Με την ανασκαφή του 1996 συμπληρώθηκε μια δεκαετία αρχαιολογικών ερευνών της Αρχαιολογικής Εταιρείας στην αρχαία Μεσσήνη υπό τη διεύθυνση του υπογραφόμενου, ερευνών που αποτελούν συνέχεια εκείνων της Expédition Scientifique de Morée (1826), του Philippe Lebas (1844), του Θεμιστοκλή Σοφούλη (1895), του Γεώργιου Οικονόμου (1909 και 1925) και κυρίως του Αναστάσιου Ορλάνδου (1957-1975)1. Αντί του χρονικού των ανασκαφών της τελευταίας δεκαετίας, προτιμώ να παρουσιάσω τα έως τώρα στοιχεία που σχετίζονται με ένα ειδικότερο θέμα, αυτό της λατρείας των ηρώων στην αρχαία Μεσσήνη.
Οι αρχαίες ελληνικές πόλεις χρησιμοποίησαν τους ήρωες για να ορίσουν την πολιτική τους ταυτότητα, η ηρωολατρεία επομένως προϋποθέτει την ύπαρξη της πόλης2. Ο αφηρωισμός των οικιστών αποτελεί την πρωιμότερη και σαφέστερη εκδήλωση ηρωολατρείας. Ο ηγετικός ρόλος των οικιστών στην ίδρυση των αποικιών και η καθοριστική συμβολή τους σε θέματα οριοθέτησης των πόλεων, κατανομής της γης και εγκαθίδρυσης λατρειών αποτέλεσε το κατεξοχήν παράδειγμα στις νεοϊδρυμένες πόλεις για την απονομή τιμών ήρωα σε μορφές του ιστορικού παρελθόντος τους, όπως συνέβη στη Μεσσήνη που ιδρύθηκε το -369 από το Θηβαίο στρατηγό Επαμεινώνδα με τη βοήθεια των συμμάχων του Αργείων. Στα τέλη του -4ου αι. λαμβάνει χώρα μια ριζική αλλαγή, ηγεμόνες θεοποιούνται, κοινοί θνητοί αφηρωίζονται3.
Σύμφωνα με την περιγραφή του Παυσανία (4,27,6-7), κατά την προετοιμασία οικοδόμησης της Μεσσήνης, οι Μεσσήνιοι πρόσφεραν θυσία στον Ιθωμάτα Δία και τους Διόσκουρους, ενώ οι ιερείς τους στις Μεγάλες Θεές Δήμητρα και Κόρη και τον Καύκωνα, μυθικό ιδρυτή των μυστηρίων της Ανδανίας, εγγονό του Φλύου από την Αττική4. Επικαλέστηκαν, επίσης, από κοινού και όλους τους ήρωες και τις ηρωίδες της χώρας, και τους ζήτησαν να επανέλθουν και να κατοικήσουν μαζί τους στη νέα πόλη, ιδιαίτερα την πρώτη μυθική βασίλισσα της Μεσσηνίας Μεσσήνη, κόρη του βασιλιά του Άργους Τριόπα και σύζυγο του Λάκωνα Πολυκάονα5, τον Εύρυτο και τον Αφαρέα με τους γιους του Ίδα και Λυγκέα6 και από τους Ηρακλείδες τον Κρεσφόντη και το γιο του Αίπυτο7, πάνω από όλους όμως ζήτησαν την επιστροφή του Αριστομένη, θρυλικού ήρωα του δεύτερου Μεσσηνιακού πολέμου8.
Οι μαρτυρίες για το μετά θάνατον αφηρωισμό και τη λατρεία του οικιστή της Μεσσήνης, Θηβαίου στρατηγού Επαμεινώνδα, είναι έμμεσες. Ο Παυσανίας στα Βοιωτικά του (9, 14, 5) σημειώνει: καί οικιστής Μεσσηνίοις τοίς νύν έστίν Επαμεινώνδας. Ελεγειακό τετράστιχο χαραγμένο πάνω στο βάθρο ανδριάντα του που ήταν ανιδρυμένος στην πόλη της Θήβας είχε ως εξής:
Ήμετέραις βουλαίς Σπάρτη μεν εκείρατο δόξαν,
Μεσσήνη δ΄ ιερή τέκνα χρόνω δέχεται,
Θήβης δ΄ όπλοισιν Μεγάλη πόλις εστεφάνωται, αυτόνομος δ΄ Ελλάς πάσ΄ εν ελευθερίη.
