Ο Γρύλλος (πρώην Μούνδιζα) είναι χωριό (Δημοτικό Διαμέρισμα) του Καλλικράτειου Δήμου Ανδρίτσαινας (πρώην Δήμου Σκιλλούντος) στην προ "Καποδίστρια" Επαρχία Ολυμπίας του νομού Ηλείας στη Δυτική Πελοπόννησο και βρίσκεται σε απόσταση 345 χλμ από την Αθήνα. Είναι κτισμένο σε δύο επίπεδα: το Κάτω Χωριό (Χάνι) και το Πάνω Χωριό και απέχει 7 χλμ. από την έδρα του Δήμου την Κρέστενα.
Η Ιστορία της Έρευνας
Ανατολικά του Γρύλλου, υπάρχει λόφος με δύο κωνικές κορυφές και ένα μικρό διάσελο ανάμεσά τους, που αναφέρεται ως Κάστρο ή Ξυλόκαστρο της Μούνδριζας.
Την θέση ερεύνησε ο Joseph Partsch στα 1897 και αναφέρει[1] ότι η θέση είναι μεν οχυρή αλλά δεν εντόπισε σ΄αυτήν αρχαία υπολείμματα.
Ο Γεώργιος Παπανδρέου (1890- 1896) αναφέρει:[2] "Κατὰ ταῦτα μία ἐκ τῶν δύο τούτων πόλεων ἔκειτο ΒΔ. τῆς κορυφῆς τῆς Σμέρνας περὶ τὰς πηγὰς τοῦ ρύακος τοῦ χωρίου Μουνδρίζης, ένθα ἐπὶ ὕψους ευρέθησαν λείψανα Ἑλληνικοῦ φρουρίου οὐχὶ πολύ σημαντικά. Πλείονες όμως λεπτομέρειαι τα νῦν εἶνε ἀδύνατοι." Ωστόσο εκτός από την επισήμανση ότι δεν θεωρεί τα αρχαία αυτά κατάλοιπα σημαντικά η περιγραφή που δίνει δεν είναι ιδιαίτερα κατατοπιστική σε ότι αφορά την ακριβή θέση των αρχαιοτήτων.
Την άνοιξη του 1909 ο W. Dörpfeld ανέθεσε στον Konrad Graefinghoff να ερευνήσει την Τριφυλία και να καταγράψει τις αρχαιολογικές θέσεις. Το αποτέλεσμα αυτής της έρευνας είναι ο περίφημος χάρτης της Τριφυλίας[3] (Karte von Triphylien. Aufgenommen im frϋhjahr 1909 von Konrad Graefinghoff Hauptmann im Westfalischen Pionier- Batalion nr. 7) όπου αποτυπώνονται οι περισσότερες αρχαιολογικές θέσεις της περιοχής. Ο χάρτης αυτός υπήρξε πολύτιμο βοήθημα για τους αρχαιολόγους και ερευνητές που ακολούθησαν ενώ παραμένει σημαντικός μέχρι και σήμερα. Το μειονέκτημα της έρευνας αυτής είναι ότι εκτός από τον χάρτη δεν δημοσιεύτηκε κάποιο κείμενο επεξηγηματικό που να περιέχει στοιχεία για τις αρχαιολογικές αυτές θέσεις.
Στον χάρτη αυτόν -Karte von Triphylien 1909- σημειώνετε Α της Μούνδριζας, προφανώς στην θέση του Κάστρο ή Ξυλόκαστρο, η ύπαρξη αρχαιοτήτων με την ένδειξη Ύπανα, δηλαδή προτείνουν ταύτιση της θέσης με μιά από τις σημαντικές πόλεις της αρχαίας Τριφυλίας.
Η έρευνα του Ernst Meyer
Στα μέσα της δεκαετίας του '50 ομάδα αρχαιολόγων με επικεφαλής τον Ελβετό αρχαιολόγο Ernst Meyer πραγματοποίησε έρευνες στην Τριφυλία, ενώ ερεύνησε και την περιοχή πέριξ του χωριού του Γρύλλου.[4]
Γιά την θέση του Ξυλόκαστρου αναφέρει ότι δεν βρήκε καθόλου αρχαία κατάλοιπα στις κορυφές του λόφου ενώ το διάσελο μεταξύ των κορυφών είναι πολύ μικρό και δύσκολα στην θέση αυτή θα μπορούσε να υπάρχει κάποιο πόλισμα.
