Αριστομένης ο Μεσσήνιος: Μεσοελλαδικοί τύμβοι, Καστρούλια Αμφείας

Στην λοφοσειρά των Ελληνικών, στην κορυφή μικρού υψώματος, σε απόσταση 450μ. περίπου δυτικά του χωριού Άμφεια και απέναντι από το μυκηναϊκό νεκροταφείο των Ελληνικών, σε απόσταση 500μ. περίπου προς Α., βρίσκονται οι δύο τυμβοι των Καστρουλίων σε μικρή απόσταση μεταξύ τους.
Τα αρχαιολογικά δεδομένα του τύμβου II στα Καστρούλια είναι πάρα πολύ σημαντικά.
Στούς τάφους υπήρχαν πλούσια ή θα μπορούσαμε να πούμε πάρα πολύ πλούσια και σημαντικά κτερίσματα, γεγονός εξαιρετικά σπάνιο για τύμβους της ΜΕ Ι περιόδου. Οι τάφοι 2 και 3 του τύμβου II είναι οι πλουσιότερες ταφές της ΜΕ Ι- ΙΙ περιόδου που είναι μέχρι στιγμής γνωστά στην Μεσσηνία.
Στον τάφο 2, κοντά στο κέντρο του τύμβου, είναι θαμμένη μια γυναίκα υψηλής κοινωνικής θέσης, ίσως μια Ιέρεια ή "Αρχόντισσα" . Η γυναικεία ταφή στον εξαιρετικά πλούσιο τάφο 2 του τύμβου ΙΙ είναι κτερισμένη με ένα πλήρες σύνολο οικιακών σκευών, που εύκολα μπορεί να φανταστεί κανείς ότι έχουν χρησιμοποιηθεί για γιορτές και δεξιώσεις κατά τη διάρκεια της ζωής της θανούσης. Το λαιμό της νεκρής στόλιζαν χάλκινες ψήφοι περιδέραιου, μία σφαιρική ψήφος από ορεία κρύσταλλο και ένα περιδέραιο αποτελούμενο από διπλούς χάλκινους πέλεκες.

Οι Αμερικανοί αρχαιολόγοι Hope Simpson και Dickinson, στην Gazetteer τους "Πολιτισμός του Αιγαίου στην Εποχή του Χαλκού", το 1979, αναφέρονται στον αρχαιολογικό χώρο στα Ελληνικά περίπου 10 χλμ βόρεια της Καλαμάτας.
Σύμφωνα με την περιγραφή της περιοχής, μια κορυφογραμμή με προσανατολισμό βορρά-νότου, σχεδόν 1,8 χιλιόμετρα σε μήκος, που αναπτύσσεται παράλληλα και ανατολικά της εθνικής οδού Καλαμάτας-Τρίπολης, βρίσκεται στα ανατολικά και πάνω από τα χωριά Άνθεια και στο νότιο τμήμα της, την Αιθαία (χάτης κάτω). Ίχνη της Κλασικής και μετέπειτα πόλης έχουν παρατηρηθεί κυρίως στο βόρειο άκρο της κορυφογραμμής. Ένας Υστεροελλαδικός οικισμός ήταν στην κεντρική κορυφογραμμή και την άνω δυτική πλαγιά του. Μια Πρωτοελλαδική εγκατάσταση ΠΕ II υπήρχε κοντά στο νότιο άκρο της κορυφογραμμής και, όπως αναφέρουν οι συγγραφείς, πιθανότατα κοντά στην πηγή "Πισώβρυση" στην νοτιοδυτική πλαγιά πάνω απ΄την Αιθαία. Πολυάριθμοι Υστεροελλαδικοί θαλαμοειδείς τάφοι, όλοι συλημένοι, είχαν ερευνηθεί στις προηγούμενες δεκαετίες, στις ανώτερες πλαγιές της κορυφογραμμής και κυρίως στην πλευρά της ανατολικής πάνω από το φαράγγι του Ξεροπόταμος.