(Μετάφραση):
Με δικές μου βουλές στερήθηκε η Σπάρτη τη δόξα της και δέχεται με τα χρόνια η ιερή Μεσσήνη τα παιδιά της, ενώ η Μεγαλόπολη με της Θήβας τα όπλα στεφανώθηκε και η Ελλάδα ολάκερη αυτόνομη κι ελεύθερη πια ζει.
Ο ίδιος περιηγητής (Παυσ. 5,31,10) είδε σιδερένιο ανδριάντα του Επαμεινώνδα στο Ασκληπιείο της Μεσσήνης, ο οποίος πρέπει να ήταν ανιδρυμένος μέσα στον Οίκο Ν της δυτικής πτέρυγας του Ασκληπιείου, δίπλα στο άγαλμα της προσωποποιημένης πόλης Θήβας, και εκείνο του Θηβαίου Ηρακλή, έργα του μεσσήνιου γλύπτη Δαμοφώντα9. Ένας δεύτερος ανδριάντας του Επαμεινώνδα, χάλκινος αυτός, αναφέρεται από τον Παυσανία στο Ιεροθύσιον της Μεσσήνης, όπου υπήρχαν και αγάλματα των δώδεκα θεών, καθώς και τρίποδες αρχαίοι, τους οποίους ο Όμηρος ονομάζει απύρους (Παυσ. 5, 32,1). Το Ιεροθύσιον φαίνεται ότι σχετίζεται με τους ιεροθύτες των Ιθωμαίων και άλλων εορτών, οι οποίοι μνημονεύονται σε πολλές επιγραφές της Μεσσήνης σε σχέση με τους αγωνοθέτες και άλλους αιρετούς αξιωματούχους της πόλης10.
Ιερόθυτα ήταν τα σφάγια των θυσιαζόμενων ζώων, που σε επίσημες θυσίες μοιράζονταν στους προσκυνητές από τους ιεροθύτες και αναλώνονταν επί τόπου11. Οι άπυροι τρίποδες στα Ομηρικά έπη αναφέρονται ως έπαθλα αγώνων, ενώ στη Μεσσήνη πρέπει να σχετίζονται κυρίως με τους αγώνες των Ιθωμαίων. Στα νομίσματα της πόλης ο τρίποδας συνοδεύει κατά κανόνα την εικόνα του Δία Ιθωμάτα12.
Η παρουσία ανδριάντα του Επαμεινώνδα στο Ιεροθύσιον, ανάμεσα στα αγάλματα των δώδεκα θεών, είναι ενδεικτική της σημασίας που του απέδιδαν οι Μεσσήνιοι ως ισόθεου ήρωα οικιστή της πόλης τους. Ένα λίθινο ανάγλυφο από τη Μεσσήνη (ΑΕΜ 61), που εικονίζει θωρακοφόρο ήρωα πολεμιστή σπένδοντα από φιάλη μπροστά σε βωμό, συνοδευόμενο από γυναίκα με οινοχόη, καθώς και φίδι που ελίσσεται πάνω από το βωμό, θα μπορούσε να αναφέρεται στον Επαμεινώνδα (Εικ.1). Ανάγλυφα αυτού του τύπου είναι εντούτοις γενικού χαρακτήρα από άποψη εικονογραφίας και κοινά σε πολλά ιερά ηρώων. Ένα δεύτερο ανάγλυφο όμοιου τύπου από τη Μεσσήνη με ταυτόσημη παράσταση φυλάσσεται στο Μουσείο της Μεγαλόπολης13.
Οικοδομικό συγκρότημα περιβαλλόμενο από δρόμους (αριθ. ΧV1/36), που άρχισε να ανασκάπτεται μεταξύ Ασκληπιείου και Σταδίου- Γυμνασίου, συμπίπτει τοπογραφικά με το Ιεροθύσιον, σύμφωνα με την πορεία του Παυσανία και τη σειρά με την οποία αναφέρει τα ιερά και δημόσια οικοδομήματα της πόλης (4,32,1). Μέχρι στιγμής έχει έλθει στο φως ομάδα ευρύχωρων αιθουσών γύρω από περίστυλη αυλή (Εικ.2). Έχουν τη μορφή ανδρώνων με δαπεδοστρώσεις από μείγμα ερυθρωπής κονίας14. Η πιθανή λειτουργία τους ως χώρων τελετουργικών συνεστιάσεων δεν απάδει προς το χαρακτήρα του Ιεροθυσίου ως δειπνιστηρίου ιεροθυτών και αγωνοθετών κατά τη διάρκεια των Ιθωμαίων και χώρου ανίδρυσης αγαλμάτων του δωδεκάθεου και ανδριάντα του ήρωα οικιστή Επαμεινώνδα. Το σημαντικότερο εύρημα από το οικοδόμημα αυτό είναι ασβεστολιθική ενεπίγραφη στήλη (ΑΕΜ 2769) που φέρει δίστιχο αποτελούμενο από φθόγγους της αρχαίας μουσικής σημειογραφίας, της οποίας η μεταφορά στο πεντάγραμμο δίνει την εξής μελωδία15:
Η διαιώνιση των μελωδικών αυτών φράσεων πάνω στην πέτρα και η δημοσιοποίησή τους αποτελεί οπωσδήποτε τεκμήριο του επίσημου λατρευτικού χαρακτήρα τους. Το ίδιο συνάγεται και από την πομπική, τελετουργική επισημότητα της σύνθεσης. Η συσχέτιση του μελωδικού δίστιχου με το τελετουργικό των θυσιών προς τιμήν θεών ή ηρώων, συμπεριλαμβανομένου του Επαμεινώνδα, φαίνεται πιθανή.
