Αριστομένης ο Μεσσήνιος: Ο Θολωτός τάφος των Νιχωρίων

Από τις 8 Ιουνίου μέχρι τις 22 Ιουλίου του 1972, η αρχαιολογική αποστολή του Minnesota Messenia Expedition και η Ελληνική αρχαιολογική υπηρεσία διεξήγαγαν από κοινού την ανασκαφή ενός θολωτού τάφου στην βορειοδυτική άκρη της ακρόπολης των Νιχωρίων (Fig.2). Η Θεοδώρα Καράγιωργα- Σταθοπούλου από την Ζ΄ Ε.Π.Κ.Α. και η Nancy Wilkie με βοηθό την Dr. Stanley Aschenbrenner από πλευράς του the Minnesota Messenia Expedition συνεργάστηκαν στην ανασκαφή του τάφου. Η ανασκαφή ολοκληρώθηκε το 1973 από την Nancy Wilkie και την Στυλιανή Παρλαμά.

Ο θολωτός τάφος των Νιχωρίων

Ο Δρόμος του τάφου, που είχε μερικώς αποκαλυφθεί το 1971, ανασκάφηκε πλήρως το 1972 εκτός από ένα τμήμα 1.40μ. κοντά στο Στόμιο του τάφου που ανασκάφηκε το 1973. Ο Δρόμος έχει Νοτιοανατολικό προσανατολισμό, εποπτεύοντας το φαράγγι του Βαθυρέματος, με θέα προς την θάλασσα. Τείχη από ασβεστολιθικές πέτρες πλαισιώνουν και τις δύο πλευρές του Δρόμου που έχει συνολικό μήκος 8.90μ. Το πλάτος του δρόμου, τόσο στο επίπεδο του εδάφους όσο και στην κορυφή των τειχών, είναι 1.75μ. (εικ.1α).Το δάπεδο του δρόμου είναι ανώμαλο αφού στα περισσότερα μέρη του σκάφτηκε στον μαλακό πόρο αποκαλύπτοντας αμμώδη έδαφος από κάτω. Τα δύο τείχη του δρόμου είναι θεμελιωμένα στην άκρη του πορώδους πετρώματος, ενώ μετά την ολοκλήρωση του τάφου οι Μυκηναίοι κατασκευαστές έστρωσαν το δάπεδο του Δρόμου με κόκκινη άμμο για να τον κάνουν επίπεδο. Στην άμμο αυτή, βρέθηκα πολλά κεραμικά και κάποια ασβεστολιθικά αποτμήματα καθώς και κομμάτια από σοβά που προφανώς χρησιμοποίησαν οι κατασκευαστές για να καλύψουν την επιφάνεια των τειχών του δρόμου και να τα καταστήσουν αδιάβροχα.