Ωστόσο η έρευνα του Meyer αποκάλυψε σημαντικά αρχαιολογικά κατάλοιπα σε ένα ψηλό οροπέδιο εντός της ομάδας λόφων του Μεσοβουνίου νότια του Γρύλλου. Σχετικώς αναφέρει:
Από την άλλη, ο ψηλός, πολύ απότομος, δασώδης λόφος νότια του χωριού, που οδηγεί στη Σμέρνα, ονομάζεται και αυτός «Κάστρο». Η κορυφή αυτού του επιβλητικού βουνού με ευρεία πανοραμική θέα αποτελείται από τρεις ξεχωριστές κορυφές, την υψηλότερη βορειοανατολική, μια νοτιοδυτική κορυφή που εκτείνεται σαν οροπέδιο στα νοτιοδυτικά πάνω από την ψηλή σέλα μεταξύ αυτού του βουνού και της Σμέρνας, και μια δυτική κορυφή. Ο χάρτης της Τριφυλίας δίνει ύψος 370μ., η μέτρησή μας είχε ως αποτέλεσμα μόνο 325μ. για την υψηλότερη βορειοανατολική κορυφή.
Εδώ, σε ένα χωράφι στη νοτιοδυτική κορυφή του λόφου, υπάρχουν αρκετοί μεγάλοι αρχιτεκτονική δόμοι διάσπαρτοι στην θέση, ενώ κεραμικά αποτμήματα βρίσκονται τόσο στη βορειοανατολική κορυφή όσο και στη νοτιοδυτική κορυφή, συνολικά σε μια έκταση περίπου 300 έως 400μ. σε μήκος και 100 έως 150μ. σε πλάτος. Είναι λοιπόν βέβαιη η ύπαρξη μεγαλύτερου αρχαίου οικισμού στο ψηλό πλάτωμα της θέσης. Ίσως η ασαφής αναφορά του Παπανδρέου να αναφέρετε στην θέση αυτή.
Τα κεραμικά θραύσματα που έχουν συλλεχθεί χρονολογούνται από τον -5ο αιώνα έως τους Ρωμαϊκούς χρόνους. Εκτός από τα συνηθισμένα καθημερινά αγγεία, ανάμεσά τους υπάρχουν και αναθηματικά κύπελα.
Σημαντικά κατάλοιπα εντοπίζονται και Β του Γρύλλου για τα οποία Meyer ο αναφέρει:
Ακριβώς βόρεια του χωριού Μούνδριζα, περίπου 400 με 500μ. από το κάτω χωριό, σε υψόμετρο περίπου 190μ. στην θέση Αηλίας, στα χωράφια βρίσκονται τα θεμέλια ενός αρχαίου κτιρίου από ασβεστολιθικούς ογκόλιθους. Έχει μήκος 14.5μ. και πλάτος 10μ. και έχει τουλάχιστον 4 εγκάρσιους τοίχους, το πάχος του τοίχου είναι 0.5μ. Το κτίριο περιβάλλεται από έναν περίβολο τοίχο από αδούλευτους ογκόλιθους, τμήματα του οποίου σώζονται ακόμη ανατολικά και νότια. Η κεραμική που μαζεύτηκε ήταν καθημερινής χρήσης, αλλά υπήρχε και ένα μελανόχρωμο θραύσμα της κλασικής περιόδου. Πιθανότατα πρόκειται για αρχαίο ιερό και πιθανόν να πρόκειται για τον ναό "στην Μούνδριζα" τον οποίον αναφέρει ο Αγησίλαος Τσελάλης.[5]
Σε ότι αφορά το μεσαιωνικό κάστρο ο Meyer αναφέρει:
Η αναζήτηση για το μεσαιωνικό κάστρο Μουντρίζα, ήταν μάταιη. Από μόνο του, ο σχεδόν απροσπέλαστος λόφος του «μικρού» Κάστρου, για το οποίο μιλήσαμε παραπάνω, θα αποτελούσε ιδανική τοποθεσία για ένα μεσαιωνικό κάστρο από άποψη φύσης και μεγέθους, αλλά δεν υπάρχει τίποτα από τα κατάλοιπα. Ακόμη κι αν υποθέσουμε ότι όλοι οι τοίχοι έχουν καταρρεύσει, κάτι που μπορεί κάλλιστα να συμβαίνει, θα πρέπει να σκεφτεί κανείς ότι υπολείμματα εσωτερικών κατασκευών στο οροπέδιο θα πρέπει να ήταν ορατά ή τμήματα των τοιχών θα ήταν ορατά στους πρόποδες του λόφου. Η περιήγηση στα άλλα υψώματα γύρω από το χωριό ήταν επίσης ανεπιτυχής.