Στο Γυμνάσιο, αμέσως νότια του Ιεροθυσίου, ο Παυσανίας αναφέρει αγάλματα Ερμή, Ηρακλή και Θησέα, προστατών της εφηβείας16. Συνεχίζοντας, σημειώνει τα εξής:
«Υπήρχε ένας Μεσσήνιος (Σ)αιθίδας παλαιότερός μου, όπως εξακρίβωσα, με πλούτη και επιρροή, στον οποίο οι Μεσσήνιοι απονέμουν τιμές ήρωα. Μερικοί Μεσσήνιοι λένε ότι ο (Σ)αιθίδας αυτός είχε πολλά χρήματα, αλλά η ανάγλυφη παράσταση πάνω στην εκεί στήλη δεν είναι δική του, ανήκει σ’ έναν πρόγονο του (Σ)αιθίδα και ομώνυμό του... Υπήρχε εκεί και τάφος του Αριστομένη, ο οποίος λένε πως δεν είναι άδειος. Στην ερώτησή μου με ποιο τρόπο και από πού έφεραν τα οστά του Αριστομένη, απάντησαν ότι έστειλαν και τα πήραν από τη Ρόδο σύμφωνα με εντολή του θεού των Δελφών. Μου ανέφεραν και τα επί του τάφου δρώμενα. Φέρνουν τον ταύρο που πρόκειται να εναγίσουν και τον δένουν σε κίονα στημένο πάνω στον τάφο. Ο ταύρος καθώς είναι άγριος και ασυνήθιστος σε δεσμά θέλει να φύγει· αν από την αναταραχή και τις κινήσεις του ο κίονας κουνηθεί, το σημάδι είναι ευνοϊκό για τους Μεσσήνιους, αν δεν κινηθεί τότε είναι δυσοίωνο... Υπάρχει και χάλκινος ανδριάντας του Αριστομένη στο Στάδιο των Μεσσηνίων»17.
 |
| Εικ. 2. Ιεροθνσιον. Κάτοψη της ανασκαφής. |
Στο κείμενο γίνεται σαφής αναφορά σε δυο ηρώα. Το πρώτο σχετίζεται με την απονομή ύψιστων τιμών σε κοινό θνητό, το μεσσήνιο ευπατρίδη (Σ)αιθίδα, ο οποίος μάλιστα εικονιζόταν σε ανάγλυφη στήλη, καθώς και στους απογόνους του, ενώ στο δεύτερο ηρώο τελούνταν λατρευτικά δρώμενα προς τιμήν του νεκρού ήρωα, γενάρχη και πρόγονου των Μεσσηνίων, Αριστομένη. Η περιγραφή των δρώμενων με τον ταύρο αποκαλύπτει και τις μαντικές ιδιότητες του ήρωα, οι οποίες χαρακτηρίζουν και άλλες ηρωικές λατρείες ανά την Ελλάδα. Σε άλλο χωρίο ο Παυσανίας (4,14,7) σημειώνει ότι ο Αριστομένης καί νύν έτι ώς ήρως έχει παρά Μεσσηνίοις τιμάς, ορισμένοι μάλιστα υποστήριζαν ότι η μητέρα του Νικοτέλεια είχε συνευρεθεί με κάποιο δαίμονα ή θεό σε μορφή δράκοντα, επιχειρώντας να του αποδώσουν ανώτερη, θεϊκή καταγωγή. Το πόσο σημαντική ήταν για τους Μεσσήνιους η μορφή του Αριστομένη προκύπτει και από το γεγονός ότι τον επικαλέσθηκαν κατά την ίδρυση της πόλης, όπως σημειώσαμε παραπάνω.
