλυπτήριων πλακών 2.07X 0,82μ. Διαστ. λαξεύματος 1.76X 0,60μ. Διετηρούντο το κρανίον και δύο οστά εκ των ποδών παρ’ αυτά ανευρέθη μόνωτον κυάθιον (Π.2004), ύψ. 0,05, διαμ. χείλ. 0,095, διαμ. βάσ. 0,047 μ., εκ κιτρινωπού πηλού. Πρβλ. προς τα όμοια αρ. 1 και 2 του τάφου 4.
Λάξευμα, διαστ. 1.15Χ 0,45μ., καλυπτόμενον υπό μιας πλακός, διαστ. 1.45Χ 0,67μ. Εντός αυτού ανευρέθησαν ελάχιστα υπολείμματα σκελετού παιδός, εν μικρογραφικόν ομφαλωτόν σκυφίδιον και εν πήλινον ειδώλιον Νίκης.
1. (Π.2005) (εικ.16). Σκυφίδιον με ακτινοειδώς διατεταγμένος βαθείας αύλακας επί της κοιλίας, ακέραιον, ύψ. 0,025, διαμ. χείλ. 0,04μ., εκ πηλού κιτρινωπού. Το σχήμα μιμείται αργυρά πρότυπα μακεδονικού τύπου. Πρβλ. Ν. Κοτζιά, Ο παρά το αεροδρόμιον Θεσσαλονίκης (Σέδες) Γ' τάφος, ΑΕ 1937, σ. 884, εικ. 18 και 19. Πρβλ. επίσης, Κ. Ρωμιοπούλου, Αγγεία -4ου αι. εκ των Ανασκαφών της Αμφιπόλεως, ΑΕ 1964, σ. 101, εικ.10 και Agora XII2, πίν.45, αρ. 1398, ένθα το εικονιζόμενον παράδειγμα χρονολογείται περί το -350. Η ποιότης του ιδικού μας δεν επιτρέπει χρονολόγησιν ακριβεστέραν της περί τα τέλη του αιώνος.
2. (Π.2015) (εικ.17- 19). Ειδώλιον Νίκης, ύψ. 0,205μ., εκ κεραμόχρου πηλού. Συγκεκολλημένον εκ πολλών τεμαχίων. Ελλιπές τας πτέρυγας, των οποίων σώζονται αί προσφύσεις επί των νώτων. Έντονος κίνησις προς τα εμπρός, δηλουμένη διά της λοξώς προς τα οπίσω κινήσεως των χειρών και της προβολής του δεξιού ποδός. Προέρχεται από μήτραν εντοπίου εργαστηρίου. Ο τύπος εμφανίζεται από του -4ου αι. και συνεχίζεται μέχρι και των Ελληνιστικών χρόνων.
Τάφος 9.
Λακκοειδής. Διαστ. επί των καλυπτήριων πλακών 2.00Χ 0,80μ. Διαστ. λαξεύματος 1.80X 0,40- 0,47μ. Το λάξευμα εστενούτο προς την Β. πλευράν. Ο σκελετός διετηρείτο σχεδόν πλήρης. Παρά τον δεξιόν ώμον ανευρέθη φιαλίδιον (Π.2006) ακέραιον, ύψ. 0,034, διαμ. χείλ. 0,076, διαμ. βάσ.0,044μ., εκ πηλού ερυθρωπού. Πρβλ. προς το όμοιον αρ. 1, του τάφου 3.
Τάφος 10.
Τούτου εσώζετο μικρόν μόνον τμήμα της πλακός της ανατολικής πλευράς.
Τάφος 11.
Λακκοειδής, καλυπτόμενος υπό τριών πλακών, συνολ. μήκους 1.62μ. Διαστ. λαξεύματος 1.80Χ 0,47μ. Διετηρούντο εκ του σκελετού το κρανίον και οι πόδες. Παρά τούς πόδας ανευρέθησαν εν φιαλίδιον, εις λύχνος και εις χαλκούς κρίκος.
1. (Π.2007). Φιαλίδιον ακέραιον, ύψ. 0,04 ,διαμ. χείλ. 0,07, διαμ. βάσ. 0,042 μ., εκ πηλού ερυθρωπού. Πρβλ. προς τα όμοια υπ’ αρ. 6 και 7 του τάφου 1.
2. (Π.2008) (εικ.8 και 20). Λύχνος μετά λαβής, ακέραιος, ύψ. 0,025, μήκ. 0,112 μ. Βαθεία αύλαξ περί την οπήν πληρώσεως. Πρβλ. Agora IV, τύπον 25 Α (-360/ -290), πίν.38, αρ. 269, από τον όποιον διαφέρει ως προς το σχήμα της λαβής. Περί το -350.
Τάφος 12.