Η αναφορά του Νικόλαου Γιαλούρη
Σημαντικές πληροφορίες για τις αρχαιότητες στον Γρύλλο δίνει και ο Νικ. Γιαλούρη στην σημαντική εργασία του "Οδηγός Αρχαιοτήτων αρχαίας Τριφυλίας νυν Ολυμπίας".[6]
Γρύλλος (πρ. Μούντριζα): Στὰ ὑψώματα Β. τοῦ χωριοῦ, σὲ ἀπόσταση 1.000μ. περίπου, ὅπου ἀναβρύζουν πηγές, υπῆρχε οἰκισμός, Α ἕως Ρ ἐποχῆς. Σώζονται πολυάριθμα ἐρείπια κτιρίων πολλὰ ἀπ' αὐτὰ εἶναι μνημειώδη, ἕνα μάλιστα εἶναι κυκλικό.
Λείψανα τείχους τοῦ οἰκισμοῦ εἶδε ὁ Παπανδρέου. Τα κινητά εὑρήματα εἶναι πολυάριθμα Α,Κ,Ε καὶ Ρ χρόνων. Ἡ οἴκηση τῆς θέσης συνεχίσθηκε καὶ στὸ Μεσαίωνα στο χωριό Μούντριζα (σήμ. Γρύλλος) καὶ ἀναφέρεται μὲ τὸ ὄνομα Moudrusa ἢ Moudriza ἢ La Maudrice στοὺς καταλόγους ἀντίστοιχα τοῦ 1391, 1463 καὶ τοῦ 1467 καὶ ἀριθμοῦσε 100 κατοίκους.
Στὸ χωριὸ αὐτὸ φθάνομε, ὅταν ξεκινῶντας ἀπὸ τὴν κωμόπολη τῶν Κρεστένων πάνω στὸν ἀσφαλτοστρωμένο δρόμο Κρεστένων- Ανδριτσαίνης, προχωρήσουμε Ανατολικά πέντε χιλιόμετρα. Από τὸ χωριὸ αὐτὸ ἡμιονικός δρόμος μᾶς ὁδηγεῖ σὲ ἀπόσταση ενός χιλιομέτρου στὰ βορεινά στα προαναφερόμενα ερείπια κτιρίων.
Ξυλόκαστρο: Α. τοῦ χωριοῦ Μούντριζα (σήμ. Γρύλλος), σὲ ἀπόσταση 800μ., σὲ λόφο (ὑψ. 200μ. περίπου). Βρέθηκαν μελανομβαφής λήκυθος ἀττικὴ καὶ πήλινο εἰδώλιο θεάς Α καὶ Κ χρόνων ἀντίστοιχα. Στη θέση αὐτὴ φθάνομε ὅταν ἀπὸ τὸ προαναφερόμενο χωριό Γρύλλος προχωρήσουμε στὰ ἀνατολικὰ σὲ ἡμιονικὴ ὁδὸ 800 περίπου μέτρα.
Ο W. Kendrick Pritchett που επισκέφτηκε την περιοχή στα τέλη της δεκαετίας του ΄80 αναφέρει:[7]
Δυσκολευτήκαμε να εντοπίσουμε την τοποθεσία γιατί η κορυφογραμμή πίσω (δηλαδή νότια) του χωριού έχει τρεις κορυφές. Κάναμε το λάθος να ακολουθήσουμε έναν δρόμο μέχρι την κεντρική κορυφή, και παρόλο που είδαμε τυχαία κομμάτια κεραμικών αποτμημάτων, δεν υπήρχε τίποτα που να υποδηλώνει οικισμό, παρά το γεγονός ότι είχαν οργωθεί πολύ χωράφια. Μόλις περάσαμε μέσα από πυκνή βλάστηση στην ανατολική κορυφή που βρήκαμε αναμφισβήτητα ερείπια αρχαίου οικισμού.
