Ἄν καὶ ἀπὸ μακροῦ ἡ θέσις ἦτο γνωστὴ εἰς τοὺς ἀρχαιολόγους, ὡρισμέναι δὲ ἔρευναι εἶχον γίνει κατὰ καιροὺς διὰ τὴν προστασίαν τυχαίως ἀποκαλυφθέντων ἀρχαίων2, συστηματικὴ ἔρευνα ἤρχισεν ἀπὸ τοῦ 1969 διὰ κοινῶν προσπαθειῶν τῆς Μεσσηνιακῆς Ἀποστολῆς τοῦ Πανεπιστημίου τῆς Minnesota ὑπὸ τὴν διεύθυνσιν τοῦ καθηγητοῦ κ. W. McDonald καὶ τῆς Ἑλληνικῆς Ἀρχαιολογικῆς Ὑπηρεσίας διὰ τοῦ ὑπογράφοντος3. Η Ἀμερικανικὴ Ἀποστολὴ ἀνέλαβε τὴν ἔρευναν τοῦ μυκηναϊκοῦ οἰκισμοῦ, ὅστις εὑρίσκεται ἐπὶ τῆς λοφοσειρᾶς τῶν Νηχωρίων, ἡ δὲ Ἑλληνικὴ Ὑπηρεσία τὴν ἔρευναν τῶν πέριξ τοῦ οἰκισμοῦ θέσεων πρὸς ἐντοπισμὸν καὶ ἀποκάλυψιν τῶν νεκροταφείων4 (βλ. εἰκ.1 καὶ παρένθ. πίν.Α).
Ἐνταῦθα θὰ ἐξετασθῶσιν οἱ ἀνασκαφέντες τάφοι κατὰ τὰ ἔτη 1967 καὶ 1969 εἰς τὰς Θέσεις "Ἀκόνες" καὶ "Τουρκοκίβουρα" ΒΔ. τῶν Νιχωρίαν καὶ εἰς θέσιν "Λακκοῦλες" περὶ τὰ 700μ. βορειοδυτικώτερον5 (βλ. εἰκ.1 καὶ παρἐνθ. πίν.A), ὡς καὶ τυχαῖα εὑρήματα ἐκ τῆς περιοχῆς παραδοθέντα ὑπὸ ἰδιωτῶν.
Συνολικῶς ἀνεσκάφησαν δέκα τάφοι, ἤτοι ἓξ εἰς θέσιν "Τουρκοκίβουρα" ἐπὶ χαμηλοῦ λοφίσκου, ἐντὸς τοῦ κτήματος τοῦ κ. Ἰω. Νικητοπούλου καὶ δύο περὶ τὰ 100μ. ΒΔ. τῶν ὡς ἄνω τάφων ἐντὸς τοῦ κτήματος τοῦ κ. Ἀ. Τσαγδῆ, ὁ ἔνατος εἰς θέσιν "Ἀκόνες", περὶ τὰ 70μ. ΝΑ. τῶν πρώτων, ἐντὸς τοῦ κτήματος τοῦ Ἰω. Βἐβε καὶ τέλος ὃ δέκατος εἰς θέσιν "Λακκοῦλες" ἐντὸς τοῦ κτήματος τοῦ κ. Χρ. Λαμπροπούλου.
ΜΥΚΗΝΑΪΚΟΙ ΤΑΦΟΙ
Θέσις Τουρκοκίβουρα. Κτῆμα Ἰω. Νικητοπούλου
Τάφος Νικητοπούλου 2.
Ο τάφος οὗτος ἦτο πιθανὸν κτιστὸς θαλαμοειδής, ὀρθογωνίου κατόψεως, κείμενος εἰς τὸ ΒΑ. μέρος τοῦ λοφίσκου (βλ. εἰκ.2). Τὸ πλεῖστον τμῆμα αὐτοῦ ἔχει κατακρημνισθῆ. Σώζονται μόνον ἡ βόρειος καὶ ἡ δυτικὴ πλευρὰ τοῦ θαλάμου, πάχους 0.45μ., εἰς μέγιστον ὕψος 0.60μ., ἐκτισμέναι δί ἀργῶν πλακοειδῶν λίθων (μῆκος βορείου τοίχου 2.80μ., μῆκος δυτικοῦ τοίχου 1.90μ.). Η σωζομένη γωνία εἶναι ἐσωτερικῶς ἐστρογγυλευμένη καὶ ἰδιαιτέρως ἐνισχυμένη, ἔχουσα μέγιστον πάχος 0.85μ. (βλ. εἰκ.3, πίν. 6α).
