Το 1977 ο γνωστὸς Ἀμερικανὸς ἀρχιτέκτων F. Cooper, μετὰ ἀπὸ σχετικὴ ἄδεια τῆς Ἀρχαιολογικῆς Ὑπηρεσίας1, προέβη στὸν καθαρισμὸ τῶν ὁρατῶν ἀρχαίων ἐρειπίων ποὺ βρίσκονταν στὴ θέση «Περιβόλια»2, ἐπὶ τῆς ἀριστερῆς (βόρειας) πλευρᾶς τῆς ἁμαξιτῆς ὁδοῦ, ποὺ ὁδηγεῖ ἀπὸ τὴν ἀρχαία Φιγάλεια πρὸς τὸν ναὸ του Ἐπικουρίου Ἀπόλλωνα (εὶκ.1). Η σύγχρονη ὁδός, ποὺ πιθανότατα συμπίπτει μὲ τὴν ἀρχαία, ἴσως νὰ ἔχει καταστρέψει κατὰ τὴ διάνοιξη καὶ ἀσφαλτόστρώσή της τμῆμα τῆς μιᾶς πλευρᾶς (νότια μακρὰ πλευρὰ) τοῦ ἀρχαίου μνημείου, τὸ ὁποῖο θὰ πρέπει νὰ ὑπῆρξε ἕνα παρόδιο ἱερό.
Ο χῶρος ἦταν καλυμμένος ἀπὸ σωροὺς χαλικιῶν, ἀργῶν λίθων3 καὶ οργιώδη βλάστηση, κυρίως ἀπὸ ἀγριαπιδιές, ὅπως περιγράφει ο ἴδιος ο F. Cooper σὲ γραπτὴ ἀναφορά του. Ἐπίσης πλῆθος μεγάλων ὀρθογώνιων ἀσβεστολιθικῶν λιθόπλινθων, προερχόμενων ἀπὸ τὴν ἀνωδομὴ του μνημείου ἦταν διάσπαρτο σὲ ὅλη τὴν ἔκταση καὶ συσσωρευμένο πάνω ἀπὸ τὸ μνημείο. Ἀνάμεσα στὰ ἐρείπια ξεχώριζε ἕνα τμῆμα δωρικοῦ ἐπιστυλίου καὶ μία σειρὰ μεγάλων ὀρθίων ὀρθοστατῶν in situ, ποὺ ἀποτελοῦσαν μάρτυρες τῆς ὕπαρξης ἑνὸς μνημειώδους κτίσματος στὴ θέση αὐτὴ, τὸ ὁποῖο καταλάμβανε μὲ μία πρώτη ἐκτίμηση, ἔκταση 7Χ 10μ. ἀπὸ Ἀ.- Δ. Εἶναι μάλιστα χαρακτηριστικὸ ὅτι πολλὰ μέρη τοῦ κτιρίου βρίσκονταν ἀκόμη στὴ θέση τους ἢ ἦταν ἁπλῶς πεσμένα στὸ ἴδιο σημεῖο (εἱκ.2).
Μετὰ τὸν καθαρισμὸ του ναοῦ ἀποκαλύφθηκε, σύμφωνα μὲ τὴν ἀναφορὰ του F. Cooper, σὲ κάποια σημεῖα ποὺ δὲν καλύπτονταν ἀπὸ τὴν πεσμένη ἀνωδομή, τμῆμα του δαπέδου, κατασκευασμένου ἀπὸ μεγάλες ὀρθογώνιες ἀσβεστολιθικέ πλάκες. Δύο μεγάλα τμήματα τριγλύφων μὲ συμφυὴ μετόπη, ἐκ τῶν ὁποίων ἕνα γωνιακό, ὕψους 0.69μ., ἔδωσαν τὴ δυνατότητα στὸν ἐρευνητὴ ἀρχιτέκτονα νὰ προβεῖ σὲ ἕναν πρῶτο ὑπολογισμὸ τοῦ πλάτους τῆς πρόσοψης τοῦ ναού, στὰ 6.70μ.
Ἕνα τμῆμα δωρικοῦ ἡμικίονα πού, κατὰ τὶς πληροφορίες του, βρέθηκε στὸν λοφίσκο σὲ μικρὴ ἀπόσταση ἀνατολικὰ τοῦ ναού, ἴσως νὰ ἀνῆκε στὸ μνημεῖο καὶ νὰ ἦταν προσαρτημένο στὸν ἀνατολικό ὀρθοστάτη, ὅπου ὁ ἴδιος διέκρινε μία κάθετη ἐγκοπή. Ο F. Cooper, ἀπὸ τὴν πρώτη μελέτη τῶν ἀρχιτεκτονικῶν στοιχείων τοῦ ναού, θεώρησε ὅτι ὡς πρὸς τὸ μέγεθος καὶ τὶς διαστάσεις ὑπῆρχαν πολλὲς στυλιστικές συγγένειες μὲ τὸν θησαυρὸ τῆς Κυρήνης στοὺς Δελφούς, του -4ου αἰ., στὸν ὁποῖο ὑπάρχει μία περίεργη ἀνάμειξη δωρικῶν καὶ ἰωνικῶν στοιχείων4.