Στα νότια του Σταδίου, σε επαφή με το τείχος της πόλης, έχει έλθει στο φως ένα μνημειακών διαστάσεων ηρώο, κτισμένο πάνω σε ψηλό πόδιο που εξέχει από την οχύρωση σε μορφή προμαχώνα18. Σύμφωνα με τη μελέτη του Fr. Cooper αποκαθίσταται πλήρως με βάση τα σωζόμενα μέλη του σε μορφή δωρικού ναού με δύο κίονες εν παραστάσι στην πρόσοψη, η οποία είναι στραμμένη προς το στίβο του Σταδίου. Ο ίδιος ερευνητής αποδίδει με επιφυλάξεις το ηρώο στον Αριστομένη19. Η χρονολόγηση εντούτοις του οικοδομήματος στα χρόνια του αυτοκράτορα Αυγούστου ή του Τιβερίου με βάση επιτύμβιες επιγραφές εντοιχισμένες στο πόδιο, καθώς, επίσης, η εύρεση σαρκοφάγου ρωμαϊκών χρόνων, ασπιδωτής εικόνας (imago clipeata) με πορτρέτο της εποχής του Αυγούστου, καθώς και η απουσία συνήθων αναθημάτων σχετιζόμενων με λατρεία ήρωα, όπως πλακιδίων και ειδωλίων, συνηγορούν υπέρ της άποψης ότι αποτελούσε Ηρώο-Μαυσωλείο επιφανούς οικογένειας, πιθανώς των Σαιθιδών, γνωστής από επιγραφές. Ορισμένα μέλη της οικογένειας αυτής διετέλεσαν αρχιερείς των Σεβαστών και Ελλαδάρχες επί ρωμαιοκρατίας20. Η αρχιτεκτονική άλλωστε μορφή του σχετίζεται με τα μικρασιατικά Μαυσωλεία.
Ο Γεώργιος Οικονόμος ταύτισε το λεγόμενο ηρώο Δ ελληνιστικών χρόνων, που αποκάλυψε έξω από τη νότια στοά του Ασκληπιείου, με το ηρώο των Σαιθιδών του Παυσανία21. Ο Ορλάνδος απέρριψε την ταύτιση για λόγους κυρίως τοπογραφικούς, αφού το ηρώο Δ βρίσκεται μακριά από το Στάδιο22. Η εγγύτητα και η επικοινωνία του με το Ασκληπιείο μαρτυρεί καταρχήν λειτουργική και νοηματική σχέση με το ιερό της Μεσσήνης και του Ασκληπιού, ενώ τα μορφολογικά του στοιχεία (λίθινος περίβολος, διπλός κιβωτιόσχημος τάφος στο εσωτερικό του) παραπέμπουν σε οικογενειακό ταφικό μνημείο αφηρωισμένου θνητού και όχι σε λατρεία ήρωα (Εικ.3). Η εύρεση του ενεπίγραφου κίονα με τα ψηφίσματα επτά πόλεων προς τιμήν του μεσσήνιου γλύπτη Δαμοφώντα δίπλα στο ταφικό μνημείο Δ, σε συνδυασμό με τη μορφή και τη λειτουργία του, με οδήγησαν να προτείνω την αναγνώρισή του ως ταφικού μνημείου intra muros, ανεγερθέντος προς τιμήν του μεγάλου γλυπτή διακρατικής εμβέλειας, επιφανούς ταυτόχρονα άνδρα με οικονομική δύναμη και πολιτική επιρροή23. Ενδείξεις για το μετέπειτα αφηρωισμό του καλλιτέχνη περιλαμβάνονται και στις ύψιστες τιμές που του απονέμουν οι επτά πόλεις, ιδιαίτερα η Λυκόσουρα (βλ. παρακάτω υποσημ.27). Η σχέση του μνημείου με το οικοδομικό συγκρότημα πολιτικού και λατρευτικού χαρακτήρα, όπου κατεξοχήν εργάστηκε ο Δαμοφώντας για να φιλοτεχνήσει τρία πολύμορφα συντάγματα και δύο αγάλματα από μάρμαρο, αποτελεί πρόσθετο επιχείρημα υπέρ της πρότασής μου. Ανάλογη περίπτωση ανέγερσης μνημείου και απόδοσης μεταθανάτιων τιμών σε καλλιτέχνη είναι αυτή του πάριου ποιητή Αρχίλοχου, ο οποίος τιμήθηκε με ηρώο τον -3ο αι.24.