Μετὰ τὴν ἀφαίρεσιν τῶν ἐκ τῆς ἀνωδομῆς καταπεσόντων λίθων, ἀπεκαλύφθησαν τέσσαρες συσσωρευμέναι ταφαί, ἐξ ὧν αἱ δύο (Α καὶ Γ) ἦσαν ἀκτέριστοι (βλ. εἰκ.3). Πλησίον τῆς ταφῆς B εὑρέθη τρίωτος κρατηρίσκος αρ.686 (πίν.6β ), πλησίον της Δ χαλκοῦν μονόστομον μαχαιρίδιον ἀρ.688 (πίν.6ζ) καὶ μία χαλκῆ τριχολαβὶς ἀρ.687 (πίν.6ε, στ).
Ἐκ τοῦ ἐρειπιῶνος περισυνελέγησαν ὄστρακα, ἐξ ὧν συνεκολλήθησαν τριφυλλδστομος οἰνοχόη ἀρ.684 (πίν.6γ) καὶ ὑψίπους κύλιξ ἀρ. 685 (πίν.6δ, εἰκ.4). Ἐπίσης περισυνελέγησαν χαλκοῦν δισκοειδὲς κομβίον ἀρ.689, τὸ ἥμισυ κομβιοσχἠμου σφονδύλου ἐκ στεατίτου ἀρ. 691 (πίν.6θ), πήλινος σφόνδυλος εἰς τεμάχια ἀρ. 690 (πίν.6η), ποὺς μικρογραφικῆς κύλικος, προχοὴ θηλάστρου καὶ τεμάχια σκύφων.
Τὰ κτερίσματα
686 (πίν.6β)6. Τρίωτος κρατηρίσκος. Ὑψ. 0.12μ., διάμ, στομ. 0.075μ. Συγκεκολλημένος, ἐλλιπὴς κατὰ τὴν μίαν λαβὴν καί τινα τμήματα τοῦ σώματος. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ2 7.
684 (πίν.6γ). Τριφυλλόστομος προχοΐσκη. Υψ. 0.125μ. Συγκεκολλημένη, ἐλλιπὴς κατὰ τὴν λαβήν, τμήματα τῆς κοιλίας, τοῦ λαιμοῦ καὶ τοῦ χείλους καὶ κατὰ τὴν βάσιν. Πηλὸς πρασινωπός. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΙΑ2 8.
685 (πίν.6δ, εἰκ.4).Υψίπους κύλιξ. Υψ. 0.165μ., διάμ. 0.153μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη εἰς τμήματα τοῦ σώματος καὶ κατὰ τὸν πόδα. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Ἀλείφωμα ὑπόλευκον. Διακόσμησις ἐρυθρά, ἐξίτηλος. Ἐπὶ τοῦ σώματος εὐρὺ κυματοειδές, δικτυωτὸν πλέγμα μὲ ζεύγη ὁμοκέντρων κυκλίσκων εἰς τὰ ρομβοειδῆ καὶ τριγωνικὰ διάκενα. Κάτωθεν ομὰς ἓξ λεπτῶν ὁριζοντίων γραμμῶν. Ἐπὶ τῆς ἄνω ἐπιφανείας τοῦ δίσκου τῆς βάσεως ζεῦγος παχέων κύκλων περὶ τὸν πόδα. Χρονολόγησις ΥΕIIΙΒ 9.
687 (πίν.6ε, στ). Χαλκῆ τριχολαβίς. Μῆκ. 0.062μ. Τὰ σκέλη εὐρύνονται βαθμιαίως πρὸς τὰ ἄκρα, τὰ ὁποῖα κάμπτονται πρὸς τὰ ἔσω. Χρονολόγησις ΥΕIII 10.
688 (πίν.6ζ). Χαλκοῦν μονόστομον μαχαιρίδιον. Μῆκ. 0.17μ. Ἐπὶ τῆς ἐλασματοειδοῦς λαβῆς σῴζονται δύο ήλοι στερεώσεως τῆς ἐξ ἄλλης θλης ἐπενδύσεως αὐτῆς. Χρονολόγησις ΥΕIIΙΒ-Γ 11.
689 Χαλκοῦν δισκοειδὲς κομβίον. Διάμ. 0.01μ.
690 (πίν.6η). Πήλινος σφὀνδυλος. Ὑψ. 0.012μ., διάμ. 0.018μ. Συγκεκολλημένος ἐκ τεμαχίων. Κωνικὸς μὲ κυρτὴν βάσιν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ1 12.
691 (πίν.6θ). Ἥμισυ κομβιοσχήμου σφονδύλού εκ στεατίτου. Διάμ. 0.02μ. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ2 13
Παρατηρήσεις
684 (πίν.6γ). Τριφυλλόστομος προχοΐσκη. Υψ. 0.125μ. Συγκεκολλημένη, ἐλλιπὴς κατὰ τὴν λαβήν, τμήματα τῆς κοιλίας, τοῦ λαιμοῦ καὶ τοῦ χείλους καὶ κατὰ τὴν βάσιν. Πηλὸς πρασινωπός. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΙΑ2 8.