Ο βωμός, πάντα κατὰ τὸν F. Cooper, τοποθετεῖται σὲ ἀπόσταση περίπου 3.5μ. ΝΑ. τοῦ ναοῦ, ὅπου διακρίνονται τὰ θεμέλιά του, ἐνῶ μεγάλο μέρος του φαίνεται ὅτι ἔχει καταστραφεῖ κατὰ τὶς ἐργασίες διάνοιξης τοῦ δρόμου.
Τὸ μνημείο, σύμφωνα μὲ τὰ ἀρχιτεκτονικὰ στοιχεῖα του, χρονολογεῖται ἀπὸ τὸν ἴδιο μελετητὴ στὸ τέλος τοῦ -4ου μὲ ἀρχὲς τοῦ -3ου αἱ., καὶ φαίνεται ὅτι κατὰ τὴ διελεύση του Παυσανία ἀπὸ ἐκεῖ στὸν +2ο αἱ., θὰ εἶχε ἤδη καταρρεύσει, ἀφοῦ δὲν γίνεται καμία μνεία του ἀπὸ τὸν περιηγητή. Πολὺ ἀργότερα, μεγάλο μέρος τοῦ δομικοῦ ὑλικοῦ τοῦ μνημείου χρησιμοποιήθηκε γιὰ τὴν κατασκευὴ μιᾶς κρήνης σὲ ἀπόσταση 1.5 χλμ. νοτιοδυτικά, ἀλλὰ καὶ γιὰ τὴν οἰκοδόμηση τῶν οἰκιῶν τοῦ χωριοῦ.
Τὰ ἐρείπια τοῦ ναοῦ παρέμεναν ὁρατὰ ὣς τὶς μέρες μας, καλυμμένα ἀπὸ πυκνότατη βλάστηση, ἐνῶ ἀπὸ τὸ 1990, ἡ Z ΕΠΚΑ προέβαινε στὸν τακτικὸ καθαρισμό του, στὸ πλαίσιο τῶν ἐργασιῶν προστασίας τῶν μνημείων ἁρμοδιότητάς της (εἰκ.3). Τὸν Ὀκτώβριο τοῦ 2005 ἡ ὑπογράφουσα, ὡς προϊσταμένη τῆς Z EHKA, ξεκίνησε τὴ διενέργεια σωστικῆς ἀνασκαφῆς στὸ μνημεῖο λόγω τῶν ἀναμοχλεύσων τῆς ἐπίχωση του ἀπὸ ἀγνώστους λαθρανασκαφείς, ποὺ γίνονταν συχνὰ ἀντιληπτές5.
Οἱ ἐργασίες ξεκίνησαν μὲ τὸν λεπτομερέστατο καθαρισμὸ τῶν ἐρειπίων ἀπὸ τὴ βλάστηση καὶ μὲ τὴν ἀφαίρεση του ἐπιφανειακοῦ χώματος (humus), ὥστε ἀποκαλύφθηκε πλήρως ἡ ὑπάρχουσα κατάσταση του μνημείου (εἰκ.4).
Στὴ συνέχεια τὰ ἀρχιτεκτονικὰ μέλη ποὺ βρίσκονταν πάνω στὸν ναὸ καὶ σὲ ἀρκετὴ ἀπόσταση γύρω ἀπ᾿ αὐτόν (εἰκ.5 καὶ 6) ἀριθμήθηκαν καὶ ἀποτυπώθηκαν στὴ θέση τους, ἐνῶ δημιουργήθηκε καρτέλα καταγραφῆς ἑκάστου μέλους καὶ ἠλεκτρονικὴ καταχωρήσή τοῦ6.
Μετὰ τὴν τεκμηρίωσή τους τὰ μέλη μετακινήθηκαν ἀπὸ τὴ θέση ὅπου βρίσκονταν πεσμένα καὶ τοποθετήθηκαν μὲ τὴ σειρὰ στὸ πλάτωμα ποὺ βρίσκεται ἀνατολικὰ τοῦ ναοῦ, τὸ ὁποῖο διαμορφώθηκε κατάλληλα. Σὲ χῶρο ἔξω ἀπὸ τὴ BA. γωνία τοῦ ναοῦ τοποθετθηκαν οἱ ἀδιάγνωστοι καὶ ἀποσπασματικὰ σωζόμενοι γωνιόλιθοι ποὺ ἀφαιρέθηκαν ἀπὸ τὸ ἐσωτερικό του.