Στην επίπεδη περιοχή που σχηματίζεται υπάρχει μεγάλη συγκέντρωση κεραμικών θραυσμάτων, μερικά από τα οποία είναι σίγουρα των κλασικών χρόνων. Στην ΝΔ πλευρά του πλατώματος υπάρχουν μερικοί τετραγωνισμένοι ασβεστολιθική ογκόλιθοι και κεραμίδια.
Στην επίπεδη περιοχή που σχηματίζεται υπάρχει μεγάλη συγκέντρωση κεραμικών θραυσμάτων, μερικά από τα οποία είναι σίγουρα των κλασικών χρόνων. Στην ΝΔ πλευρά του πλατώματος υπάρχουν μερικοί τετραγωνισμένοι ασβεστολιθική ογκόλιθοι και κεραμίδια.
Στον νοτιοανατολικό τομέα είναι πιθανή η ύπαρξη ενός μικρού αμφιθεάτρου με το ανοιχτό άκρο να βλέπει προς τα ανατολικά, αλλά δεν θα μπορούσα να είμαι σίγουρος.
Κατά μήκος του απόκρημνου ανατολικού άκρου υπάρχουν μεγάλοι επεξεργασμένοι λίθοι, αλλά δεν υπάρχει τείχος, αφού το σημείο αυτό ήταν φυσικά οχυρό.
Η τοποθεσία είναι υποψήφια για μια από τις άγνωστες πόλεις της Τριφυλίας, από τις οποιές το Στυλάγγιο είναι μια πιθανότητα.
Τα νεκροταφεία του πολίσματος
Θέση Τρίζι[8]
Οι μεγάλης έκτασης (65x 15μ.) χωματουργικές εργασίες με μηχανικό εκσκαφέα στο κτήμα του Σπ. Νικολακόπουλου στη θέση Τρίζι της κοινότητας Γρύλλου, οι οποίες έγιναν προκειμένου να μετατραπεί το πρανές της πλαγιάς του λόφου σε καλλιεργήσιμο επίπεδο χώρο, είχαν ως αποτέλεσμα την πλήρη καταστροφή και κατά πάσαν πιθανότητα, την εξαφάνιση νεκροταφείου της κλασικής εποχής στη θέση αυτή.
Ύστερα από το λεπτομερή καθαρισμό όλης της έκτασης που ισοπέδωσε το εκσκαφικό μηχάνημα, διαπιστώθηκε ότι είχε γίνει κυριολεκτικά κονιορτοποίηση αγγείων και πίθων, ενώ σε πολλά σημεία εντοπίσθηκαν αποτυπώματα χάλκινων αντικειμένων, που έχουν εξαφανισθεί.
Από το χώρο απόρριψης των μπάζων, στο βορειοανατολικό τμήμα του πρανούς, συλλέχθηκε από τον ιδιοκτήτη του κτήματος και από το χειριστή του μηχανήματος, ένας τεράστιος αριθμός αγγείων, κυρίως ληκύθων ηλειακού τύπου, και οστράκων, που παραδόθηκαν στην Εφορεία.
Η σχολαστική έρευνα που έγινε στο διαμορφωμένο από το μηχάνημα χώρο, στα απορριφθέντα χώματα και στο κάθετο νότιο τοίχωμα που δημιουργήθηκε από τις εργασίες στην πλαγιά του λόφου, απέδωσε εκτός από πλήθος οστράκων της κλασικής εποχής και σημαντικότατο αριθμό προϊστορικών οστράκων και αγγείων, η προέλευση των οποίων δεν είναι δυνατό με τις παρούσες συνθήκες να προσδιορισθεί επακριβώς.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα χάλκινα αντικείμενα που βρέθηκαν, δηλαδή δακτυλίδι, έλασμα με οφιοειδείς απολήξεις και βάση λύχνου, με διακόσμηση ένθετου ελεφαντοστού. Αριστουργηματική είναι επίσης μαρμάρινη μικρογραφική πυξίδα σπασμένη σε πολλά κομμάτια.
Η συστηματική ανασκαφική έρευνα στο χώρο αυτό είναι επιβεβλημένη στο μέλλον προκειμένου να επιλυθούν πολλά από τα προβλήματα που έχουν προκόψει.Θέση Ζεργένι[9]
Στη θέση Ζεργένι της κοινότητας Γρύλλου (επαρχία Ολυμπίας), κατά τη διαπλάτυνση αγροτικού δρόμου, βρέθηκε ταφικός πίθος κατεστραμμένος κατά το ήμισυ (σωζ. ύψ. 0,80μ.).