685 (πίν.6δ, εἰκ.4).Υψίπους κύλιξ. Υψ. 0.165μ., διάμ. 0.153μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη εἰς τμήματα τοῦ σώματος καὶ κατὰ τὸν πόδα. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Ἀλείφωμα ὑπόλευκον. Διακόσμησις ἐρυθρά, ἐξίτηλος. Ἐπὶ τοῦ σώματος εὐρὺ κυματοειδές, δικτυωτὸν πλέγμα μὲ ζεύγη ὁμοκέντρων κυκλίσκων εἰς τὰ ρομβοειδῆ καὶ τριγωνικὰ διάκενα. Κάτωθεν ομὰς ἓξ λεπτῶν ὁριζοντίων γραμμῶν. Ἐπὶ τῆς ἄνω ἐπιφανείας τοῦ δίσκου τῆς βάσεως ζεῦγος παχέων κύκλων περὶ τὸν πόδα. Χρονολόγησις ΥΕIIΙΒ 9.
687 (πίν.6ε, στ). Χαλκῆ τριχολαβίς. Μῆκ. 0.062μ. Τὰ σκέλη εὐρύνονται βαθμιαίως πρὸς τὰ ἄκρα, τὰ ὁποῖα κάμπτονται πρὸς τὰ ἔσω. Χρονολόγησις ΥΕIII 10.
688 (πίν.6ζ). Χαλκοῦν μονόστομον μαχαιρίδιον. Μῆκ. 0.17μ. Ἐπὶ τῆς ἐλασματοειδοῦς λαβῆς σῴζονται δύο ήλοι στερεώσεως τῆς ἐξ ἄλλης θλης ἐπενδύσεως αὐτῆς. Χρονολόγησις ΥΕIIΙΒ-Γ 11.
689 Χαλκοῦν δισκοειδὲς κομβίον. Διάμ. 0.01μ.
690 (πίν.6η). Πήλινος σφὀνδυλος. Ὑψ. 0.012μ., διάμ. 0.018μ. Συγκεκολλημένος ἐκ τεμαχίων. Κωνικὸς μὲ κυρτὴν βάσιν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ1 12.
691 (πίν.6θ). Ἥμισυ κομβιοσχήμου σφονδύλού εκ στεατίτου. Διάμ. 0.02μ. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ2 13
Παρατηρήσεις
Ὤς ἐλέχθη ἀνωτέρω ὁ τάφος Νικητοπούλου 2 πιθανὸν νὰ ἦτο κτιστὸς θαλαμοειδής, ὀρθογωνίου κατόψεως. Ἐλάχιστα δυνάμεθα νὰ εἴπωμεν περὶ τῆς ἀρχιτεκτονικῆς του, καθ᾿ ὅσον οὔτε ο δρόμος ἐσώθη, οὔτε τὸν τρόπον στεγάσεως γνωρίζομεν. Οἱ κτιστοὶ θαλαμοειδεῖς τάφοι εἶναι σπάνιοι γενικῶς, ἴσως διότι τὸ τετράγωνον ἢ ὀρθογώνιον σχῆμα δὲν ἔχει τὴν στατικὴν ἀντοχὴν τῆς θόλου, ἰδίως κατὰ τὴν στέγασιν.
Δύο τοιοῦτοι τάφοι ἔχουν εὑρεθῆ εἰς Φάρσαλον14. Ἑτεροι γνωστοὶ εἶναι ὁ εὑρεθεὶς εἰς Μάλεμε Κρἠτης15, ο τῶν Δαμανίων καὶ ο Β τῆς Πραισοῦ16. Ἐπίσης οἱ τάφοι Α καὶ Β τῶν Μουλιανῶν καὶ ο τῶν Βουρλιῶν, οἵτινες εἶναι ὀρθογώνιοι κατὰ τὴν κάτοψιν, ἄνευ δρόμου, στεγαζόμενοι ὄμως διὰ θόλου κατὰ τὸ ἐκφορικὸν σύστημα καὶ μιᾶς πλακὸς ἐπὶ τῆς κορυφῆς. Οἱ τάφοι οὗτοι πολλάκις ἠνοίγοντο δί ἀφαιρέσεως τῆς ὡς ἄνω πλακός17. Ἐκ τῆς Ἀττικῆς πρέπει νὰ προστεθοῦν οἱ τάφοι τύπου Γ τῆς Ἐλευσῖνος18 καὶ τοῦ Θορικοῦ19.
Ο τάφος Νικητοπούλου 2 ἀποτελεῖ βεβαίως χλωμὴν ἀνάμνησιν τῶν μνημειωδῶν κτιστῶν θαλάμων τῆς Κρήτης, μαρτυρεῖ ὄμως καὶ αὐτὸς δί ἄλλην μίαν φορὰν τὴν σχέσιν τῆς Μεσσηνίας μετὰ τῆς Κρήτης, τὴν ὁποίαν θὰ ἴδωμεν καὶ κατωτέρω.