Ένα ακόμη ελληνιστικό ταφικό μνημείο σε μορφή περιβόλου που περικλείει τάφους επιφανών πολιτών ήλθε στο φως απέναντι από την ανατολική είσοδο του Ασκληπιείου25. Οι αποκαλυφθείσες πλευρές του (βόρεια και δυτική) σχηματίζουν υπερυψωμένη κλιμακωτή κρηπίδα που έφερε ορθοστάτες. Οι εσωτερικές παρειές του κρηπιδώματος είναι επιμελώς επενδυμένες με πωροπλίνθους κατά το ψευδοϊσόδομο σύστημα, οι οποίες δημιουργούν ενιαίο ορθογώνιο χώρο σε μορφή μεγάλης θήκης στο εσωτερικό. Επιμήκεις ασβεστολιθικές λιθόπλινθοι σε μορφή επιστυλίων χωρίς ταινίες και με αργό ιωνικό κυμάτιο κατά μήκος της άνω παρυφής ανήκουν στη στέψη του μνημείου. Το μνημείο φαίνεται ότι κατασκευάσθηκε στο α' μισό του -2ου αι. από την πόλη της Μεσσήνης προς τιμήν δέκα αρχικά επιφανών νεκρών, των οποίων τα ονόματα χαράχθηκαν σε μία σειρά με επιμελημένα γράμματα πάνω σε δύο συνεχόμενες λιθοπλίνθους της στέψης (ΑΕΜ 7405, 7408):
Νέων, Θρασύλοχος, Αντισθένης, Πολύστρατος, Πολύανδρος, Πολυκράτης, Θήβα, / Θελξίππα, Γοργόι, Λυσόι.
Οι δέκα Μεσσήνιοι νεκροί (έξι άνδρες και τέσσερις γυναίκες) που τιμήθηκαν με την ανέγερση ταφικού μνημείου intra muros και μάλιστα σε ιδιαίτερα περίοπτη θέση απέναντι από την είσοδο του Ασκληπιείου, έπεσαν ενδεχομένως σε μάχη. Πιθανώς στη μάχη ενάντια στον Δημήτριο Φάριο που επιχείρησε να καταλάβει τη Μεσσήνη το -214, στην οποία είχαν συμβάλει και γυναίκες, ή κατά την κατάληψη της Μεσσήνης από τον Νάβι της Σπάρτης το -201. Επειδή ο τύπος των γραμμάτων δεν φαίνεται πρωιμότερος του α' μισού του -2ου αι., θα πρέπει να δεχθούμε υστερογενή ανακομιδή.
Το ψήφισμα IG V, 1,1427, που βρέθηκε βόρεια του Σταδίου, είναι σημαντικό για τη διαδικασία που ορίζεται από την Πολιτεία ότι πρέπει να τηρηθεί σε σχέση με το μεταθανάτιο αφηρωισμό ενός επιφανούς μεσσήνιου πολίτη και την απόδοση ύψιστων τιμών σε αυτόν. Το κείμενο σε μετάφραση έχει ως εξής «...την ημέρα του θανάτου του αγαθού μεσσήνιου πολίτη, ο δήμος αποφάσισε να συνοδεύσουν την εκφορά του όλοι οι κάτοικοι, να τον στεφανώσουν με χρυσό στεφάνι, να του κτίσουν μνήμα στο επιφανέστερο μέρος της πόλης και να του στήσουν άγαλμα, στο βάθρο του οποίου να αναγράψουν τιμητικό ψήφισμα, να μνημονεύονται κάθε χρόνο από τον αγωνοθέτη οι τιμές που του άπονεμήθηκαν και να προσφέρεται θυσία ζώου προς τιμήν του από τον ιερέα...».
Η χρονολόγηση της επιγραφής στον -1ο αι., η θέση εύρεσής της και η μνεία του αγωνοθέτη συνηγορούν υπέρ της σχέσης της με το Ηρώο-Μαυσωλείο των Σαιθιδών που βρίσκεται στο νότιο άκρο του Σταδίου και είναι στραμμένο προς το στίβο. Φαίνεται ότι η ετήσια δημόσια αναγόρευση των ηρώων και των αφηρωισμένων επιφανών πολιτών και η μνεία των τιμών τους γινόταν από τον αγωνοθέτη στο Στάδιο κατά τη διάρκεια των αγώνων, που τελούνταν σε τακτές ημερομηνίες ως μέρος των μεγάλων θρησκευτικών πανηγύρεων (Ιθωμαίων, Ασκληπιείων, Καισαρειών κ.ά.)26. Επιβεβαίωση της πρακτικής αυτής «των ηρωικών ανακηρύξεων» αποτελεί το ψήφισμα των Λυκουρασίων υπέρ του Δαμοφώντα, όπου στο στίχο 40 ορίζεται, οι μεγάλες τιμές που του απένειμαν, να μνημονεύονται δημόσια κατά τη διάρκεια των μεγάλων εορτών της Αρκαδίας, της Αργολίδας και της Μεσσήνης, όπως τα Λύκαια, τα Νέμεα και τα Ιθωμαία, και μάλιστα ζώντος ακόμη του γλύπτη27. Με ψήφισμα ανάλογο του ΙG V, 1,1427 μπορούμε να υποθέσουμε ότι καθιερώθηκε το τελετουργικό και αποφασίστηκε η ανέγερση των ταφικών μνημείων σε περίοπτη θέση στο κέντρο της πόλης, τόσο προς τιμήν του Δαμοφώντα όσο και προς τιμήν των δέκα επιφανών νεκρών που έπεσαν πιθανώς σε μάχη.