Εικ. 1: α) Ο δρόμος και το στόμιο, β) Το τείχος στην είσοδο του τάφου

Ακριβώς μπροστά από την είσοδο του τάφου βρέθηκαν πολλά όστρακα στο δάπεδο και την επίχωση. Ανάμεσά τους κάποια τμήματα από κύλικες. Η επίχωση στο σημείο αυτό φαίνεται να έγινε μετά από μία από τις ταφές. Τα κεραμικά αυτά αποτμήματα χρονολογούνται στην ΥΕ IIIA2 περίοδο, χρονολόγηση που συμφωνεί με το υλικό που βρέθηκε και εντός του τάφου.
Το Στόμιο του τάφου, που έχει ύψος 3.37μ., καλυπτόταν με τεράστιους ασβεστολιθικούς ογκόλιθους. Δύο από τους ογκόλιθους στην εξωτερική πλευρά του υπερθύρου βρέθηκαν στην θέση τους, ενώ τμήμα μόνο του ογκόλιθου από την εσωτερική πλευρά είχε απομείνει. Άλλοι δύο ίδιοι ογκόλιθοι θα χρειάζονταν για να ολοκληρωθεί η στέγαση του Στομίου. Στην είσοδο του τάφου, το Στόμιο έχει πλάτος 1.17μ. στο δάπεδο και 1.07μ. στην κορυφή. Στην εσωτερική του πλευρά έχει 1.17μ. πλάτος στο δάπεδο και 1.02 στην κορυφή, η οποία έχει ύψος 1.33μ. Στο σημείο αυτό τμήμα από το δυτικό τείχος του Στομίου έχει αφαιρεθεί, πιθανώς σε πρόσφατη εποχή. Ωστόσο ο τάφος ο τάφος φαίνεται να έχει συληθεί πολύ πριν την Ελληνιστική περίοδο, πιθανώς στο τέλος των Μυκηναϊκών χρόνων.
Ένα τείχος έφραζε την εξωτερική πλευρά του Στομίου. (εικ.1β). Ήταν κατασκευασμένος με διπλή σειρά από ακατέργαστες ασβεστολιθικές πέτρες και εσωτερικό γέμισμα από χώμα. Στο χώμα βρέθηκαν αποτμήματα αντικειμένων από ελεφαντόδοντο, χαλκό και κεραμική. Το τείχος στην κορυφή του είχε πάχος 0.70μ. ενώ προς το δάπεδο το πάχος του γίνεται μεγαλύτερο. Απ΄ ότι φαίνεται σε κάποια στιγμή και αφού είχε ανεγερθεί το τείχος, ξαναμπήκαν στον τάφο για να κάνουν μία ακόμα ταφή. Την εποχή αυτή κάποιοι λίθοι του τείχους αφαιρέθηκαν. Οι λίθοι αυτοί βρέθηκαν και στο εσωτερικό του Στομίου και από την εξωτερική πλευρά του τείχου. Στην εσωτερική πλευρά βρέθηκε μιά άθικτη πυξίδα που χρονολογείτε στην ΥΕ ΙΙIB2 περίοδο και πιθανότατα ανήκει στην τελευταία ταφή. Μετά από την ταφή αυτή το πάνω μέρος του τείχους ξαναχτίστηκε με δουλεμένες ασβεστολιθικές πέτρες.

Σχεδιαστική αποτύπωση του θολωτού τάφου των Νιχωρίων

Στην ανασκαφή του Στομίου βρέθηκε η ταφή μιάς ενήλικης γυναικός σε βάθος 0.70μ. κάτω από την νότια πλευρά του ανωφλίου. Η ταφή της νεκρής, που ήταν θαμμένη σε ύπτια στάση με προσανατολισμό ανατολής- δύσης, βρέθηκε χωρίς κτερίσματα καθιστώντας την χρονολόγηση προβληματική. Ωστόσο η χρονολόγηση στην Ρωμαϊκή περίοδο φαίνεται πιθανότερη αφού η ταφή έγινε μετά την κατάρρευση του τάφου, που υπολογίζεται κατά την διάρκεια ή στο τέλος της Ελληνιστικής περιόδου.

Ηρωολατρεία

Κατά την διάρκεια του -4ου αι. ή και λίγο αργότερα στην Ελληνιστική περίοδο, ο τάφος γίνεται κέντρο Ηρωολατρείας (πιν.19,a), πρακτική γνωστή σε πολλούς θολωτούς και θαλαμωτούς τάφους της Μεσσηνίας την περίοδο αυτή. Το επίπεδο της Ελληνιστικής περιόδου διακρίνεται εύκολα από την μεγάλη συγκέντρωση τέφρας και κάρβουνου, ειδικά προς το κέντρο του τάφου όπου φαίνεται ότι είχαν ανάψει φωτιές. Βρέθηκαν τα οστά και δόντια από διάφορα μικρά θηλαστικά και χοίρους. Πάνω από τα ευρήματα αυτά υπήρχε επίχωση, που είχε εισέλθει στον τάφο από το άνοιγμα των τυμβωρύχων στο τείχος που έφραζε την είσοδο.
Δεξιά σκεύος της Ελληνιστικής εποχής που σχετίζεται με πρακτικές ηρωολατρείας στον θολωτό τάφο των Νιχωρίων.

Οι ταφές

Στο επίπεδο του δαπέδου βρέθηκαν τα οστά δύο ή και περισσότερων ατόμων νοτιοδυτική πλευρά της θόλου, ακριβώς πάνω από τον λάκκο 1. Τα κτερίσματα που προφανώς σχετίζονται με τις ταφές αυτές είναι χρυσές ροζέτες, και ροζέτες από ελεφαντόδοντο και μιά χάλκινη τσιμπίδα (εικ. κάτω).