Ἐκ τῶν ὀλίγων σωζομένων στοιχείων τοῦ τάφου δυνάμεθα νὰ εἴπωμεν, ὅτι οὗτος εἶναι συγγενέστερος πρὸς τοὺς τάφους τῆς Φαρσάλου20. Δεδομένου ὄμως ὅτι δὲν γνωρίζομεν τὴν θέσιν τοῦ δρόμου δὲν δυνάμεθα νὰ ἀποκλείσωμεν ὁμοιότητα καὶ πρὸς τοὺς τάφους τύπου Γ. Ο τάφος μάλιστα Ι τοῦ Θορικοῦ μὲ τὰς καμπύλας ἐσωτερικῶς γωνίας του21 ἐνθυμίζει ἀρκετά, ἐσωτερικῶς, τὸν τάφον Νικητοπούλου 2.
Εἰς τὴν Καρποφόραν ἢ ὕπαρξις κτιστῶν θαλαμοειδῶν τάφων δικαιολογεῖται καὶ ἀπὸ τὴν σύστασιν τοῦ ἐδάφους, τὸ ὁποῖον συνήθως εἶναι μαλακὸν καὶ ἀμμῶδες καὶ ὡς ἐκ τούτου δὲν προσφέρεται διὰ λάξευσιν θαλάμων. Ἐξ ἄλλου αὐτὸς εἶναι εἷς ἀπὸ τοὺς λόγους ἴσως, διὰ τοὺς ὁποίους εἰς τὴν Πυλίαν, περιοχὴν κατὰ τὸ πλεῖστον ἀμμώδη22, ἀπαντᾷ καὶ ἡ κατασκευὴ ὑπεργείων θολωτῶν τάφων, καθ᾿ ὅσον ἐντὸς τῆς μαλακῆς γῆς θὰ ἦτο ὀλιγώτερον ἀσφαλὲς τὸ κτίσμα23.
Ο τάφος Νικητοπούλου 2 χρονολογεῖται εἰς τὰς ἀρχὰς καὶ τὰ μέσα τῆς ΥΕΙΙΙ ἐποχῆς, ἤτοι πρέπει νὰ κατεσκευάσθη κατὰ τὴν ΥΕΙΙΙΑ ἐποχὴν καὶ νὰ ἐχρησιμοποιήθη μέχρι καὶ τὴν ΥΕΙΙΙΒ, ὁπότε κατεστράφη.
Τάφος Νικητοπούλου 5.
Περὶ τὰ 4μ. ΝΔ. τοῦ τάφου 2 ἀνεσκάφη ο τάφος 5, ὅστις ἦτο θολωτός, διαμ. 5.20μ., σωζόμενος νῦν κατὰ τὸ ΒΔ. ἥμισυ τῆς περιφερείας αὐτοῦ εἰς μέγιστον ὕψος 0.80μ. (βλ. εἰκ.2, πίν.7α). Η ἔρευνα ἀπέδωσεν ἐλάχιστα ὄστρακα ἀγράφων χονδροειδῶν ἀγγείων. Εἰς ἓν μόνον σημεῖον τοῦ ΒΔ. μέρους, ἐντὸς μικρᾶς μάζης χώματος (κυανοχρόου ἐκ τεθρυμμένης Φαγεντιανῆς καὶ ὀξειδώσεως τοῦ ἀργύρου), ἥτις ἦτο προσκεκολλημένη εἰς τὸ τοίχωμα τοῦ τάφου, εὑρέθησαν πολύτιμα κοσμήματα. Ταῦτα ἦσαν εἴκοσι ἑπτὰ ψῆφοι καὶ εἷς σκαραβαῖος ἐκ σαρδίου, σφαιρικὴ ψῆφος ἐξ ἀμεθύστου ἀρ.718 (πίν.7ε), ἓξ δισκοειδεῖς ρόδακες ἐκ φύλλων χρυσοῦ καὶ τεμάχια ἑβδόμου ἀρ.717 (πίν.7δ), δύο ψῆφοι ἀτρακτοειδεῖς ἐκ Φαγεντιανῆς καὶ θρύμματα μικροτάτων τοιούτων ἀρ.720, δέκα ἓξ ἀτρακτοειδεῖς ἀργυραῖ ψῆφοι ἀρ.719α (πίν.7β), εἷς ἀργυροῦς μικρογραφικὸς διπλοῦς πέλεκυς ἀρ.719β (πίν.7γ), ἀργυρᾶ συρματίδια καὶ ἐλασματίδια, πιθανὸν χρησιμεύοντα διὰ τὴν ἀνάρτησιν κοσμημάτων. Σημειωτέον ὅτι οὐδὲν ὀστοῦν εὑρέθη ἐντὸς τοῦ τάφου.