Από τα παραδείγματα που παραθέσαμε προκύπτει ότι η ηρωολατρεία στη Μεσσήνη είχε ευρεία διάδοση, όπως και στη Σπάρτη, και ότι μπορεί να διακριθεί σε τρεις κατηγορίες:
1. Λατρεία προγόνων, όπως του Αριστομένη, των οποίων οι μορφές αιωρούνται μεταξύ μύθου και ιστορίας.
2. Λατρεία οικιστών, ιστορικών προσώπων, όπως του Επαμεινώνδα.
3. Αφηρωισμός μετά θάνατον και απόδοση ύψιστων τιμών, συμπεριλαμβανομένης και της θυσίας ζώου, σε επιφανείς πολίτες, όπως ο Δαμοφώντας, ο Σαιθίδας και οι δέκα νεκροί.
Στην πρώτη κατηγορία εντάσσονται επίσης:
α) Η λατρεία της επώνυμης ηρωίδας Μεσσήνης, κόρης του βασιλιά του Άργους Τριόπα, κατά την παράδοση, και συζύγου του πρώτου βασιλιά της χώρας Πολυκάονα. Σε αυτήν αποδίδεται και η εγκαθίδρυση των Ελευσίνιων μυστηρίων της Ανδανίας (Παυσ. 4,1,9) που εισήχθησαν από τον Καύκωνα (βλ. παραπάνω). Κατά τον Παυσανία, της αποδόθηκαν για πρώτη φορά ηρωικές τιμές κατά τον -9ο αι. από τον Γλαύκο, γιο του Αίπυτου, τον ίδιο ηγεμόνα που όρισε να τιμούν και οι Δωριείς τον Ιθωμάτα Δία28. Η ομώνυμη της πόλης ηρωίδα Μεσσήνη κλήθηκε, όπως σημειώσαμε, μαζί με άλλες θεϊκές και ηρωικές μορφές του παρελθόντος κατά την ίδρυση της πόλης το -369. Ναό με λατρευτικό άγαλμά της από παριανό μάρμαρο και χρυσάφι (χρυσόλιθο) είδε ο Παυσανίας στο Ασκληπιείο της Μεσσήνης (Παυσ. 4,31,11). Ο μεγάλος δωρικός ναός στο κέντρο της περίστυλης αυλής του συγκροτήματος ήταν πιθανότατα αφιερωμένος και στη λατρεία της29. Ιερό της Μεσσήνης μαρτυρείται και επιγραφικά. Τα αναθήματα του ιερού της αρχαϊκής, κλασικής και πρώιμης ελληνιστικής περιόδου, που ήλθαν στο φως στο νότιο αίθριο του Ασκληπιείου30, απευθύνονταν τόσο στον Ασκληπιό, ως μεσσήνιο ήρωα και θεραπευτή, όσο και στην ηρωίδα Μεσσήνη.
β) Η λατρεία της ηρωίδας Αρσινόης, κόρης του Λευκίππου και μητέρας του Ασκληπιού κατά τη μεσσηνιακή παράδοση. Γραπτή απεικόνισή της υπήρχε στην τοιχογραφία του Ομφαλίωνα στον οπισθόδομο του ναού της Μεσσήνης, μαζί με τις εικόνες δώδεκα ακόμη βασιλέων και βασιλισσών της προδωρικής Μεσσηνίας31. Η μνημειώδης Κρήνη που έχει έλθει στο φως στο βορειοδυτικό άκρο της αγοράς της Μεσσήνης έφερε το όνομά της (Παυσ. 4,31, 6)32. Ιερό της υπήρχε στη Σπάρτη, δίπλα στο Ελένιον (Παυσ. 3,12,8).