Κιβωτιόσχημος. Εκαλύπτετο υπό τεσσάρων πλακών, πχ. 0,70 και συνολ. μήκους 1.90μ. Διαστ. εσωτ. 1.80X 0,50μ. Ο μόνος των κιβωτιοσχήμων τάφων του νεκροταφείου, διά τον όποιον κατεσκευάσθη ιδιαίτερον λάξευμα και διά τούτο δεν υπεχώρησαν αι πλευραί του. Εκ του σκελετού διετηρούντο το κρανίον και οι ακροι πόδες. Παρά τον αριστερόν ώμον ανευρέθη σιδηρά στλεγγίς (Μ. 228), σωζ. μήκ. 0,145μ. και παρά τούς πόδας λύχνος άνευ λαβής (Π.2009) (εικ.8 και 21), ακέραιος, ύψ. 0,027, μήκ. 0,085μ., εξ ερυθρωπού πηλού. Πρβλ. Agora IV, τύπον 21C (-425/ - 380), πίν.34, άρ.175- 176.
Τάφος 13.
(βλ. αν. σελ.2). Περιείχε ελάχιστα τεμάχια οστών και δύο φιαλίδια.
1. (Π.2010). Φιαλίδιον ακέραιον, ύψ. 0,042, διαμ. χείλ. 0,07, διαμ. βάσ. 0,047μ., εκ κιτρινερύθρου πηλού.
2. (Π.2011). Όμοιον, ύψ. 0,039, διαμ. χείλ. 0,065, διαμ. βάσ. 0,043μ., εκ τεφρόχρου πηλού. Πρβλ. αμφότερα προς τα όμοια υπ' αρ. 6 και 7 του τάφου 1.
Τάφος 14.
Λακκοειδής. Διαστ. επί των καλυπτήριων πλακών 2.10X 0,65 μ. Διαστ. λαξεύματος 1.82X 0,42μ. Δεν διετηρείτο ο σκελετός. Ανευρέθη λύχνος (Π.2012) (εικ.8 και 22), άνευ λαβής, ελλιπής κατά τινα τμήματα του χείλους και της οπής πληρώσεως, ύψ. 0,03, μήκ. 0,095 μ., εξ ερυθρού πηλού. Πρβλ. προς τον όμοιον αρ. 1 του τάφου 2.
Τάφος 15.
Λακκοειδής. Διαστ. επί των καλυπτήριων πλακών 2.00X 0,75μ. Διαστ. λαξεύματος 1.80X 0,50μ. Εκ του σκελετού διετηρούντο το κρανίον, ο δεξιός βραχίων και οι πόδες. Παρά τον αριστερόν μηρόν ανευρέθησαν χαλκή στλεγγίς (Μ.229) (εικ.23) και προχοΐδιον (Π.2013) (εικ.24), ακέραιον, ύψ. 0,055 μ., εξ ερυθρού πηλού: Βάσις χαμηλή, σώμα σφαιρικόν πεπιεσμένον, λαιμός στενός και βραχύς, απολήγων εις χείλος λίαν πεπλατυσμένον άνω, λαβή ταινιοειδής. Πρβλ. Agora XII2, πίν.9, αρ. 169 και εικ.3 (-425/ -400). Τα παραδείγματα της Αγοράς είναι του κορινθιακού τύπου με διπλάς λαβάς. Η ομοιότης των προς το ιδικόν μας έγκειται εις το περίγραμμα του σώματος και την βάσιν,
Εις τον εκτός της ανασκαφής χώρον απεκαλύφθησαν κατά την διάνοιξιν των οδών και των θεμελίων ο Περίβολος IV, βάσις στήλης πλησίον αυτού, ως και πέντε τάφοι (Α- Ε).
Ο Περίβολος IV
(οικόπεδον 121) ήτο ομοίου σχήματος προς τον II, άλλα μικρότερος εκείνου κατά το μέγεθος. Μήκος 4.32μ. Σώζεται τμήμα του κρηπιδώματος και της πρώτης σειράς των δόμων μέχρις ύψους 0,50μ. Πλησίον αυτού και επί της 11ης οδού ανευρέθη τετράπλευρος βάσις, διαστ. 0,60X 0,31μ., ύψ. 0,40μ. Επί της άνω επιφανείας της λάξευμα, διαστ. 0,70X 0,33, βάθ. 0,17μ., ως υποδοχή διά την στήριξιν της στήλης.
Τάφος Α.
Εντός του οικοπέδου 130. Κιβωτιόσχημος. Προσανατολισμός Α- Δ. Διαστάσεις εσωτ. 1.75Χ 0,50μ. Εσώζετο μικρόν τμήμα της μιας των καλυπτήριων πλακών. Ανευρέθη κενός.
Τάφος Β.
Εντός του οικοπέδου 131. Προσανατολισμός Β- Ν. Όμοιος προς τον Α, έχων τας αυτάς διαστάσεις. Ανευρέθη επίσης κενός.
Τάφος Γ.
Επί της οδού Γ και μεταξύ των οικοπέδων 208 και 206. Λακκοειδής. Προσανατολισμός Β- Ν. Διαστ. επί των καλυπτήριων πλακών 2.20X 0,95μ Διαστ. λαξεύματος 1.80X 0,50μ. Ο σκελετός με την κεφαλήν κατά την Ν. πλευράν.