Τὰ κτερίσματα
Δύο τοιοῦτοι τάφοι ἔχουν εὑρεθῆ εἰς Φάρσαλον14. Ἑτεροι γνωστοὶ εἶναι ὁ εὑρεθεὶς εἰς Μάλεμε Κρἠτης15, ο τῶν Δαμανίων καὶ ο Β τῆς Πραισοῦ16. Ἐπίσης οἱ τάφοι Α καὶ Β τῶν Μουλιανῶν καὶ ο τῶν Βουρλιῶν, οἵτινες εἶναι ὀρθογώνιοι κατὰ τὴν κάτοψιν, ἄνευ δρόμου, στεγαζόμενοι ὄμως διὰ θόλου κατὰ τὸ ἐκφορικὸν σύστημα καὶ μιᾶς πλακὸς ἐπὶ τῆς κορυφῆς. Οἱ τάφοι οὗτοι πολλάκις ἠνοίγοντο δί ἀφαιρέσεως τῆς ὡς ἄνω πλακός17. Ἐκ τῆς Ἀττικῆς πρέπει νὰ προστεθοῦν οἱ τάφοι τύπου Γ τῆς Ἐλευσῖνος18 καὶ τοῦ Θορικοῦ19.
Ο τάφος Νικητοπούλου 2 ἀποτελεῖ βεβαίως χλωμὴν ἀνάμνησιν τῶν μνημειωδῶν κτιστῶν θαλάμων τῆς Κρήτης, μαρτυρεῖ ὄμως καὶ αὐτὸς δί ἄλλην μίαν φορὰν τὴν σχέσιν τῆς Μεσσηνίας μετὰ τῆς Κρήτης, τὴν ὁποίαν θὰ ἴδωμεν καὶ κατωτέρω.
Ἐκ τῶν ὀλίγων σωζομένων στοιχείων τοῦ τάφου δυνάμεθα νὰ εἴπωμεν, ὅτι οὗτος εἶναι συγγενέστερος πρὸς τοὺς τάφους τῆς Φαρσάλου20. Δεδομένου ὄμως ὅτι δὲν γνωρίζομεν τὴν θέσιν τοῦ δρόμου δὲν δυνάμεθα νὰ ἀποκλείσωμεν ὁμοιότητα καὶ πρὸς τοὺς τάφους τύπου Γ. Ο τάφος μάλιστα Ι τοῦ Θορικοῦ μὲ τὰς καμπύλας ἐσωτερικῶς γωνίας του21 ἐνθυμίζει ἀρκετά, ἐσωτερικῶς, τὸν τάφον Νικητοπούλου 2.
Εἰς τὴν Καρποφόραν ἢ ὕπαρξις κτιστῶν θαλαμοειδῶν τάφων δικαιολογεῖται καὶ ἀπὸ τὴν σύστασιν τοῦ ἐδάφους, τὸ ὁποῖον συνήθως εἶναι μαλακὸν καὶ ἀμμῶδες καὶ ὡς ἐκ τούτου δὲν προσφέρεται διὰ λάξευσιν θαλάμων. Ἐξ ἄλλου αὐτὸς εἶναι εἷς ἀπὸ τοὺς λόγους ἴσως, διὰ τοὺς ὁποίους εἰς τὴν Πυλίαν, περιοχὴν κατὰ τὸ πλεῖστον ἀμμώδη22, ἀπαντᾷ καὶ ἡ κατασκευὴ ὑπεργείων θολωτῶν τάφων, καθ᾿ ὅσον ἐντὸς τῆς μαλακῆς γῆς θὰ ἦτο ὀλιγώτερον ἀσφαλὲς τὸ κτίσμα23.
Ο τάφος Νικητοπούλου 2 χρονολογεῖται εἰς τὰς ἀρχὰς καὶ τὰ μέσα τῆς ΥΕΙΙΙ ἐποχῆς, ἤτοι πρέπει νὰ κατεσκευάσθη κατὰ τὴν ΥΕΙΙΙΑ ἐποχὴν καὶ νὰ ἐχρησιμοποιήθη μέχρι καὶ τὴν ΥΕΙΙΙΒ, ὁπότε κατεστράφη.
Τάφος Νικητοπούλου 5.