Συνολικὰ μετακινήθηκαν εἴκοσι ἑπτὰ ἀρχιτεκτονικὰ μέλη, τὰ περισσότερα καλὰ ἐπεξεργασμένα, μὲ λεῖες ἐπιφάνειες. Σὲ πολλὰ παρατηρήθηκαν ἴχνη μοχλοβοθρίων στὶς ὕπτιες ἐπιφάνειες τῶν λίθων, καθὼς καὶ λαξεύματα ἀναθύρωσης.
Ἰδιαιτέρως χαρακτηριστικὰ ὑπῆρξαν τὰ ἑξῆς ἀρχιτεκτονικὰ μέλη:
α) Γωνιαίο δωρικὸ τρίγλυφο μὲ συμφυὴ μετόπη (εικ.4, ἀρ.2, εικ.7). Σωζ. διαστ.: μῆκ. 1.08, ῦψ. 0.69μ.. πάχ. 0.40μ.
β) Γωνιαῖα δωρικὸ τρίγλυφο μὲ συμφυὴ μετόπη, θραυσμένο σὲ δύο τμήματα (εικ.4, ἀρ.7). Σωζ. διαστ.: μῆκ. 0.70, ὕψ. 0.69, πάχ. 0.40μ.
γ) Ἀγελαῖο δωρικὸ τρίγλυφο μὲ δύο συμφυεῖς μετόπες (εικ.4, ἀρ.11, εικ.8). Σωζ. διαστ.: μῆκ. 1.30, ῦψ. 0.70, πάχ. 0.36μ. περίπου.
Ὅπως παρατηροῦμε στὰ ἀνωτέρω μέλη, οἱ μετόπες εἶναι ἐπίπεδες χωρὶς ταινία, ἐνῶ τὸ ἐλάχιστο βάθος τους ἀπὸ τὴ γλυφὴ τοῦ τριγλύφου δὲν ἐπιτρέπει τὴν ὑπόθεση ἐνθεσης κάποιας ἀνάγλυφης διακοσμητικῆς πλάκας στὴν ἐπιφάνειά τους.
δ) Ὀρθογώνιος ἀσβεστολιθικὸς λιθόπλινθος, στὴν ὕπτια ἐπιφάνεια τοῦ ὁποίου διακρίνονται τέσσερα μοχλοβόθρια. Η κάτω ἐπιφάνεια τοῦ λίθου παραμένει ἀκατέργαστη (εικ.4, ἀρ.13). Διαστ. μῆκ.: 1.60, ὕψ. 1.10μ. Πιθανὸν νὰ προέρχεται ἀπὸ τὴ βάση τοῦ μνημείου, μὲ τὴν ἀκατέργαστη ἐπιφάνεια νὰ ἑδράζεται στὸ ἔδαφος.
ε) Γωνιαίο ἰωνικὸ ἐπιστύλιο ἢ ἰωνικὸ ἐπίκρανο παραστάδας μὲ τριπλὴ ταινία στὴ μία ὄψη (εικ.4, ἀρ.19, εικ.9). Εἶναι θραυσμένο, σωζ. διαστ.: μῆκ. 1μ., ὕψ. 0.72μ., πάχ. 0.26μ.
στ) Ἔνας τριγωνικὸς γωνιόλιθος (διαστ. 1.16x 0.64x 0.30μ.), στὴ μία πλευρὰ τοῦ ὁποίου ὑπάρχει ὑποδοχὴ γιὰ πειόσχημο σύνδεσμο. Πιθανότατα προέρχεται ἀπὸ τὸ ἀέτωμα τῆς στέγης τοῦ ναοῦ7. Διαστ.: μῆκ. 1.16, ὕψ. 0.64, πάχ. 0.30μ.
Η μετατόπιση ἀρκετῶν ἀρχιτεκτονικῶν μελῶν κατέστησε δυνατὴ τὴν ἀφαίρεση τοῦ ἀνώτερου στρώματος τῆς ἐπίχωσις ποὺ κάλυπτε τὸν ναό, κάτω ἀπὸ τὰ κατακείμενα μέλη.