γ) Οι αδελφές της Αρσινόης, Ιλάειρα και Φοίβη, συζυγοι των Διόσκουρων, λατρεύονταν στη Σπάρτη, όπου οι ιέρειές τους έφεραν την επωνυμία Λευκιππίδες (Παυσ. 3,16,1, Πλούτ., Quaest graec. 302d). Εικόνες τους υπήρχαν και στο ναό των Διόσκουρων στο Άργος (Παυσ.2,22,6). Μαρμάρινο σύμπλεγμα που εικόνιζε την αρπαγή τους από τους Διόσκουρους ήταν στημένο μπροστά στο ιερό της Δήμητρας στη Μεσσήνη (Παυσ. 4,31,9). Το ιερό της Δήμητρας, που ήλθε στο φως με τις ανασκαφές στο νοτιοδυτικό άκρο της αγοράς, στις πρώιμες τουλάχιστον φάσεις του της αρχαϊκής και της κλασικής περιόδου, στέγαζε και τη λατρεία ήρωα και ηρωίδων, στις οποίες περιλαμβάνονταν πιθανότατα και οι κόρες του Λευκίππου33.
ΠΕΤΡΟΣ Γ. ΘΕΜΕΛΗΣ
ΠΡΑΚΤΙΚΑ, Α' ΑΡΧΑΙΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΝΟΔΟΣ ΝΟΤΙΑΣ ΚΑΙ ΔΥΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ
1. Θ. Σοφούλης, ΠΑΕ 1895,27-AM20 (1895), 375· A4 11 (1896), 73,453 κ.ε. Γ. Οικονόμος, ΠΑΕ 1909,201- 205- 1925, 55-66- BCH 49 (1925), 453 κ.ε.ΑΑ 1926, 425 κ.ε.· Α. Ορλάνδος, Νεώτεραι έρευναι εν Μεσσήνη, 1957-1973, στο U. Jantzen (επιμ.), Neue Forschungen in griechischen Heiligtümern, Tübingen 1976, 9-38. Π. Θέμελης, ΠΑΕ 1986, 73-82· 1987,73-104· 1988,43-79· 1989, 63-122· 1990,56-103' 1991, 85-128' 1992, 60-87' 1993, 48-72· Το Έργον 1994,37-42· 1995,27-36.
2.1. Malkin, Colonization and Religion, Leiden 1987, 6-12.
3. E. Kearns, The Heroes of Attica, London 1989,5.
4. Σύμφωνα με άλλη παράδοση, ο Καύκων ήταν γενάρχης των Καυκώνων της Τριφυλίας και είχε τον τάφο του στο Λέπρεο (Ηρόδ. 4,148. Στράβ. 8,345. Παυσ. 5,5,5).
5. Παυσ. 4,1-3.
6. Ο Εΰρυτος ήταν γιος του Μελανέα που συμβασίλεψε με τον Περιήρη στη Μεσσηνία. Τα οστά του φυλάσσονταν στο Καρνάσιον άλσος (Παυσ. 4, 33,5). Ο Αφαρέας και ο αδελφός του Λεύκιππος βασίλευσαν στη Μεσσηνία μετά τον πατέρα τους Περιήρη. Οι γιοι του Αφαρέα, Τδας και Λυγκεΰς, ήταν ξαδέλφια με τους γιους του Τυνδάρεω Διόσκουρους, γιατί οι πατέρες τους ήταν ετεροθαλείς αδελφοί, ως γιοι και οι δύο της Γοργοφόνης από τον Περιήρη και τον Οίβαλο αντίστοιχα.
7. Η δολοφονία του Κρεσφόντη, πρώτου δωριέα βασιλιά της Μεσσηνίας, φημισμένου για τις δημοκρατικές του αρχές διακυβέρνησης, αποτέλεσε το θέμα της μη σωζόμενης τραγωδίας του Ευριπίδη, Κρεσφόντης (Στράβ. 8, 361).
8. Παυσ. 4,14, 6· 4,24,4.
9. Ρ. Themelis, Damophon, στο Ο. Palagia - J.J. Pollitt (επιμ.), Personal Styles in Greek Sculpture, Cambridge 1996,155,162-163.
10. A. Ορλάνδος, ΠΑΕ 1969,103-104. Π. Θέμελης, ΠΑΕ 1988,64-65’ 1990,99-100’ 1993,60-62. Πρβλ. IG V, 1,1467,1469.
11. Ν. Παπαχατζής, Πανσανίον Ελλάδος Περιήγησις, Μεσσηνιακά, Αθήναι 1979,128, σημ. 1.