Εντός του πίθου βρέθηκαν όστρακα λεπτότεχνης κεραμικής, λίγα οστά καθώς και δύο αγνύθες: μία τριγωνική και μία πυραμιδοειδής. Κατά τη διάρκεια της σωστικής ανασκαφής διαπιστώθηκε η ύπαρξη και άλλων πίθων στο χώρο.
Θέση Κουτσουπιά
Στη θέση Κουτσουπιά βρέθηκε και παραδόθηκε από το Χαρ. Γιακουμή χάλκινο φθαρμένο νόμισμα, διαμ. 0,02μ., καθώς και τα ακόλουθα:
α) πήλινος σκάφος ακέραιος, με βαθύ σώμα, διακεκριμένη βάση και δύο κατακόρυφες ταινιωτές λαβές. Φέρει εξωτερικά και εσωτερικά ερυθροκάστανη βαφή, με την οποία κοσμείται και η ράχη των λαβών. Τον ώμο διακοσμεί ταινία στο χρώμα του πηλού. Ύψ. 0,90, διάμ. βάσης 0,015, διάμ. χείλους 0,085μ.
β) Πήλινη πρόχους. Λείπει η λαβή και δύο τμήματα του στομίου. Έχει σφαιρικό σώμα και διακεκριμένη βάση. Καστανέρυθρη εξίτηλη βαφή καλύπτει το κάτω μισό του σώματος και το στόμιο εσωτερικά και εξωτερικά. Έως την ακόσμητη ταινία του ώμου, καστανέρυθρες ταινίες. Ύψ. 0,12, διάμ. βάσης 0,048, διάμ. χείλους 0,082μ. Τα αγγεία χρονολογούνται στους ύστατους υστερομυκηναϊκούς χρόνους,
γ) Κολουροκωνικό σφονδύλι ακέραιο, από σκούρο ερυθρωπό στεατίτη. Ύψ. 0,014, μέγ. διάμ. 0,029μ.
Οι έρευνες του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου Αθηνών- (DAI)[11]
Το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο (DAI) στα πλαίσια ερευνών στην Τριφυλία (2008-11) ερεύνησε την περιοχή του Γρύλλου και αναφέρει σημαντικά ευρήματα:
Σχεδόν 3 χλμ. νότια της αρχαίας Μακίστου, κοντά στο χωριό Γρύλλος, του οποίου το παλιό όνομα ήταν Μούνδριζα, έχουν επανειλημμένα ανακαλυφθεί αρχαία κατάλοιπα.
Στη θέση Άη Λια, περίπου στα μισά του δρόμου μεταξύ Μακίστου και Γρύλλου, ο Meyer περιέγραψε τα θεμέλια ενός κτιρίου από ασβεστολιθικούς ογκόλιθους, το οποίο θεωρούσε ότι ήταν ιερό εκτός πόλης λόγω των ευρημάτων που το συνοδεύουν.Ανατολικά του Γρύλλου υπάρχει ένας κωνικός λόφος με απότομες πλαγιές και αναφέρεται συχνά ως Κάστρο ή Ξυλόκαστρο της Μούνδριζας, στο οποίο έχουν βρεθεί μελανόμορφοι λήκυθοι και πήλινα είδωλα. Σήμερα, μετά την ισοπέδωση και την κατασκευή ενός μικρού παρεκκλησίου, δεν έχει απομείνει τίποτα από την θέση αυτή.
Ο Γιαλούρης περιγράφει επίσης ορισμένα ερείπια κτιρίων 1000μ. βορειοανατολικά της σύγχρονης τοποθεσίας, ένα από τα οποία ήταν ένα στρογγυλό κτίριο.
Ένα ψηλό οροπέδιο εντός της ομάδας λόφων του Μεσοβουνίου νότια του Γρύλλου εξακολουθεί να είναι σημαντικά πλουσιότερο σε ευρήματα, όπου ο Meyer βρήκε ένα τείχος και κεραμική από τον -5ο αιώνα έως τους ρωμαϊκούς χρόνους. Μπορέσαμε να επιβεβαιώσουμε αυτόν τον χρονικό ορίζοντα και επίσης να παρατηρήσουμε πολύ υψηλής ποιότητας μυκηναϊκή κεραμική, γεωμετρικά φύλλα και αρχαϊκά όστρακα.