Η ἐργασία αὐτὴ ὑπῆρξε ἀρκετὰ ἐπίπονη καὶ χρονοβόρα, λόγω τοῦ μεγάλου ἀριθμοῦ τῶν λιθοπλίνθων ποὺ εἶχαν παραμείνει ἀκόμη πεσμένοι στὸ ἐσωτερικὰ του μνημείου, καθὼς καὶ τοῦ πλήθους τῶν ριζῶν ἀπὸ πουρνάρια καὶ σχίνα ποὺ προχωροῦσαν σὲ μεγάλο βάθος.
Ο καθαρισμὸς στὸ ἐσωτερικὸ τοῦ μνημείου ἔφθασε ἕως τὶς δύο στρώσεις λίθων κάτω ἀπὸ τὸν τοιχοβάτη. Δὲν ἐντοπίστηκαν ἴχνη δαπέδου, ἐνῶ τὰ εὑρήματα ὑπῆρξαν λιγοστά, ἀποτελούμενα κυρίως ἀπὸ τμήματα κεραμίδων (εικ.10-12) σὲ μερικὰ ἀπὸ τὰ ὁποῖα διακρίνονται ἀποσπασματικὰ σωζόμενες ἔμπιστες ἐπιγραφές, ὅπως α) ....ΣΙΟ (προφανῶςΔΑΜΟΣΙΟ) (Π11129α), β) ...ΑΛΕ (ἴσως ΦΙΓΑΛΕΩΝ) (Π11129β) (εικ.11), γ) ...ΔΑ (μᾶλλον ΔΑΜΟΣΙΟ) (Π11129δ) καὶ δ) ....... ΝΔΑ...Ε... (ἴσως ΦΙΓΑΛΕΩΝ ΔΑΜΟΣΕΙΟ;) (Π11129ε) (εικ.12).
Ἰδιαίτερο ἐνδιαφέρον εἶχε μόνο ἕνα χάλκινο ἐνεπίγραφο ἔλασμα (Μ3293), ποὺ βρέθηκε ἐπίσης κατὰ τὸν καθαρισμὸ τῆς ἐπίχωσις στὸ ἐσωτερικὸ τοῦ ναοῦ (εικ.13). Τὸ ἔλασμα, σωζ. διαστ. 7.8x 3.3 ὲκ., ἔφερε τὴν ἐπιγραφὴ ΔΑΜΑΡΕΤ[
Κατὰ τὸν ἐξωτερικό καθαρισμὸ τοῦ κτιρίου ἐντοπίστηκε στὴ δυτικὴ πλευρά του στρῶμα κεραμίδων, ποὺ ἐπεκτείνεται καὶ πρὸς τὴ βόρεια πλευρὰ τοῦ ναοῦ8.
Μετὰ τὸ τέλος τῆς πρώτης ἀνασκαφικῆς φάσης, ἔγινε σχεδιαστικὴ ἀποτυπώση τοῦ μνημείου καὶ μᾶς δόθηκε ἡ δυνατότητα μιᾶς περισσότερο συγκεκριμένης περιγραφῆς του σύμφωνα μὲ τὰ νέα στοιχεῖα ποὺ προέκυψαν (εικ.14).
Ο ναός, μὲ κατεύΘυνση Ἀ.- Δ., ἔχει εἴσοδο στὴν ἀνατολικὴ πλευρὰ καὶ εἶναι κατασκευασμένος ἀπὸ ἱζηματογενὴ ὑπόλευκο ἀσβεστόλιθὸ τῆς περιοχῆς.
Οἱ ἐξωτερικὲς διαστάσεις του ὑπολογίζονται σὲ 10.04Χ 6.67μ. καὶ οἱ ἐσωτερικὲς σὲ 8.29Χ 5.20μ. περίπου. Στὴ βόρεια μακρὰ πλευρὰ βρίσκονται στὴ θέση τους τρεῖς ὺπερμεγέθεις ὀρθοστάτες ἀπὸ ἀσβεστόλιθο, διαστ. α) 3.11Χ 1.23Χ 0.32μ. β) 2.71Χ 1.2Χ 0.28μ. καὶ γ) 1.48Χ 1.23Χ 0.21μ., ἐνῶ ἔνας τέταρτος, μήκ. 1.79μ., στὸ βορειοδυτικὰ ἀκρο τοῦ τοίχου, εἶναι πεσμένος πρὸς τὸ ἐσωτερικὸ τοῦ ναοῦ.
Δὲν γνωρίζομε ἂν ὑπῆρχε διπλὴ σειρὰ ὀρθοστάτῶν καὶ ἂν ἀκολουθήθηκε τὸ ἰσόδομο οἰκοδομικὸ σύστημα στὴν ἀνωδομή. Φαίνεται ὄμως ὅτι στὶς μακρὲς πλευρὲς ὑπῆρχε σειρὰ τεσσάρων καὶ στὶς στενὲς τριῶν ορθοστατῶν.