12. Λίθινη βάση τρίποδα είναι εντοιχισμένη στη νοτιοανατολική γωνία του καθολικού της παλαιός μονής Βουλκάνο στην κορφή της Ιθώμης, όπου και το ιερό του Δία Ιθωμάτα, κύριας θεότητας της πόλης. Οι ιερείς του Ιθωμάτα ήταν και επώνυμοι του έτους. Χυτό χάλκινο πόδι τρίποδα του -8ου αι. που βρέθηκε στην Ιθώμη φανερώνει την πρωιμότητα του ιερού και έρχεται σε επιβεβαίωση της μαρτυρίας του Παυσανία (4,3,9) ότι ο Γλαύκος, γιος του Αίπυτου, όρισε να τιμούν και οι Δωριείς το πανάρχαιο ιερό του Ιθωμάτα.
13. Ε. Mitropoulou, Libation Scenes with Oinochoe in Votive Reliefs, Athens1979,41-42, αριθ.25-26.
14. Π. Θέμελης, ΠΛΕ 1993,60-62, εικ. 3, πίν. 35-36.
15. Π. Θέμελης, ΠΛΕ 1994,91-92.
16. Π. Θέμελης, ΠΛΕ 1992,61-74.
17. Παυσ. 5, 32,2-6. Παπαχατζής, ό.π., 129-130.
18. Π. Θέμελης, Το Στάδιο της Μεσσήνης, στο W. Coulson - Η. Kyrieleis (επιμ.), Πρακτικά Συμποσίου Ολυμπιακών αγώνων, 5-9 Σεπτεμβρίου 1988, Αθήνα 1992, 89-91, πίν. 44-48.
19. Fr. Cooper, Scamilli Impares and the Heroon at Messene (αδημοσίευτη ανακοίνωσή του στις ΗΠΑτο 1993).
20.7GV, 1,1455.
21. Γ. Οικονόμος, ΠΑΕ 1925,64.
22. Ορλάνδος, ό.π. (υποσημ. 1), 15.
23. Themelis, ό.π. (υποσημ. 9), 154-185.
24. A. Ohnesorg, Der dorische Prostylos des Archilochos von Paros, AA 1982,271-290.
25. Π. Θέμελης, To Έργον 1995,29-31, εικ. 12-14. Ο ίδιος, ΠΑΕ 1995, 67-68.
26. Στην επιγραφή ΑΕΜ 141-220-986-1138-1623-1984 του +14 ορίζεται το τυπικό της λατρείας της οικογένειας του μόλις εκλιπόντος Αυγούστου και καθιερώνεται η τέλεση αγώνος γυμνικού παίδων και εφήβων και ιππικού νέων κατά τη γενέθλιο ημέρα του αυτοκράτορα, αποτελεί επομένως κατ’ ουσίαν το ιδρυτικό των Καισαρειών: Θέμελης, ό.π. (υποσημ. 18),89 και σημ.15. Ο ίδιος, ΠΑΕ 1990, 87-91.
27. Π. Θέμελης, Ο Δαμοφών και η δραστηριότητα του στην Αρκαδία, στο Ο. Palagia - W. Coulson (επιμ.), Sculpture from Arcadia and Laconia, Oxford 1993, 102. Ανάλογες εν ζωή τιμές απονεμήθηκαν και στο γλύπτη Τελεσίνο από τους Δήλιους τον 3ο αι. π.Χ.: R.R.R. Smith, Hellenistic Sculpture, London 1991,11-12.
28. Η μαρτυρία υποδηλώνει ότι η λατρεία του Ιθωμάτα ήταν προδωρική ( = μινωική-μυκηναϊκή), όπως άλλωστε προκύπτει και από το μύθο της ανατροφής του Δία ως βρέφους από τις Νύμφες Νέδα και Ιθώμη και την αρπαγή του από τους Κουρήτες (Παυσ. 4, 33,1), μύθο ανάλογο με εκείνον του Ιδαίου Δία, του Κρητογενούς.
29. Π. Θέμελης, ΠΑΕ 1987, 86.
30. Π. Θέμελης, ΠΑΕ 1994, 86-88.
31. Παυσ. 4, 31,12. Ρ. Themelis, Damophon von Messene. Sein Werk im Lichte der neuen Ausgrabungen, AntK 36 (1993), 24-25.
32. Π. Θέμελης, ΠΛΕ 1993, 69-72.
33. Ρ. Themelis, The Sanctuary of Demeter and the Dioscouroi at Messene, στο R. Hagg (επιμ.), Ancient Greek Cult Practice from the Archaeological Evidence, Proceedings of the 8th International Symposium at the Swedish Institute at Athens, 22-24 October 1993, Stockholm 1998,157-186.
