Το καλοκαίρι του 1926 και ενώ ο Σουηδός αρχαιολόγος Ματίας Νάταν Βαλμίν διενεργούσε ανασκαφές στους Θολωτούς τάφους της Μάλθης, ένας χωρικός τον ενημέρωσε για την ύπαρξη θολωτού τάφου 1300μ. περίπου ΝΑ από τα τελευταία σπίτια του Βασιλικού. Την επόμενη χρονιά ο Μ. Ν. Βαλμίν προχώρησε στην ανασκαφή του τάφου, ενώ εντόπισε σε κοντινή απόσταση έναν δεύτερο Θολωτό τάφο, τον οποίον ωστόσο δεν μπόρεσε να ανασκάψει.
Ο Θολωτός τάφος στην θέση Ξερόβρυση
Σε απόσταση περίπου 500μ. Ανατολικά από τα τελευταία σπίτια του Βασιλικού κοντά στο νεκροταφείο, ξεκινάει από τον κεντρικό δρόμο Καλό Νερό- Αλλαγή ένας χωματόδρομος με κατεύθυνση ΝΑ. Μετά από 700μ. περίπου ο χωματόδρομος αυτός φτάνει στην σιδηροδρομική γραμμή. Στο σημείο αυτό υπάρχει ένα παλαιό μικρό κτήριο του ΟΣΕ. Ο θολωτός τάφος βρίσκεται 20 μέτρα στα ανατολικά.
Ο Θολωτός τάφος ανασκάφηκε από τον Ματίας Νάταν Βαλμίν[1] σε συνεργασία με τον έφορο αρχαιοτήτων Μεσσηνίας Θεμ. Καραχάλιο από τις 21 Ιουνίου έως τις 9 Ιουλίου του 1927, ενώ οι εργάτες που συμμετείχαν στην ανασκαφή κυμαίνονταν σε αριθμό από 16 έως 20.
Αρχιτεκτονική[2]
Τα σωζόμενα μέρη του τοιχώματος του θαλάμου έφταναν 2,75μ. ύψος, ενώ η διάμετρος ήταν 6,5 μέτρα.
Η κατασκευή είναι από επίπεδες πέτρες, με το Valmin να σημειώνει μεγαλύτερες πέτρες προς τα κάτω και μιά γενική τραχύτητα στην κατασκευή.
Μεγαλύτερες πλάκες σημειώνονται στο επίπεδο του δαπέδου. Οι τοίχοι διέφεραν σε πάχος: από 80 εκατοστά στο κάτω μέρος μέχρι 1,25μ. στο υψηλότερο σημείο. Το ανώφλι αποτελούνταν από δύο πλάκες η καθεμία περίπου 2μ.Χ 1,3μ.Χ 30εκ.
Ο τοίχος φραγής του τάφου φαίνεται να είχε όλο το μήκος του στομίου, αλλά δεν έφτανε μέχρι το δάπεδο από το οποία απείχε 50εκ., ούτε έφτασε στο επίπεδο του ανωφλίου, αλλά ήταν περίπου 60εκ. έως 1μ. κάτω από αυτό.
Το στόμιο έχει 2,75 μέτρα μήκος, ύψος 2,05 μέτρα, πλάτος 98 εκατοστά στο εξωτερικό και 52 εκατοστά πλάτος στην θάλαμο. Η στενότητα αυτή αποδίδεται από την Valmin σε σεισμική δραστηριότητα και επισημαίνει ότι είναι πιο στενός προς τον πυθμένα παρά προς την κορυφή, κάτι που θα ήταν το πιό συνηθισμένο. Τα χαμηλότερα τμήματα του στομίου αναφέρονται ότι ήταν μεγάλα και η κατασκευή καλή.
Ο δρόμος, που έχει κατεύθυνση κατά μήκος της πλαγιάς και όχι κάθετα σε αυτήν, δεν ανασκάφηκε εντελώς λόγω της σιδηροδρομικής γραμμής. Ο Valmin υπολογίζει το μήκος του σε 12 έως 15 μέτρα και σημειώνει ότι οι τοίχοι έπρεπε να συγκρατηθούν στο τέλος του στομίου. Αυτή η στήριξη πήρε τη μορφή απλού τοίχο αντιστήριξης, μήκους 3,4μ., και στηριγμένο στα τοιχώματα του στομίου, αφαιρώντας έτσι το επίδραση των παραστατών.
Θεωρήθηκε ότι υπάρχει μια μεγάλη κοιλότητα μήκους 3 μέτρων και βάθους 60 εκατοστών στο δάπεδο της θόλου. Στον τοίχο 2,75μ στα δεξιά της εισόδου υπήρχε κόγχη, 1,15μ. πάνω από το δάπεδο. Η κόγχη αυτή είχε ύψος 75εκ., βάθος 1,5μ. και πλάτος 70εκ. στην θόλο και 40εκ. εσωτερικά. Η κόγχη είχε ανώφλι μήκους 2,25μ. και ήταν καλυμμένη με έναν πρόχειρο τοίχο.