Οἱ ὀρθοστάτες ἑδράζονται σὲ τοιχοβάτη ἀποτελούμενο ἀπὸ κανονικοὺς ὀρθογώνιους πλακοειδεῖς λιθοπλίνθους (διαστ.: μῆκ. 2.14- 2.20, πλάτ. 0.70μ.). Κάτω ἀπὸ τὸν τοιχοβάτη διακρίνονται δύο στρώσεις λίθων θεμελίωσης. Οἱ λίθοι τῆς πρώτης στρώσης παρουσιάζουν κανονικότητα καὶ εἶναι καλὰ ἐπεξεργασμἐνοι, ἐνῶ αὐτοὶ τῆς δεύτερης, εἶναι ἀνομοιογενείς, πολὺ φθαρμένοι καὶ κακῆς διατήρησης. Στὶς ὕπτιες ἐπιφάνειες τῆς τελευταίας στρώσης διακρίνονται μοχλοβόθρια γιὰ τὴ μετακίνηση τῶν ὑπερκειμένων ἀρχιτεκτονικῶν μελῶν.
Στὸ ἐσωτερικὸ δὲν διακρίναμε ἐγκάρσιο χώρισμα, γεγονὸς ποὺ σημαίνει ὅτι ὁ ναὸς ἦταν μᾶλλον μονόχωρος, μὲ ἕνα στενὸ προθάλαμο πίσω ἀπὸ τοὺς δύο κίονες μεταξὺ τῶν παραστάδων9.
H παρουσία τῶν δωρικῶν τριγλύφων καὶ τοῦ ἰωνικοῦ ἐπικράνου (ἢ ἔπιστυλίου), δημιουργεἷ πολλὰ ἐρωτήματα τὰ ὁποῖα δὲν ἔχουν ἀπαντηθεί10. Ὁμῶς οἱ μικρότερες ἀναλογίες τους σὲ σχέση μὲ αὐτὲς τῶν ἀναλόγων τῆς κλασικῆς ἐποχῆς, τοποθετοῦν τὴν κατασκευὴ τοῦ ναοῦ στοὺς ὑστεροκλασικοὺς ἢ πρώιμους ἑλληνιστικοὺς χρόνους. Η βραχύχρονη ἔρευνα στὸ μνημεῖο δὲν κατέστησε δυνατὴ τὴ διασαφηνίση πολλῶν ἀρχιτεκτονικῶν προβλημάτων, ἐνῶ ἡ ἔλλειψη ἐπαρκῶν χαρακτηριστικῶν κινητῶν εὑρημάτων δὲν ἐπιτρέπει τὴν ἀπόδοση τοῦ ναοῦ σὲ κάποια θεότητα.
Ἐλπίζομε ὅτι ἡ συνέχιση καὶ ὁλοκληρώση τῆς ἀνασκαφικῆς ἔρευνας, θὰ συμπληρώσει τὶς γνώσεις μας καὶ πιθανὸν θὰ δώσει ἀπάντηση σὲ πολλὰ ἀπὸ τὰ ἐρωτήματα μας11.
Ξένη Ἀραπογιάννη
Ο ναὸς τῶν «Περιβολίων» Φιγαλείας. Αρχαιολογική Εφημερίς 2004, Σελ.: 41-51
1. Τὸ 1972 ο F. Cooper, στὸ πλαίσιο τῆς χορηγηθείσης ἀπὸ τὴν Ἀρχαιολογικὴ Ὑπηρεσία ἄδειας γιὰ τὴ μελέτη ἑνὸς ἄγνωστου δωρικοῦ ναοῦ στά «Περιβόλια», τὸν ὁποῖο εἶχε ἐντοπίσει ο ἴδιος, περιορίστηκε στὴν προετοιμασία ἑνὸς τυπογραφικοῦ διαγράμματος τῆς περιοχῆς καὶ τῶν κατακειμένων ἐρειπίων, ποὺ ἦταν ἤδη ὁρατὰ κάτω ἀπὸ τὴν πυκνὴ ἄγρια βλάστηση, ποὺ κάλυπτε τὸν χῶρο. Μία πρώτη παρουσίαση τῶν παρατηρήσεών του στὴν παραπάνω θέση ἔγινε στὰ ΑΑΑ 1972, 359-367 (Topographica1 notes from Southwest Arkadia). Ἀκολούθως τὸ 1977 ο ἴδιος, μετὰ τὸν καθαρισμὸ του χώρου προέβη στὴ σχεδιαστικὴ ἀποτύπωση τῶν ὁρατῶν ἐρειπίων καὶ στὸ τέλος τῶν ἐργασιῶν του κατέθεσε ἀναλυτικὴ ἔκθεση (27 Αὐγούστου 1978) στὴν Ἐφορεία Ἀρχαιοτήτων τῆς Ὀλυμπίας, ὅπου ἀναφέρονται σημαντικὲς πληροφορίες γιὰ τὰ ἀποτελέσματα τῶν ἐργασιῶν του.