Στο μικρό οροπέδιο του βουνού, το οποίο εν τω μεταξύ έχει αλλοιωθεί σε μεγάλο βαθμό από βαριά μηχανήματα, συγκεντρώθηκαν ευρήματα από πολλές χρονικές περιόδους, έτσι ώστε να υποτεθεί ότι η περιοχή αυτή χρησιμοποιήθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Τα παλαιότερα σήμερα ίχνη ανάγονται τουλάχιστον στη Μέση Εποχή του Χαλκού, γεγονός που δείχνει και πάλι την προτίμηση για τέτοια τοπογραφικά μέρη. Αρκετά όστρακα ανήκουν στη μυκηναϊκή εποχή.
Ένας μεγάλος αριθμός αντικειμένων παραπέμπει στην ύστερη γεωμετρική περίοδο: Αυτό σχετίζεται με θραύσματα κεραμικής με χαρακτηριστική διακόσμηση με λεπτή λωρίδα και ένα χάλκινο φύλλο διακοσμημένο με καμπούρες μπορεί εύκολα να συγκριθεί με ολυμπιακά παραδείγματα του -8ου αιώνα.
Ένα πιάτο με πλεκτά στολίδια, διάφορα θραύσματα από εκλεκτά κεραμικά αγγεία πόσης, αλλά και πιο χονδροειδή με διακόσμηση ροζέτας και πλεκτά μοτίβα καθώς και μερικά σχεδόν πλήρως διατηρημένα ή τεμαχισμένα, στιβαρά πηνία, χρονολογούνται στους Αρχαϊκούς χρόνους.
Όσον αφορά την Κλασική- Ελληνιστική περίοδο, η πυκνότητα των ευρημάτων φαίνεται να είναι πιό μικρή αλλά για περισσότερα στοιχεία για τον αρχαιολογικό χώρο θα χρειαστούν περισσότερες έρευνες.
Εντυπωσιάζει η σταθερά υψηλή ποιότητα των ευρημάτων, μεταξύ των οποίων και αρκετά με πιθανό αναθηματικό χαρακτήρα, γεγονός που υποδηλώνει την ύπαρξη ιερού στη θέση αυτή, τουλάχιστον για τις μεταγενέστερες εποχές.
Ο Γιαλούρης περιγράφει επίσης ορισμένα ερείπια κτιρίων 1000μ. βορειοανατολικά της σύγχρονης τοποθεσίας, ένα από τα οποία ήταν ένα στρογγυλό κτίριο.
Ένα ψηλό οροπέδιο εντός της ομάδας λόφων του Μεσοβουνίου νότια του Γρύλλου εξακολουθεί να είναι σημαντικά πλουσιότερο σε ευρήματα, όπου ο Meyer βρήκε ένα τείχος και κεραμική από τον -5ο αιώνα έως τους ρωμαϊκούς χρόνους. Μπορέσαμε να επιβεβαιώσουμε αυτόν τον χρονικό ορίζοντα και επίσης να παρατηρήσουμε πολύ υψηλής ποιότητας μυκηναϊκή κεραμική, γεωμετρικά φύλλα και αρχαϊκά όστρακα.
Στο μικρό οροπέδιο του βουνού, το οποίο εν τω μεταξύ έχει αλλοιωθεί σε μεγάλο βαθμό από βαριά μηχανήματα, συγκεντρώθηκαν ευρήματα από πολλές χρονικές περιόδους, έτσι ώστε να υποτεθεί ότι η περιοχή αυτή χρησιμοποιήθηκε για μεγάλο χρονικό διάστημα.
Τα παλαιότερα σήμερα ίχνη ανάγονται τουλάχιστον στη Μέση Εποχή του Χαλκού, γεγονός που δείχνει και πάλι την προτίμηση για τέτοια τοπογραφικά μέρη. Αρκετά όστρακα ανήκουν στη μυκηναϊκή εποχή.
Ένας μεγάλος αριθμός αντικειμένων παραπέμπει στην ύστερη γεωμετρική περίοδο: Αυτό σχετίζεται με θραύσματα κεραμικής με χαρακτηριστική διακόσμηση με λεπτή λωρίδα και ένα χάλκινο φύλλο διακοσμημένο με καμπούρες μπορεί εύκολα να συγκριθεί με ολυμπιακά παραδείγματα του -8ου αιώνα.