Κτερίσματα
1. (Π.1995) (εικ.25). Κύλιξ ακέραια, ύψ. 0,08, διαμ. χείλ. 0,107, διαμ. βάσ. 0,042μ., εκ κιτρινερύθρου πηλού. Κατά το κεντρον του πυθμενος εντυπον κόσμημα εξ επταφύλλων ανθεμίων πέριξ διπλού κύκλου. Πρβλ. προς τας ομοίας υπ’ αριθ. 1 και 2 του τάφου 1.
2. (Π.1996) (εικ.25). Φιαλίδιον ακέραιον, ύψ. 0,036, διαμ. χείλ. 0,055, διαμ. βάσ. 0,035 μ., εκ κιτρινερύθρου πηλού. Πρβλ. προς τα όμοια υπ’ αρ. 6 και 7 του τάφου 1.
3. (Μ.227) (εικ.25). Σιδηρά στλεγγίς, σωζ. μήκ. 0,23 μ., σώζουσα κρίκον της χαλκής αλύσεως.
Τάφος Δ.
Εντός του οικοπέδου 206. Λακκοειδής. Προσανατολισμός Β- Ν. Διαστ. λαξεύματος 1.90x 0,45μ. Δεν εσώθησαν αί καλυπτήριοι πλάκες. Η κεφαλή κατά την νοτίαν πλευράν. Παρ’ αυτήν ανευρέθη αργυρούς οβολός Αιγίνης του -4ου αι.7 Παρά τούς πόδας κυάθιον μόνωτον (Π.1997), ύψ. 0,075, διαμ. χείλ. 0,098, διαμ. βάσ. 0,055μ., εκ κιτρινωπού πηλού. Πρβλ. Agora ΧΙΙ3, πίν.31, αρ.758-760, περί το -375.
Τάφος Ε.
Εντός του αυτού οικοπέδου 206. Λακκοειδής. Προσανατολισμός Β- Ν. Διαστ. λαξεύματος 1.75χ 0,52μ. Αι καλυπτήριοι πλάκες δεν διεσώθησαν. Πλήν των υπολειμμάτων του σκελετού ουδέν έτερον ανευρέθη.
Λ. Παρλαμά: Νεκροταφείον του Δ' αι. παρά το Μάζι Ολυμπίας
Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνώ, Τόμος V, τεύχος 2, 1972.
1. Ν. Γιαλούρης, Ανασκαφή ναού Σκιλλουντίας Αθήνας Μαζίου Σκιλλουντίας, ΠΑΕ 1960, σ. 174 -176. Ο Π. Θέμελης, Σκιλλούς, ΑΔ 23 (1968): Μελέται, σ. 292, συντάσσεται με την γνώμην του Mayer, ο οποίος ταυτίζει τον ναόν προς εκείνον της Αρτέμιδος Δαιδαλείας. Η ανεύρεσις του νεκροταφείου επιβεβαιοί την ύπαρξιν πόλεως εις την περιοχήν του ναού εις την πόλιν ταύτην πιθανώτατα ανήκεν ούτος.2. Ε. Mayer, Neue Peloponnesische Wanderungen, σ. 68- 69, ένθα και περί της πολλαπλώς παραδοθείσης ονομασίας της πόλεως. Το ΄Ηπειον ή Έπειον έκειτο, κατά τον Ξενοφώντα, μεταξύ Ηραίας και Μακίστου. Η θέσις της περιοχής του Μάζι εις το μέσον σχεδόν της αποστάσεως αυτής άποτελεί, κατά τον Mayer, στοιχείον διά την ταύτισίν της με το Ήπειον.
3. Βλ. Α. Brückner, Der Friedhof am Eridanos, 1909, σ. 59, εικ. 32 και σ. 71, εικ. 43- ΑΔ 18 ( 1963): Χρονικά, σ. 46-47, Σχεδ. 3 παρά τον Αγ. Ιωάννην Ρέντην ΑΔ 23 (1968): Χρονικά, σ. 111, Σχεδ. 2, εκ τής ανασκαφής τού Νεκροταφείου της Μερέντας.
4. Βλ. Σ. Χαριτωνίδου, Ανασκαφή κλασσικών τάφων παρά την πλατείαν Συντάγματος, ΑΕ 1958, σ. 136.
5. Οι εντός παρενθέσεων αριθμοί των αντικειμένων εκ των ευρετηρίων πήλινων και μετάλλινων του Μουσείου Ολυμπίας.
6. Α. Κ. Ορλάνδου, Η Αρκαδική Αλίφειρα και τα μνημεία της, σ. 233, εικ. 164 και σ. 236, εικ. 166.
7. Βλ. NSG Cop. αρ. 518, 519, μετά το -404. Η ταύτισις οφείλεται εις την κ. Μ. Οικονομίδου, την οποίαν θερμώς ευχαριστώ.