2. Τά «περιβόλια» εἶναι σήμερα ἔνας μικρὸς οἰκισμός, τὸν ὁποῖο διασχίζει κανεὶς πρὶν νὰ φθάσει στὴν ἀρχαία Φιγάλεια, ἀπὸ τὴν ὁποία ἀπέχει περίπου 3 χλμ. βορειοδυτικὰ της.
3. Ο F. Cooper, ἀναφέρει ὅτι χρειάστηκε νὰ ἀπομακρυνθοϋν 120 τόνοι ἐπίχωσις ἀποτελούμενοι ἀπὸ χαλίκια καὶ πέτρες, ποὺ κάλυπταν τὸ μνημείο.
Ο ναὸς τῶν «Περιβολίων» Φιγαλείας. Αρχαιολογική Εφημερίς 2004, Σελ.: 41-51
1. Τὸ 1972 ο F. Cooper, στὸ πλαίσιο τῆς χορηγηθείσης ἀπὸ τὴν Ἀρχαιολογικὴ Ὑπηρεσία ἄδειας γιὰ τὴ μελέτη ἑνὸς ἄγνωστου δωρικοῦ ναοῦ στά «Περιβόλια», τὸν ὁποῖο εἶχε ἐντοπίσει ο ἴδιος, περιορίστηκε στὴν προετοιμασία ἑνὸς τυπογραφικοῦ διαγράμματος τῆς περιοχῆς καὶ τῶν κατακειμένων ἐρειπίων, ποὺ ἦταν ἤδη ὁρατὰ κάτω ἀπὸ τὴν πυκνὴ ἄγρια βλάστηση, ποὺ κάλυπτε τὸν χῶρο. Μία πρώτη παρουσίαση τῶν παρατηρήσεών του στὴν παραπάνω θέση ἔγινε στὰ ΑΑΑ 1972, 359-367 (Topographica1 notes from Southwest Arkadia). Ἀκολούθως τὸ 1977 ο ἴδιος, μετὰ τὸν καθαρισμὸ του χώρου προέβη στὴ σχεδιαστικὴ ἀποτύπωση τῶν ὁρατῶν ἐρειπίων καὶ στὸ τέλος τῶν ἐργασιῶν του κατέθεσε ἀναλυτικὴ ἔκθεση (27 Αὐγούστου 1978) στὴν Ἐφορεία Ἀρχαιοτήτων τῆς Ὀλυμπίας, ὅπου ἀναφέρονται σημαντικὲς πληροφορίες γιὰ τὰ ἀποτελέσματα τῶν ἐργασιῶν του.
2. Τά «περιβόλια» εἶναι σήμερα ἔνας μικρὸς οἰκισμός, τὸν ὁποῖο διασχίζει κανεὶς πρὶν νὰ φθάσει στὴν ἀρχαία Φιγάλεια, ἀπὸ τὴν ὁποία ἀπέχει περίπου 3 χλμ. βορειοδυτικὰ της.
3. Ο F. Cooper, ἀναφέρει ὅτι χρειάστηκε νὰ ἀπομακρυνθοϋν 120 τόνοι ἐπίχωσις ἀποτελούμενοι ἀπὸ χαλίκια καὶ πέτρες, ποὺ κάλυπταν τὸ μνημείο.
4. J. Bousquet, Le tresor de Cyrene, FD11 (1952), 1988, 291-305. E. Partida, The Treasuries at De1phi-D. Laroche, L’emp1acement du trésor de Cyréne, BCH An Architectura1 Study (SIMA 160, Jonsered 2000) 9.
5. Η ἀνασκαφὴ διενεργήθηκε κατὰ τὸ χρονικὸ διάστημα ἀπὸ 17 Ὀκτωβρίου ἕως 11 Νοεμβρίου 2005, ὑπὸ τὴν ἐπίβλεψη τῆς ἀρχαιολόγου κ. Ζ. Λεβεντούρη, καὶ μὲ τὴν συνεχὴ ἐποπτεία καὶ καθοδήγηση τῆς ὑπογράφουσας. Τὴ φύλαξη του χώρου εἶχε ὁ ἀρχαιοφύλακας Δ. Πανταζής, ποὺ ἐπὶ σειρὰν ἐτῶν ῦπηρἐτησε πιστὰ σ᾿ αὐτὸν τὸν δυσπρόσιτο τόπο.