Απέναντι, στο πάνω μέρος της πλαγιάς στα ανατολικά του Ξηροποτάμου, δύο αναχώματα, οι τύμβοι Καστρουλίων, ήταν ορατοί και θεωρείτο πιθανή η ύπαρξη Υστεροελλαδικού θολωτού τάφου. Το 1979 Hope Simpson και Dickinson περιγράφονται τα δύο αναχώματα ως εξής:
Το βορειότερο είναι, περίπου 10μ. σε διάμετρο και 5μ σε ύψος. Το άνω μέρος του τύμβου είχε μερικώς αποκαλυφθεί. Το δεύτερο ανάχωμα, περίπου 40μ. προς τα νότια, είναι, περίπου 10μ. σε διάμετρο και περίπου 4μ. σε ύψος. Αποτμήματα κεραμικής και οψιανού της ΥΕ ΙΙΙ εποχής βρέθηκαν σε κοντινή απόσταση. Η περιοχή της Πρωτοελλαδικής εγκατάστασης, σύμφωνα με τους Hope Simpson και Dickinson, είχε έκταση 90μ., από βορρά προς νότο, και 70μ. από ανατολικά προς δυτικά.5 Στην περιοχή αυτή βρέθηκαν όστρακα καλής ποιότητας της ΠΕ ΙΙ εποχής και ένα πήλινο ειδώλιο (BSA 52, 1957, 245 Pl. 50b).
Μετά από λαθρανασκαφή που έγινε στο κέντρο του νότιου τύμβου το 2000, η Υπεύθυνη της Ζ΄ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, Δρ. Ξένια Αραπογιάννη, προχώρησε σε σωστική ανασκαφή το 2001 με βοηθό την αρχαιολόγο Λ. Μαλαπάνη. Με βάση τα στοιχεία που υπήρχαν για τα Καστρούλια, οι αρχαιολόγοι ήταν πεπεισμένοι ότι η ανασκαφή θα αποκάλυπτε ακόμα έναν θολωτό τάφο. Πράγματι, στο γέμισμα του νότιου τύμβου, το προσωπικό της Ζ΄ Εφορείας συνέλεξε χιλιάδες όστρακα πολύ καλής ποιότητας που φαίνονταν να είναι της Μυκηναϊκής εποχής.

Η ανασκαφή του 2000
Στην κορυφή μικρού υψώματος, σε απόσταση 450μ. περίπου δυτικά του χωριού Άμφεια και απέναντι από το μυκηναϊκό νεκροταφείο των Ελληνικών, σε απόσταση 500μ. περίπου προς Α., βρίσκονται δύο τυμβοειδή εξάρματα σε μικρή απόσταση μεταξύ τους (40μ. περίπου το ένα από το άλλο). Η θέση αυτή είχε εντοπιστεί ήδη παλαιότερα, λόγω των προϊστορικών οστράκων που υπάρχουν επάνω στα εξάρματα, αλλά και στον περιβάλλοντα χώρο τους1.

Τύμβος 1.
Πρόκειται για το νοτιότερο από τους δύο τύμβους, που βρίσκεται εντός της ιδιοκτησίας Ν. Δημόπουλου. Στη βόρεια πλευρά του είχε ανοιχθεί πριν από μια πενταετία περίπου, ένα αρκετά μεγάλο όρυγμα από λαθρανασκαφείς, το οποίο είχε ως αποτέλεσμα τη σοβαρή αναμόχλευση των χωμάτων και πιθανώς την καταστροφή μέρους από το κτίσμα που βρέθηκε στο κέντρο του τύμβου, όπως μαρτυρεί ο μεγάλος αριθμός των διαταραγμένων λίθων που υπήρχε μέσα στο όρυγμα.
Μετά την ολοκλήρωση της ανασκαφικής έρευνας, αποκαλύφθηκαν στο κέντρο του τύμβου και σε βάθος 1,40μ. από την κορυφή του εξάρματος, τα λείψανα κτίσματος ελλειψοειδούς σχήματος, από αργολιθοδομή και χώμα ως συνδετικό υλικό. Το κτίσμα έχει προσανατολισμό Α.-Δ., με τη σχεδόν αψιδωτή απόληξη της μιας στενής πλευράς προς Α. Το άλλο άκρο του κτίσματος είναι κατεστραμμένο, όπως και τμήμα της βόρειας και της νότιας πλευράς του. Οι εσωτερικές διαστάσεις του είναι 2Χ 1,50μ., ενώ το πάχος του τοίχου είναι 0,50μ. περίπου. Η πλούσια κεραμική, που περισυνελέγη από την επίχωση του τύμβου, ανήκει αποκλειστικά στην ΠΕII εποχή.