Ευρήματα:
Το Μυκηναϊκό υλικό που βρέθηκε κάτω από τον τοίχο φραγής του στομίου φανερώνει πως αυτός προστέθηκε αργότερα (στην ελληνιστική περίοδο, σύμφωνα με τον ανασκαφέα).Το δάπεδο της θόλου και ο λάκκος που υπήρχε εκεί βρέθηκαν άδεια, αλλά στην κόγχη του τοίχου υπήρχε στρώμα χώματος πάχους 20εκ. όπου υπήρχαν διασκορπισμένα ανθρώπινα οστά (ενδεχομένως καμένα). Ο προ πυθμένας στο πάτωμα ήταν άδειος, αλλά η θέση στον τοίχο περιείχε ένα στρώμα γης 20 εκατοστά βαθιά, στο οποίο υπήρχαν θραύσματα ανθρώπινων οστών σε διαταραχή.
Όστρακα που ανήκαν σε πιθαμφορέα ανακτορικού τύπου βρέθηκαν διασκορπισμένα λίγο πάνω από το δάπεδο (αλλά και στο στόμιο, κάτω από το τοίχος). Άλλα ευρήματα σε αυτό το επίπεδο που αποτελούνταν από οστών ζώων και πουλιών υποδηλώνουν έντονη μεταμυκηναϊκή χρήση. Ο ανασκαφέας σημειώνει ότι δεν βρέθηκε κανένα κομμάτι από κόσμημα.
Χρονολόγηση:
Ο πιθαμφορέας ανακτορικού τύπου χρονολογεί τον τάφο στην ΥΕIIA περίοδο. Κάποια ακόμα αποτμήματα αγγείων που βρέθηκαν δηλώνουν ότι ο τάφος ήταν σε χρήση μέχρι και την ΥΕΙΙΙ περίοδο. Ο τάφος επαναχρησιμοποιήθηκε κατά την ιστορική περίοδο, όταν σύμφωνα με τον Βαλμίν πρέπει να υπήρχε λατρεία προς κάποιον τοπικό Ήρωα.
Σημερινή κατάσταση:
Ο θολωτός τάφος ουδέποτε προστατεύτηκε με αποτέλεσμα να λεηλατηθεί εντελώς, προφανώς για οικοδομικό υλικό. Σήμερα ο τάφος θυμίζει απλά μια μεγάλη τρύπα στο έδαφος, αν και σε μερικά σημεία είναι ακόμα ορατά κάποια τμήματα των τειχών.
Ο Δεύτερος Θολωτός τάφος του Βασιλικού
Σχετικά με τον δεύτερο Θολωτό τάφο του βασιλικού ο Ματίας Νάταν Βαλμίν αναφέρει:[3]"Κατά την ανασκαφή του θολωτού τάφου στο Βασιλικό εξέτασα δύο σημεία στη περιοχή στα δυτικά του, όπου οι χωρικοί ισχυρίζονταν ότι υπήρχαν παρόμοιοι τάφοι. Μια από τις τοποθεσίες ήταν ένας μικρός λόφος, αλλά αυτό που βρήκαμε ήταν τα θεμέλια τοίχων ενός σπιτιού, ίσως από την εποχή της Τουρκοκρατίας.
Η άλλη τοποθεσία βρίσκεται στη μέση ενός αμπελώνα, ο ιδιοκτήτης του οποίου σε καμία περίπτωση δεν συναινούσε στην εξέτασή του. Αυτός ο λόφος, χωρίς καμία αμφιβολία, κρύβει έναν Θολωτό τάφο, προφανώς μεγάλο. Οι τοίχοι του, χτισμένοι από μεγάλες πλάκες, έρχονται στο φως σε πολλά σημεία. Η ακριβής θέση του είναι 250μ. στα βορειοδυτικά του Θολωτού τάφου του Βασιλικού, πίσω από τη σιδηροδρομική γραμμή και μια μικρή κοιλάδα."
Ωστόσο ενώ στο κείμενο της εργασίας του, ο Βαλμίν αναφέρει ότι ο δεύτερος τάφος είναι 250μ. ΒΔ από τον Θολωτό της Ξερόβρυσης στον χάρτη που δημοσιεύετε στην ίδια εργασία, φαίνεται ο δεύτερος τάφος να βρίσκεται στα ΝΔ και κάτω (Ν) από την σιδηροδρομική γραμμή. Η παραπάνω ανακολουθία φαίνεται ότι προκάλεσε κάποια σύγχυση στους μετέπειτα ερευνητές σχετικά με την ακριβή θέση του τάφου.