6. Τὴν ἀρχιτεκτονικὴ ἀποτύπωση του ναοῦ, καθὼς καὶ ὅλες τὶς ἐργασίες τῆς ἀρχιτεκτονικῆς τεκμηρίωσης τοῦ μνημείου, ἀνέλαβε ὁ ἀπὸ πολλῶν ἐτῶν συνεργάτης τῆς Ἐφορειας, ἀρχιτέκτων κ. Σοφ, Ἀλευρίδης, μὲ τὴ βοήθεια τῆς ἀρχιτέκτονος κ. Ε. Μάμαλη.
7. Τὸ μέλος ἐντοπίστηκε στὸ ἐσωτερικὰ του μνημείου καὶ παρέμεινε στὴ θέση του.8. Τὸ στρῶμα κεραμίδων ἐρευνήθηκε μόνο σὲ ἔκταση 2x 2μ., ὅση ἦταν ἡ δοκιμαστικὴ τομὴ ποὺ διανοίξαμε στὸ σημεῖο ἐκεῖνο, τὴν ὁποία κλείσαμε ξανά, λόγω τῆς ἔλλειψης χρόνου γιὰ τὴ συνέχιση τῆς ἀνασκαφῆς. Η πλήρης διερεύνηση τῆς τομῆς καὶ ἡ ἐπέκταση τῆς ἔρευνας στὸν χῶρο προγραμματίστηκε γιὰ τὸ ἑπόμενο ἔτος 2006.
9. Η ἀτελὴς ἐρευνα στὸ ἐσωτερικὸ τοῦ μνημείου, ἐξ αἰτίας τῶν πεσμένων λίθων ποὺ δὲν ἔχουν ἀκόμη ἀπομακρυνθεἷ, δὲν ἐπιτρέπει τὴν ἀσφαλὴ συναγωγὴ συμπερασμάτων σχετικὰ μὲ τὴν ἐσωτερικὴ διαρρύθμιση τοῦ χώρου.
10. Εἶναι χαρακτηριστικὰ ὅτι κατὰ τὴν παροῦσα ἔρευνα δὲν βρέθηκαν τμήματα δωρικοῦ ἐπιστολίου ἢ δωρικοῦ γείσου.
11. Μετὰ τὸ τέλος τῆς ἔρευνας ἀκολούθησε ἡ φωτογραφικὴ καὶ σχεδιαστικὴ τεκμηρίωση τοῦ μνημείου καὶ ἔγινε προσωρινὴ κατάχωση γιὰ τὴν προστασία του, ἔώς ὅτου συνεχιστεῖ ἡ συστηματικὴ ἀνασκαφή του. Δυστυχῶς ἡ ἀνασκαφικὴ ἔρευνα δὲν κατέστη δυνατὸ νὰ συνεχιστεῖ ἀπὸ τὴν ὑπογράφουσα, ἂν καὶ ἡ ἀνασκαφὴ εἶχε χαρακτηριστεῖ ἀπὸ τὸ Διοικητικὸ Συμβούλιο τῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας (ἀρ. συνεδρίας 13/Ἰούν. 2006) ὡς συστηματικὴ γιὰ τὸ ἔτος 2007, ὑπὸ τὴν διεύθυνσή της. Μετὰ τὴν αἰφνίδια μετάθεση τῆς ὑπογράφουσας (στὶς 14 Ἀπριλίου 2006) ἀπὸ τὴν Z EΠKA, τὸ Κεντρικὸ Ἀρχαιολογικὸ Συμβούλιο του ΥΠΠΟ, κατὰ τὴ συνεδρία του τῆς 22 Αὐγ. 2006, ἐνέκρινε τὴν ἐκ τῶν ὑστέρων ὑποβληθεῖσα αἴτηση τῆς κ. Γ. Χατζῆ-Σπηλιοπούλου, μετέπειτα προϊσταμένης τῆς Z ΕΠΚΑ, καὶ χορήγησε σὲ ἐκείνη τὴν ἄδεια διενέργειας συστηματικῆς ἀνασκαφῆς στὸν ναὸ τῶν Περιβολίων, παραβλέποντας τὰ πνευματικὰ δικαιώματα τῆς ὑπογράφουσας!
5. Η ἀνασκαφὴ διενεργήθηκε κατὰ τὸ χρονικὸ διάστημα ἀπὸ 17 Ὀκτωβρίου ἕως 11 Νοεμβρίου 2005, ὑπὸ τὴν ἐπίβλεψη τῆς ἀρχαιολόγου κ. Ζ. Λεβεντούρη, καὶ μὲ τὴν συνεχὴ ἐποπτεία καὶ καθοδήγηση τῆς ὑπογράφουσας. Τὴ φύλαξη του χώρου εἶχε ὁ ἀρχαιοφύλακας Δ. Πανταζής, ποὺ ἐπὶ σειρὰν ἐτῶν ῦπηρἐτησε πιστὰ σ᾿ αὐτὸν τὸν δυσπρόσιτο τόπο.