Περὶ τὰ 4μ. ΝΔ. τοῦ τάφου 2 ἀνεσκάφη ο τάφος 5, ὅστις ἦτο θολωτός, διαμ. 5.20μ., σωζόμενος νῦν κατὰ τὸ ΒΔ. ἥμισυ τῆς περιφερείας αὐτοῦ εἰς μέγιστον ὕψος 0.80μ. (βλ. εἰκ.2, πίν.7α). Η ἔρευνα ἀπέδωσεν ἐλάχιστα ὄστρακα ἀγράφων χονδροειδῶν ἀγγείων. Εἰς ἓν μόνον σημεῖον τοῦ ΒΔ. μέρους, ἐντὸς μικρᾶς μάζης χώματος (κυανοχρόου ἐκ τεθρυμμένης Φαγεντιανῆς καὶ ὀξειδώσεως τοῦ ἀργύρου), ἥτις ἦτο προσκεκολλημένη εἰς τὸ τοίχωμα τοῦ τάφου, εὑρέθησαν πολύτιμα κοσμήματα. Ταῦτα ἦσαν εἴκοσι ἑπτὰ ψῆφοι καὶ εἷς σκαραβαῖος ἐκ σαρδίου, σφαιρικὴ ψῆφος ἐξ ἀμεθύστου ἀρ.718 (πίν.7ε), ἓξ δισκοειδεῖς ρόδακες ἐκ φύλλων χρυσοῦ καὶ τεμάχια ἑβδόμου ἀρ.717 (πίν.7δ), δύο ψῆφοι ἀτρακτοειδεῖς ἐκ Φαγεντιανῆς καὶ θρύμματα μικροτάτων τοιούτων ἀρ.720, δέκα ἓξ ἀτρακτοειδεῖς ἀργυραῖ ψῆφοι ἀρ.719α (πίν.7β), εἷς ἀργυροῦς μικρογραφικὸς διπλοῦς πέλεκυς ἀρ.719β (πίν.7γ), ἀργυρᾶ συρματίδια καὶ ἐλασματίδια, πιθανὸν χρησιμεύοντα διὰ τὴν ἀνάρτησιν κοσμημάτων. Σημειωτέον ὅτι οὐδὲν ὀστοῦν εὑρέθη ἐντὸς τοῦ τάφου.
Τὰ κτερίσματα
717 (πίν.7δ). Ἕξ δισκοειδεῖς ρόδακες ἐκ φύλλων χρυσοῦ καὶ τεμάχια ἑβδόμου. Διάμ. 0 034μ. Κατὰ τὸ κέντρον ὀφθαλμὸς ἀνάγλυφος ἐντὸς στικτοῦ κύκλου, πέριξ τοῦ ὁποίου ἀνάγλυφοι ὀφθαλμοὶ περιβαλλόμενοι ὐπὸ στικτοῦ πλοχμοῦ. Κατὰ τὴν περιφέρειαν στικτὸς κύκλος. Ἅπαντα τὰ ὡς ἄνω ἕκκρουστα. Ἕκαστος ρόδαξ φέρει συμφυὲς σωληνοειδὲς ἐξάρτημα διὰ τὴν ἀνάρτησιν. Χρονολόγησις ΥΕΙ 24.
718 (πίν.7ε). Εἴκοσι ἑπτὰ ψῆφοι καὶ εἷς σκαραβαῖος ἐκ σαρδίου, σφαιρικὴ ψῆφος ἐξ ἀμεθύστου. Ἤτοι εἴκοσι τρεῖς ἀτρακτοειδεῖς, μἠκ. 0.01- 0.018μ. Μία σταγονόσχημος, μήκ. 0.017μ. Τρεῖς σφαιρικαί, διαμ. 0.005- 0.007μ. Σκαραβαίος, μἠκ. 0.014μ. Σφαιρικὴ ψῆφος ἐξ ἀμεθύστου, διαμ 0.009μ.25
719 α (πίν.7β). Δέκα ἓξ ἀργυραῖ ψῆφοι ἀτρακτοειδεῖς, μἠκ. 0.014μ.26
719 β (πίν.7γ). Μικρογραφικὸς διπλοῦς πέλεκυς ἐξ ἀργύρου, μἠκ. 0.012μ.27
718 (πίν.7ε). Εἴκοσι ἑπτὰ ψῆφοι καὶ εἷς σκαραβαῖος ἐκ σαρδίου, σφαιρικὴ ψῆφος ἐξ ἀμεθύστου. Ἤτοι εἴκοσι τρεῖς ἀτρακτοειδεῖς, μἠκ. 0.01- 0.018μ. Μία σταγονόσχημος, μήκ. 0.017μ. Τρεῖς σφαιρικαί, διαμ. 0.005- 0.007μ. Σκαραβαίος, μἠκ. 0.014μ. Σφαιρικὴ ψῆφος ἐξ ἀμεθύστου, διαμ 0.009μ.25
719 α (πίν.7β). Δέκα ἓξ ἀργυραῖ ψῆφοι ἀτρακτοειδεῖς, μἠκ. 0.014μ.26
719 β (πίν.7γ). Μικρογραφικὸς διπλοῦς πέλεκυς ἐξ ἀργύρου, μἠκ. 0.012μ.27
Παρατηρήσεις
Οἱ τάφοι αὐτοῦ τοῦ μεγέθους, διαμ. 5μ. περίπου, ἔχουν ἀποκληθῆ "πριγκιπικοί"28, ἔχει δὲ παρατηρηθῆ, ὅτι τοιούτων τάφων "γέμει η περιοχὴ τῆς Πύλου"29.