Η ανασκαφή του 2001
Την επόμενη χρονιά (2001) επαναλήφθηκε η έρευνα στον τύμβο 1, ο οποίος είχε μερικούς ανασκαφεί πέρυσι. Η λίθινη κατασκευή που είχε έρθει στο φως αποτελεί την κεντρική ταφή του τύμβου 1, η οποία αποκαλύφθηκε σε βάθος 1,20μ. από την κορυφή του. Ο λιθόκτιστος τάφος έχει σωζόμενες διαστάσεις 3,30Χ1,60 και βάθος 1,40μ. και ήταν διαταραγμένος. Τα οστά του νεκρού βρέθηκαν θρυμματισμένα, ενώ ως κτερίσματα είχαν τοποθετηθεί πλησίον του τρία αγγεία ME I περιόδου. Στο λαιμό έφερε περιδέραιο με χάλκινους διπλούς πελέκεις και χάλκινες ψήφους. Από τη διαταραγμένη επίχωση του τάφου περισυνελέγησαν πολλά όστρακα, ψήγματα χαλκού και λεπίδες οψιανού.2,3.
Κατά το χρονικό διάστημα από 24 Ιανουάριου έως 2 Αυγούστου ερευνήθηκε ο τύμβος 2, ο οποίος βρίσκεται εντός του αγροκτήματος του I. Γεωργούση, σε απόσταση περίπου 40μ. βόρεια του τύμβου 1 4.

Ο τύμβος 2
Ο τύμβος είχε παραβιαστεί στο παρελθόν από λαθρανασκαφείς, οι οποίοι είχαν ανοίξει στη βόρεια- βορειοανατολική πλευρά του μία τομή, διαστ. 2,15Χ 2,30μ. περίπου. Η διάμετρός του από Β.-Ν. είναι 10μ. περίπου και το μέγιστο ύφος του φθάνει τα 2,80μ. Το τυμβοειδές έξαρμα χωρίστηκε σε τέσσερα τεταρτημόρια.

Τάφος 1
Κατά την ανασκαφική έρευνα του Δ τεταρτημόριου, που καταλαμβάνει τη νοτιοανατολική πλευρά του τύμβου 2, αποκαλύφθηκε σε βάθος 2,91- 3μ. ένας αβαθής λάκκος, διαστ. 2,13Χ 0,82μ. με προσανατολισμό Α- Δ .
Κτερίματα:
Δίπλα στο λάκκο , ο οποίος θα πρέπει να περιείχε την παιδική ταφή 1, όπως φανερώνουν τα λείψανα του κρανίου και των οστών που υπήρχαν στο εσωτερικό του, βρέθηκαν δύο σπασμένα αγγεία, που ανήκουν σε κάνθαρο και πρόχου, καθώς και ένας λεπτός χάλκινος δακτύλιος, που χρονολογούνται στη ME I περίοδο.

Τάφος 2
Στο τεταρτημόριο Γ, που καταλαμβάνει τη νοτιοδυτική πλευρά του τύμβου 2, αποκαλύφθηκε σε βάθος 2,98μ, από την κορυφή του, ο λακκοειδής τάφος 2, με προσανατολισμό Α.-Δ. και με διαστάσεις 1,80Χ 1,40 και βάθος 1,12μ. Ο τάφος περιείχε μία γυναικεία ταφή σε συνεσταλμένη στάση και με την κεφαλή προς Α.
Κτερίσματα:
Γύρω από τη νεκρή ήταν τοποθετημένα ως κτερίσματα 33 αγγεία, τα περισσότερα από τα οποία σώζονταν ακέραια, σε καλή κατάσταση, χρονολογούμενα στη ME I περίοδο. Βρέθηκαν επίσης δύο πήλινα σφονδύλια με εγχάρακτη διακόσμηση, ενώ το λαιμό της νεκρής στόλιζαν χάλκινες ψήφοι περιδέραιου, μία σφαιρική ψήφος από ορεία κρύσταλλο και ένα περιδέραιο αποτελούμενο από διπλούς χάλκινους πελέκεις.