Διασκορπισμένα στο υπόλοιπο δάπεδο της θόλου ήταν τα οστά από τουλάχιστον 3 ακόμα άτομα, με κάποια από τα κτερίσματα που τους συνόδευαν. Ανάμεσα στα κτερίσματα αυτά διακρίνονται: Τα λείψανα από καθρέπτη με οστέινη λαβή (εικ. πάνω), άλλη μιά τσιμπίδα (εικ. πάνω), κάποια αποτμήματα ασημένιου αγγείου, και μια μεγάλη ποικιλία από χάλκινα θραύσματα, μαζί με πολυάριθμα χάλκινα και χρυσά πριτσίνια. Επίσης βρέθηκαν ροζέτες από χρυσό και μπλέ υαλόμαζα, μερικές χάντρες από κεχριμπάρι, αμέθυστο, κορνεόλη (εικ.3) και υαλί, δεκάδες μικροσκοπικές χάντρες από έγχρωμη φαγεντιανή (εικ.4), χρυσές ανάγλυφες χάντρες (εικ.5) και μια ντουζίνα ασυνήθιστες χάντρες από ορείο κρύσταλλο σε σχήμα δαχτυλιδιού (εικ.6).

Η κεραμική περιλαμβάνει έναν πλήρη κύλικα, τη βάση μιάς σφαιρικής φιάλης, και ένα μικρό αμφορέα. Τα αγγεία και τα υπόλοιπα κεραμικά αποτμήματα του δαπέδου της θόλου θα πρέπει να χρονολογηθούν στο τέλος της ΥΕΙΙΙ A2 ή αρχές της ΥΕΙΙΙ B1.

Ο Λάκκος 1

Σκαμμένοι στο δάπεδο της θόλου του τάφου ήταν 4 λάκκοι:
Ο λάκκος 1 έχει προσανατολισμό βορειοδυτικά- νοτιοανατολικά στη δυτική πλευρά. Οι διαστάσεις του είναι 2,50μ. επί 1,18μ. και 1,70μ. βαθύς. Η κατασκευή του είναι παρόμοια με εκείνη των λακκοειδών τάφων, με επένδυση των τοιχώματων από μικρές ασβεστολιθικές πέτρες και στις τέσσερις πλευρές και σε ύψος 1,05 μ. πάνω από τον πυθμένα του λάκκου.
Τέσσερις μεγάλες ασβεστολιθικές πλάκες, που ακουμπούσαν στα τοιχώματα, κάλυπταν τον τάφο, μαζί με άλλες μικρότερες που κάλυπταν τα κενά. Δεδομένου ότι αυτές οι πλάκες φαινόταν να είναι στην αρχική τους θέση, και το 0.30μ. της επίχωσης στο κάτω μέρος του λάκκου ήταν αδιατάρακτη, φαίνεται ότι η σκοπούμενη ταφή δεν έγινε ποτέ. Και είναι σίγουρα σημαντικό το γεγονός ότι οι τυμβωρύχοι δεν διατάραξαν το λάκκο. Στην επίχωση, πάνω από τις καλυπτήριες πλάκες του λάκκου, βρέθηκα έξι χάλκινες αιχμές βελών, κομμάτια μολύβδινου σύρματος, ένα μεγάλη μπρούτζινη βελόνα και θραύσματα από δύο λαβίδες, και ένας σφραγιδόλιθος από αχάτη που απεικονίζει έναν γρύπα.

Ο Λάκκος 2

Στην ανατολική πλευρά του δαπέδου βρέθηκε ο λάκκος 2, με προσανατολισμό βορρά-νότου. Ο λάκκος έχει διαστάσεις 2.00μ. επί 1.35μ. και βάθος 1.90μ. Σε ύψος 1.10 από τον πυθμένα του λάκκου υπήρχαν καλυπτήριες πλάκες, δύο εκ των οποίων βρέθηκαν περίπου στις αρχικές τους θέσεις. Για την στήριξη των καλυπτήριων πλακών, προεξοχές 0.30μ. είχαν κοπή στο πορώδες υπέδαφος στις δύο μακριές πλευρές του τάφου. Πάνω από μία πλάκα υπήρχε ένα μεγάλο κόκκαλο βοοειδούς και η βάση μιάς στρογγυλής φιάλης η οποία θα πρέπει κατά πάσα πιθανότητα να χρονολογηθεί στην ΥΕ ΙΙΙB1.
Στην επίχωση του λάκκου εκτός από λίγα ανθρώπινα οστά βρέθηκαν και αρκετά κτερίσματα: Τρεις σφαγιδόλιθοι, μερικές μικρές χάντρες από φαγεντιανή, χάντρες από κορνεόλη και γυαλί, χρυσές χάντρες σε σχήμα κρίνου (εικ.5), χρυσές ροζέτες, χάντρες από καχριμπάρι και και δύο θραύσματα από αλάβαστρο, προφανώς τμήματα αγγείου.