Στην δεκαετία του ΄60 οι Αμερικανοί αρχαιολόγοι William A. McDonald και Richard Hope Simpson στα πλαίσια των ερευνών τους στην Μεσσηνία εντόπισαν τον Θολωτό τάφο της Ξερόβρυσης αλλά όπως αναφέρουν δεν μπόρεσαν να εντοπίσουν τον δεύτερο Θολωτό τάφο.[4] Με βάση κυρίως τον χάρτη του Βαλμίν ερεύνησαν την περιοχή προς τα Νότια, χωρίς όμως κάποια αποτέλεσμα. Έκτοτε η θέση του δεύτερου τάφου ουσιαστικά αγνοείτο.
Τελικά ο δεύτερος Θολωτός τάφος φαίνεται ότι εντοπίζεται στα ΒΔ από την Ξερόβρυση, όπως αναφέρει ο Βαλμίν στο κείμενό του, ενώ για κάποιον λόγο φαίνεται να έχει γίνει λάθος στον χάρτη. Στα ΒΔ υπάρχει ένας λόφος όπου εντοπίζεται ένα αλώνι σε κοντινή απόσταση από μια μισογκρεμισμένη αγροικία. Ακριβώς πίσω (Β) από το αλώνι εντοπίζεται ο θολωτός τάφος. Η απόσταση των δύο τάφων είναι 280μ. σε ευθεία γραμμή. Από τον Θολωτό τάφο έχει απομείνει μια μεγάλη γούβα όπου υπάρχουν αρκετές πέτρες περιμετρικά. Ο δρόμος φαίνεται να είναι στην Α πλευρά. Σε κοντινή απόσταση υπάρχει μια μεγάλη πλάκα, πιθανόν τμήμα του υπέρθυρου. Επίσης στην θέση υπάρχει και αρκετά μεγάλη ποσότητα κεραμικών αποτμημάτων. Έτσι πιθανότατα ο δεύτερος Θολωτός τάφος τάφος του Βασιλικού που εντόπισε ο Μ. Ν. Βαλμίν βρίσκεται στο σημείο αυτό.
Οι Θολωτοί τάφοι του Βασιλικού ήταν χτισμένοι κοντά στον αρχαίο δρόμο που πρέπει να περνούσε από τη Προϊστορική ακρόπολη της Μάλθης και την κοιλάδα του Σουλιμά στα Δ προς την πεδιάδα του Στενυκλαρικού πεδίου στα Α. Σε όλη αυτή την περιοχή η σημερινή σιδηροδρομική γραμμή φαίνεται να ακολουθούσε την διαδρομή της αρχαιότητας. Ο Pelon,[5] που συνέταξε το σχέδιο του τάφου της Ξερόβρυσης, θεωρεί πιθανή την διασύνδεση των τάφων με την ακρόπολη της Μάλθης που ωστόσο βρίσκεται σε απόσταση 2,7χλμ. στα Δ. Πιό πιθανή φαντάζει η διασύνδεση των τάφων με την άγνωστη Προϊστορική θέση της Καλλιρρόης[6] που βρίσκεται μόλις 650μ. στα Α.
"Αριστομένης ο Μεσσήνιος"
[2] Boyd [1999]: Boyd, Michael John. Middle Helladic and Early Mycenaean Mortuary Customs in the Southern and Western Peloponnese. University of Edinborough. Scotland.1999. "38 Vasiliko: Xerovrisi", Σελ: 658.
Επίσης:
Zavadil [2012]: Zavadil, Michaela. Monumenta: Studien zu mittelund späthelladischen Gräbern in Messenien. Wien:Osterreichische Akademie der Wissenschaften Philosophisch-Historische Klasse Denkschriften. 2012. 'VASILIKO/XEROVRYSI (EP. TRIPHYLIAS)', 581.
[3] Valmin, N. S. 1928: "Continued Explorations in Eastern Triphylia", Bulletin de la Société Royale des Lettres de Lund 1927- 1928, Σελ: 201.[4] McDonald, William A. and Richard Hope Simpson. "Prehistoric Habitation in Southwestern Peloponnese". American Journal of Archaeology. Vol.65, No.3 (Jul., 1961), '28. Xerovrisi (Vasiliko), Σελ:234.
[5] Pelon [1976]: Pelon, Olivier. Tholoi, tumuli et cercles funéraires; Recherches sur les monuments funéraires de plan circulaire dan l'Égée de l'Âge du Bronze (IIIe at IIe millénaires av. J.-C). Bibliothèques de l'École française d'Athènes et de Rome- Série Athènes,229.1976.'27. Vassiliko, 217.
[6] "Αριστομένης ο Μεσσήνιος": Καλλιρρόη Μεσσηνίας: Η Προϊστορική θέση (online)