Τάφος 3
Στο ίδιο τεταρτημόριο σε μικρή απόσταση νότια της ταφής 2, αποκαλύφθηκε ανοιγμένος στο φυσικό έδαφος και τρίτος λακκοειδής τάφος, ο οποίος καλυπτόταν από σωρό λίθων, ύψ. 1,10μ. περίπου. Ο τάφος περιείχε την ανδρική ταφή 3, σε στάση συνεσταλμένη και με την κεφαλή επίσης προς Α.
Κτερίσματα:
Ως κτερίσματα της ταφής είχαν τοποθετηθεί πέντε αγγεία της ME I περιόδου και δύο χάλκινα μονόστομα μαχαιρίδια. Από την επίχωση του τύμβου 2 συνελέγη μεγάλος αριθμός οστράκων που χρονολογούνται στην ΠΕII περίοδο.5

Συμπεράσματα
Τα αρχαιολογικά δεδομένα του τύμβου II στα Καστρούλια είναι πάρα πολύ σημαντικά. O Τύμβος II μας έδωσε τρεις τάφους, ο καθένας με έναν αποκλειστικά νεκρό. Στούς τάφους υπήρχαν πλούσια ή θα μπορούσαμε να πούμε πάρα πολύ πλούσια και σημαντικά κτερίσματα, γεγονός εξαιρετικά σπάνιο για τύμβους της ΜΕ Ι περιόδου.
Οι τάφοι 2 και 3 του τύμβου II είναι οι πλουσιότερες ταφές της ΜΕ Ι- ΙΙ περιόδου που είναι μέχρι στιγμής γνωστά στην Μεσσηνία. Οι τρεις ταφές του τύμβου II αποτελούν "κλειστό σύνολο" και μπορεί ως εκ τούτου να είναι ιδιαίτερα χρήσιμες για την μελέτη θεμάτων χρονολόγησης. Και οι δύο τύμβοι, Ι και ΙΙ, θα πρέπει να χρονολογηθούν στην ύστερη Μεσοελλαδική Ι περίοδο (-2000/ -1800).

Κτερίσματα της γυναικείας ταφής του τύμβου ΙΙ. Χρον. ΜΕΙ (-2000/ -1800)

Ο τύμβος II φαίνεται να είναι ο τόπος ταφής μιάς οικογένειας:
Στον τάφο 2, κοντά στο κέντρο του τύμβου, είναι θαμμένη μια γυναίκα υψηλής κοινωνικής θέσης, ίσως μια Ιέρεια ή "Αρχόντισσα" και στους τάφους 1 και 3, πιο κοντά στην περιφέρεια του τύμβου, ένα παιδί και ένας άνδρας. Τα αρχαιολογικά δεδομένα δείχνουν τη χρήση και των δύο τύμβων αποκλειστικά στην ΜΗ I περίοδο. Δεν βρέθηκαν ίχνη ταφών ύστερων MΕ ή ΥΕ φάσεων.
Οι δύο τύμβοι των Καστρουλίων καταδεικνύουν την ύπαρξη ιεραρχικά δομημένης κοινωνίας σε αυτό το σημείο της Μεσσηνίας, ήδη από την αρχή της Μεσοελλαδικής περιόδου.
Η γυναικεία ταφή στον εξαιρετικά πλούσιο τάφο 2 του τύμβου ΙΙ είναι κτερισμένη με ένα πλήρες σύνολο οικιακών σκευών, που εύκολα μπορεί να φανταστεί κανείς ότι έχουν χρησιμοποιηθεί για γιορτές και δεξιώσεις κατά τη διάρκεια της ζωής της θανούσης. Τα περισσότερα από τα αγγεία αυτά είχαν σχεδιαστεί για πιοτό και φαγητό και είναι κατασκευασμένα σύμφωνα με την κεραμική παράδοση της ηπειρωτικής Ελλάδας.
Τρία αγγεία πόσεως, δύο από τον τάφο 2 και ένα από τον τάφο 3, είναι πιθανόν εισαγωγή από την περιοχή της Αίγινας, ενώ μερικά αγγεία έχουν Μινωικές επιρροές ή είναι εισαγωγές από την Κρήτη. Αυτά τα αγγεία ήταν προφανώς προϊόντα μεγάλης αξίας και υψηλού κύρους για τον ιδιοκτήτη. Ίσως δεν είναι τυχαίο ότι ορισμένα αγγεία πόσεως εισάγονταν από αλλού, δεδομένου ότι αυτά θα γίνονταν εύκολα αντιληπτά από κάθε συμμετέχοντα σε μια γιορτή ή συμπόσιο. Με τον σπάνιο και ξένο σχεδιασμό και διακόσμησή τους, τέτοια αγγεία θα μπορούσαν εύκολα να είχαν χρησιμοποιηθεί ως μέσο για την επίτευξη γοήτρου για τον ιδιοκτήτη. Επίσης η απόκτηση τέτοιων προϊόντων αποδείκνυαν την ικανότητα, τις γνωριμίες και τις διασυνδέσεις του κατόχου, αφού αυτά πιθανώς ήταν διαθέσιμα μόνο σε έναν πολύ περιορισμένο αριθμό ατόμων και ως εκ τούτου είχαν μεγάλη αξία.
Η κεραμική των τύμβων στα Καστούλια είναι της ηπειρωτικής ελλαδικής παράδοσης της περιόδου και παρουσιάζει πολλές ομοιότητες ως προς το σχήμα, τη διακόσμηση και την κατασκευή με την κεραμική των Νιχωρίων και της Λέρνας VA. Κανένα αγγείο της λεγόμενης "Αδριατικής κεραμικής" δεν βρέθηκε, ενώ στην διακόσμηση των αγγείων δεν παρατηρούνται μοτίβα του τύπου Cetina που βρέθηκαν στα Νιχώρια της ΜΕΙ περιόδου ή στην Ολυμπία της ΠΕΙΙΙ- ΜΕΙ περιόδου.