Σκόπιμον θὰ ἦτο ὅθεν νὰ ἐξετασθῆ τί εἴδους "πρίγκιπες" ἦσαν οἱ ταφέντες εἰς τοὺς τάφους αὐτούς. Φυσικὰ δέον ὅπως ἀποκλεισθῇ ἡ συγγένειά των πρὸς τὸ μέγα βασιλικὸν γένος τοῦ Ἐγκλιανοῦ (ἀνάκτορον Νέστορος), διότι τόσον ἡ μεγάλη διασπορὰ τῶν τάφων, ὅσον καὶ ο μέγας ἀριθμὸς τούτων ἀποκλείουν τὸ πρᾶγμα. Μᾶλλον πρόκειται περὶ τοπικῶν ἀρχόντων (τοπαρχῶν), ὑποτελῶν τοῦ βασιλέως τῆς Πύλου30, οἵτινες κατεσκεύαζον τοὺς οἰκογενειακούς των τάφους. Οὕτω δικαιολογεῖται καὶ ἡ παρουσία χρυσῶν κοσμημάτων καὶ ἡμιπολυτίμων λίθων εἰς τοὺς τάφους αὐτούς, τὰ ὁποῖα ἀνευρίσκονται σπανιώτερον εἰς ἄλλους μικροτέρους.
Καὶ ἐὰν ἀκόμη οἱ ἄνθρωποι, εἰς τοὺς ὁποίους ἀνῆκον οἱ τάφοι αὐτοί, δὲν ἦσαν πρίγκιπες ἢ ἄρχοντες, θὰ πρέπει ὁπωσδήποτε νὰ ἦσαν πλούσιοι. Ἐνδιαφέρουσα θὰ ἦτο διὰ τὴν γνῶσιν τῆς μυκηναϊκῆς κοινωνικῆς διαρθρώσεως ἡ μελέτη τῆς διασπορᾶς τῶν λεγομένων "πριγκιπικῶν" τάφων ἐν Μεσσηνίᾳ, τῶν κτερισμάτων των καὶ τῶν ταφικῶν ἐθίμων τῆς κοινωνικῆς τάξεως, εἰς ἣν ἀνῆκον, ἥτις φαίνεται νὰ παρεμβάλλεται μεταξὺ βασιλικῶν γενῶν καὶ κοινῶν θνητῶν31.
Η χρονολόγησις τοῦ τάφου αὐτοῦ εἷναι δυσχερεστάτη. Η παντελὴς ἔλλειψις χρονολογησίμου κεραμεικῆς σχεδὸν ἀποκλείει τὴν ἀκρίβειαν. Ἐκ τῶν χρυσῶν κοσμημάτων πάντως, τῶν ὁποίων παράλληλα ἔχουν εὑρεθῆ εἰς τὸν Α Ταφικὸν περίβολον τῶν Μυκηνῶν32, ὁδηγούμεθα εἰς τὸ συμπέρασμα, ὅτι ὁ τάφος 5 ἦτο εἰς χρῆσιν κατὰ τὴν ΥΕΙ περίοδον. Βεβαίως τὰ κοσμήματα δὲν ἀποτελοῦν ἐπαρκὲς χρονολογικὸν στοιχείον, διότι τὰ σχήματα διατηροῦνται ἐπὶ μακρόν. Πιθανώτατα ο τάφος οὗτος κατεστράφη ὀλίγον μετὰ τὴν κατασκευήν του, ἐνῷ ἡ οἰκογένεια ἔζη, ὁπότε μετεφέρθησαν ἐκεῖθεν τὰ λείψανα καὶ τὰ κτερίσματα εἰς ἕτερον τάφον, ἴσως εἰς τὸν μόλις 70μ. ἀπέχοντα τάφον Βέβε, ὅστις ἐφ᾿ ὅσον εἶναι ὀρθὴ ἢ ὡς ἄνω χρονολόγησις διαδέχεται τὸν τάφον Νικητοπούλου 5 (βλ. κατωτέρω). Οὕτως εἶναι δυνατὸν νὰ ἑρμηνευθῇ καὶ ἢ εἰς μικρὰν ἀπόστασιν ὕπαρξις δευτέρου "πριγκιπικοῦ" τάφου. Τὰ κοσμήματα, τὰ ὁποῖα εὑρέθησαν ἐντὸς μάζης χώματος, ἴσως ἐλησμονήθησαν κατὰ τὴν ἐν σπουδῇ μεταφορὰν τῶν λειψάνων, καλυφθέντα ὑπὸ χωμάτων καὶ λίθων κατὰ τὴν κατάρρευσιν τοῦ τάφου, ἥτις προεκλήθη κατὰ πᾶσαν πιθανότητα λόγῳ κατακρήμνισες τῆς κλιτύος τοῦ λόφου, ὡς καὶ εἰς τὸν τάφον Νικητοπούλου 2.
Τάφος Νικητοπούλου 3.