Ο Λάκκος 3

Ανάμεσα στους λάκκους 1 και 2 και στην βόρεια άκρη τους, ένας στρογγυλός λάκκος (λάκκος 3) φαίνεται ότι διέφυγε της προσοχής των τυμβωρύχων. Έχει διάμετρο 0.70μ. και ήταν γεμάτος με χάλκινα σκεύη. (εικ.7):
Μεταξύ αυτών ήταν επτά χάλκινα αγγεία (εικ.8): ένας αμφορέας, ένα δοχείο που κρέμεται από ένα μικρό καμπυλωτό χερούλι, μιά μεγάλη αβαθής πιατέλα, μια κανάτα, δύο κύπελλα με αυλακώσεις στο χείλος τους, και ένα ρηχό μπολ με δύο βαριές λαβές.
Τόσο η αβαθής πιατέλα και η κανάτα ήταν διακοσμημένα με λωρίδα από σπείρες.
Επίσης στον λάκκο βρέθηκε χάλκινο “κεκαμμένο” ξίφος, με την ίδια διακόσμηση από σπείρες. Η λαβή ήταν από ελεφαντόδοντο και ενώνονταν με το ξίφος με έξι χρυσά καρφιά.
Τέλος δύο μικρά μαχαιρίδια, δύο ξυροί και ένας καθρέπτης με λαβή από ελαφαντόδοντο συμπληρώνων το εντυπωσιακό αυτό σύνολο των χάλκινων αντικειμένων του λάκκου 3.

Ο Λάκκος 4

Ο λάκκος 4 βρίσκεται στην βόρεια πλευρά της θόλου και κοντά στον τείχο. Η διαστάσεις του είναι 1.80μ. επί 0.70μ. και μόλις 0.25μ. βάθος. Εδώ υπήρχαν τέσσερις συνολικά αποκομιδές, δύο σε κάθε πλευρά του λάκκου. Τα περισσότερα κτερίσματα του λάκκου σχετίζονται με τους νεκρούς της ανατολικής πλευράς. Από αυτά ξεχωρίζουν δύο χάλκινα μαχαιρίδια, δύο μεγάλο κομμάτια χρυσού, δύο χρυσές χάντρες με διακόσμηση, και ένα κομμάτι από αχάτη σε σχήμα πρίσματος με χρυσή βάση μέσα από την οποία βρέθηκε απομεινάρι νήματος φυτικής προελεύσεως. Επίσης βρέθηκαν έξι σφραγιδόλιθοι, τέσσερις από τους οποίους είναι από αχάτη και είναι παρόμοιου μεγέθους και κατασκευής, σαν να σχηματίζουν ένα σύνολο.

Η διάμετρος της θόλου είναι 6.60μ. Επειδή και το αρχικό ύψος της θόλου θα πρέπει να ήταν ανάλογο πιθανότατα ξύλινα πλαίσια χρησιμοποιήθηκαν στην κατασκευή του άνω μέρους. Δύο μικρές τρύπες στο δάπεδο της θόλου φαίνεται να ήταν τα σημεία στήριξης για την κατασκευή του ξύλινου αυτού πλαισίου.
Έρευνα σχετικά με τις τεχνικές κατασκευής αποκάλυψε ότι το τμήμα του τάφου κάτω από το ύψος του υπερθύρου είχε κοπεί στη λεπτή κίτρινη άμμο από την οποία αποτελείτε το υπέδαφος του λόφου. Κάτω από το επίπεδο του εδάφους τα τοιχώματα της θόλου έχουν 0,70μ. πλάτος και αποτελούνται από δύο σειρές από πέτρες. Πολλές από αυτές έπρεπε να δουλευτούν για να συμπέσουν με την καμπυλότητα του κύκλου και της καμάρας. Γιά να είναι ο τάφος αδιάβροχος τα τοιχώματα της θόλου ήτα καλυμμένα με πηλό και ασβεστοκονίαμα.