Τα χάλκινα περίαπτα διπλών πελέκων που βρέθηκαν στους τύμβους των Καστρουλίων.

Τα χάλκινα περίαπτα στο σχήμα του Μινωικού διπλού πέλεκυ από τον τάφο 2 μπορεί να είναι τα παλαιότερα γνωστά ευρήματα αυτού του σχήματος από χαλκό στην ηπειρωτική Ελλάδα. Έτσι αν τα περίαπτα στο σχήμα του διπλού πέλεκυ έχουν Μινωική επιρροή, ίσως ακόμη και θρησκευτικής φύσης, ή αν θα πρέπει να θεωρούνται προϊόν της ηπειρωτικής παράδοσης με ρίζες στην Πρωτοελλαδική ΙΙ περίοδο, είναι ένα θέμα προς συζήτηση. Επίσης είναι αξιοσημείωτο ότι τα χάλκινα περίαπτα του σχήματος αυτού έγιναν πολύ δημοφιλή στην ηπειρωτική Ελλάδα στη Μυκηναϊκή και ιδιαίτερα στην Γεωμετρική περίοδο.

Οι τύμβοι των Καστρουλίων κατά την περίοδο των ανασκαφών

-Jörg Rambach. Investigations of two MH I Burial Mounds at Messenian Kastroulia (Near Ellinika, Ancient Thouria)
-Ξένη Αραπογιάννη. ΑΔ55 (2000) σελ.280. ΑΔ56-59 (2001-2004) Σελ405 ΑΔ56-59 (2001-2004) Σελ423

1. R. Hope Simpson - Ο.Τ.Ρ.Κ Dickinson, A Gazetteer o f Aegean Civilisation in the Bronze Age. Vol. I: The Mainland and Islands. Göteborg 1979, D 137, σ.163.

2. Ξ. Αραπογιάννη, ΑΔ 55 (2000): Χρονικά, σ.280.
3. Την εποπτεία των σωστικών ανασκαφών στη Μεσσηνία, καθώς και όλων των άλλων εργασιών της Εφορείας στο νομό, είχε και φέτος η συμβασιούχος αρχαιολόγος Ευ. Μαλαπάνη, η οποία με μοναδικό ζήλο και εργατικότητα έφερε σε πέρας το έργο μας.
4. Στην ανασκαφή συμμετείχε εθελοντικά, αμισθί, ο γερμανός αρχαιολόγος J. Rambach, ο οποίος προέβη και στη σχεδιαστική και φωτογραφική τεκμηρίωση των ανασκαφικών δεδομένων.
5. Αναλυτική δημοσίευση των τύμβων 1 και 2 από τα Καστρούλια, θα γίνει από τον J. Rambach