Ένα πιάτο με πλεκτά στολίδια, διάφορα θραύσματα από εκλεκτά κεραμικά αγγεία πόσης, αλλά και πιο χονδροειδή με διακόσμηση ροζέτας και πλεκτά μοτίβα καθώς και μερικά σχεδόν πλήρως διατηρημένα ή τεμαχισμένα, στιβαρά πηνία, χρονολογούνται στους Αρχαϊκούς χρόνους.
Όσον αφορά την Κλασική- Ελληνιστική περίοδο, η πυκνότητα των ευρημάτων φαίνεται να είναι πιό μικρή αλλά για περισσότερα στοιχεία για τον αρχαιολογικό χώρο θα χρειαστούν περισσότερες έρευνες.
Εντυπωσιάζει η σταθερά υψηλή ποιότητα των ευρημάτων, μεταξύ των οποίων και αρκετά με πιθανό αναθηματικό χαρακτήρα, γεγονός που υποδηλώνει την ύπαρξη ιερού στη θέση αυτή, τουλάχιστον για τις μεταγενέστερες εποχές.
Σε ότι αφορά την Προϊστορική χρησιμοποίηση της θέσης στο οροπέδιο του Μεσοβουνίου Ν του Γρύλλο το DAI εικάζει ότι πιθανόν να ανήκε σε κάποια σημαντική πόλη και προτείνουν σαν πιθανή την ταύτιση με την Αμφιγένεια. Η Αμφιγένεια αναφέρεται στον Όμηρο στον κατάλογο των πλοίων και συγκαταλέγει στις πόλεις που ανήκαν στο βασίλειο του Νέστορα.
Ο Στράβων επίσης αναφέρεται στην Αμφιγένεια και την τοποθετεί κοντά στην Μάκιστο:[12]
...Ομοίως ή Αμφιγένεια ἀνῆκεν εἰς τὴν Μακιστίαν εἰς τοὺς πρόποδας τοῦ Ὑψόεντος, ὅπου εἶναι τὸ ἱερον τῆς Λητούς...
Σύμφωνα με το DAI το ιερό της Λητούς θα μπορούσε να βρίσκεται στο ψηλό οροπέδιο του Μεσοβουνίου, γιατί τα ευρήματα που συγκεντρώθηκαν εκεί μπορούν οπωσδήποτε να συσχετιστούν με ιερό ή θα μπορούσε να ταυτιστεί με τα θεμέλια που ανακάλυψε ο Meyer στον Άη Λιά.
[1] Partsch, J. 1897. Erläuterungen zu der Übersichtskarte der Pisatis. In F. Adler, E. Curtius, W. Dörpfeld, P. Graf, J. Partsch, and R. Weil (eds) Topographie und Geschichte von Olympia: 1-15. Σελ:11
[2] Γεώργιος Παπανδρέου.1890-1896 "Ηλειακά: Ήτοι αρχαιολογική, γεωγραφική και ιστορική συγγραφή πασών των Ηλειακών χωρών από των αρχαιοτάτων μέχρι των καθ' ημάς χρόνων". Σελ: 214
[3] W. Dörpfeld, «Alt Pylos III. Die Lage der homerischen Burg Pylos», AM 38 (1913) 97-139
[4] Ernst Meyer: Neue Peloponnesische Wanderungen. Bern: Francke, 1957.
[5] Αγησίλαος Α. Τσέλαλης: Ολυμπιακά, Ιστορία- Αρχαιολογία- Λαογραφία- Τέχνη και Ζωή της Ολυμπίας. 1952- 4
[6] Νικ. Γιαλούρη. Διευθυντοῦ Αρχαιοτήτων. "Οδηγός Αρχαιοτήτων αρχαίας Τριφυλίας νυν Ολυμπίας". Ολυμπιακά Χρονικά Έκδοση Συλλόγου Ολυμπίων, τ.Δ, 1973
[7] W. Kendrick Pritchett, Studies in Ancient Greek Topography VI (U.California press 1989)
[8] Αρχαιολογικό Δελτίο 45 (1990). Σελ; 110
[9] Αρχαιολογικό Δελτίο 48 (1993). Σελ: 105
[10] Αρχαιολογικό Δελτίο 40 1985 Σελ:107
[11] Die antike Siedlungstopographie Triphyliens (Athenaia, Band 11) Σελ:15-16, 211-212
[12] Στράβων 8,3,25