6. Τὴν ἀρχιτεκτονικὴ ἀποτύπωση του ναοῦ, καθὼς καὶ ὅλες τὶς ἐργασίες τῆς ἀρχιτεκτονικῆς τεκμηρίωσης τοῦ μνημείου, ἀνέλαβε ὁ ἀπὸ πολλῶν ἐτῶν συνεργάτης τῆς Ἐφορειας, ἀρχιτέκτων κ. Σοφ, Ἀλευρίδης, μὲ τὴ βοήθεια τῆς ἀρχιτέκτονος κ. Ε. Μάμαλη.
7. Τὸ μέλος ἐντοπίστηκε στὸ ἐσωτερικὰ του μνημείου καὶ παρέμεινε στὴ θέση του.8. Τὸ στρῶμα κεραμίδων ἐρευνήθηκε μόνο σὲ ἔκταση 2x 2μ., ὅση ἦταν ἡ δοκιμαστικὴ τομὴ ποὺ διανοίξαμε στὸ σημεῖο ἐκεῖνο, τὴν ὁποία κλείσαμε ξανά, λόγω τῆς ἔλλειψης χρόνου γιὰ τὴ συνέχιση τῆς ἀνασκαφῆς. Η πλήρης διερεύνηση τῆς τομῆς καὶ ἡ ἐπέκταση τῆς ἔρευνας στὸν χῶρο προγραμματίστηκε γιὰ τὸ ἑπόμενο ἔτος 2006.
9. Η ἀτελὴς ἐρευνα στὸ ἐσωτερικὸ τοῦ μνημείου, ἐξ αἰτίας τῶν πεσμένων λίθων ποὺ δὲν ἔχουν ἀκόμη ἀπομακρυνθεἷ, δὲν ἐπιτρέπει τὴν ἀσφαλὴ συναγωγὴ συμπερασμάτων σχετικὰ μὲ τὴν ἐσωτερικὴ διαρρύθμιση τοῦ χώρου.
10. Εἶναι χαρακτηριστικὰ ὅτι κατὰ τὴν παροῦσα ἔρευνα δὲν βρέθηκαν τμήματα δωρικοῦ ἐπιστολίου ἢ δωρικοῦ γείσου.
11. Μετὰ τὸ τέλος τῆς ἔρευνας ἀκολούθησε ἡ φωτογραφικὴ καὶ σχεδιαστικὴ τεκμηρίωση τοῦ μνημείου καὶ ἔγινε προσωρινὴ κατάχωση γιὰ τὴν προστασία του, ἔώς ὅτου συνεχιστεῖ ἡ συστηματικὴ ἀνασκαφή του. Δυστυχῶς ἡ ἀνασκαφικὴ ἔρευνα δὲν κατέστη δυνατὸ νὰ συνεχιστεῖ ἀπὸ τὴν ὑπογράφουσα, ἂν καὶ ἡ ἀνασκαφὴ εἶχε χαρακτηριστεῖ ἀπὸ τὸ Διοικητικὸ Συμβούλιο τῆς Ἀρχαιολογικῆς Ἑταιρείας (ἀρ. συνεδρίας 13/Ἰούν. 2006) ὡς συστηματικὴ γιὰ τὸ ἔτος 2007, ὑπὸ τὴν διεύθυνσή της. Μετὰ τὴν αἰφνίδια μετάθεση τῆς ὑπογράφουσας (στὶς 14 Ἀπριλίου 2006) ἀπὸ τὴν Z EΠKA, τὸ Κεντρικὸ Ἀρχαιολογικὸ Συμβούλιο του ΥΠΠΟ, κατὰ τὴ συνεδρία του τῆς 22 Αὐγ. 2006, ἐνέκρινε τὴν ἐκ τῶν ὑστέρων ὑποβληθεῖσα αἴτηση τῆς κ. Γ. Χατζῆ-Σπηλιοπούλου, μετέπειτα προϊσταμένης τῆς Z ΕΠΚΑ, καὶ χορήγησε σὲ ἐκείνη τὴν ἄδεια διενέργειας συστηματικῆς ἀνασκαφῆς στὸν ναὸ τῶν Περιβολίων, παραβλέποντας τὰ πνευματικὰ δικαιώματα τῆς ὑπογράφουσας!