Περὶ τὰ 4.50μ. Δ. τοῦ τάφου 2 εὑρέθη ὁ τάφος 3, ὅστις εἶναι θόλωτός, διαμ. 3.40μ., ἐκτισμένος διὰ πλακοειδῶν λίθων. Τὰ τοιχώματά του, πάχους 0.50μ. περίπου, σῴζονται εἰς μέγιστον ὕψος 0.70μ.- 0.80μ. (βλ. εἰκ.2).
Πρὸς Δ. βραχύτατος δρόμος, μήκ. 1.50μ. καὶ πλ. 0.90μ. Η βόρειος πλευρὰ τοῦ δρόμου, ἐκτισμένη δί ἰσχυροτέρου τοίχου, ἔχει μῆκος 1.05μ. καὶ πάχος 0.50μ., ἐνῷ ὁ τοῖχος τῆς νοτίας πλευρᾶς ἔχει μῆκος 1.48μ. καὶ πάχος 0.30μ. μὲ βαθμιδωτὴν διάταξιν τῶν πλακοειδῶν λίθων, προσαρμοζόμενος οὕτω εἰς τὴν διαμόρφωσιν τοῦ ἐδάφους. Ἐκ τοῦ δρόμου περισυνελέγησαν ἐλάχιστα ἀβαφῆ ὄστρακα χονδροειδῶν ἀγγείων καὶ ποὺς κύλικος.
Η θύρα, πλ. 0.90μ., εὑρέθη ἐκτισμένη δί ἀργολιθοδομῆς, σῳζομένης εἰς τὸ αὐτὸ ὕψος, ὡς καὶ τὰ τοιχώματα τῆς θόλου (πίν.8α, β).
Εἰς τὸ Β. μέρος τοῦ τάφου, ἀριστερὰ τῆς εἰσόδου, ὑπάρχει ἄνοιγμα, πλ. 1μ., μέχρι καὶ τῆς κατωτάτης σειρᾶς δόμων τῆς θόλου (πίν.8γ).
Εἰς ἀπόστασιν 1.80μ. ἀπὸ τῆς θόλου, πέριξ αὐτῆς, καὶ εἰς τὸ ἐπίπεδον τῆς ἄνωτάτης σῳζομένης σειρᾶς δόμων, ἤτοι 0.80μ. ὑψηλότερον τοῦ θεμελίου, ἀπεκαλύφθησαν τμήματα ἀναλημματικοῦ περιβόλου ἐκ μιᾶς σειρᾶς πλακοειδῶν λίθων, ὅστις προφανῶς συνεκράτει τὰ ὑπὲρ τὴν θόλον χώματα τοῦ τύμβου (βλ. εἰκ.5 καὶ 6).
Ο τάφος εὑρέθη μὲ τοὺς σκελετοὺς ἐν πολλοῖς διεσκορπισμένους. Συσσωρεύσεις ὀστῶν πάντως διεπιστώθησαν εἰς δύο στρώματα.
Πρώτον εἰς τὸ ἐπίπεδον τοῦ θεμελίου τῆς θόλου, ἤτοι ἀριστερὰ καὶ δεξιὰ τῆς εἰσόδου, ὅπου εὑρέθησαν τεμάχια κυαθίου ἀρ.763 (πίν.9δ, εἰκ.8) καὶ χαλκῆ σωληνοειδὴς ψῆφος ἀρ.694 (πίν.10θ, δεξιὰ) καὶ εἰς τὸ ΒΑ. μέρος τοῦ τάφου, ὅπου εὑρέθη στόμιον πρόχου καὶ τεμάχια αὐτῆς ἀρ.761 (πίν.10δ), ὡς καὶ ποὺς κύλικος (βλ. εἰκ.5, πίν.10ζ).
Δεὺτερον εἰς βάθος 0.40μ. κάτωθεν τοῦ ἐπιπέδου τοῦ θεμελίου, ἤτοι εἰς τὸ ΒΑ. μέρος τοῦ τάφου, εὑρέθησαν πλησίον συσσωρευμένων ὀστῶν ἀμφορόσχημον μυροδοχείον ἀρ.692 (πίν.10γ) καὶ προχοΐσκη ἀρ.693 (πίν.10β) εἰς τὸ Β. μέρος, ὅπου τὸ ἄνοιγμα τῶν τοιχωμάτων, εὑρέθη ἑτέρα συσσώρευσις ὀστῶν (βλ. εἰκ.6). Ἐκ τοῦ στρώματος τούτου περισυνελέγησαν τεμάχια ἀμφορέως πιοειδοῦς ἀρ.762 (πίν.10ε) καὶ ὑψίποδος κύλικος ἀρ.764 (πίν.10α), τμήματα τῶν ὁποίων εἶχον εὑρεθῆ ὑψηλότερον, δύο ῥομβοειδεῖς ψῆφοι (κολοκυνθόσποροι) καὶ ἑτέρα σιτόσχημος ἐκ φαγεντιανῆς ἀρ.697 α-γ (πίν.10ι), ἀμυγδαλοειδὴς σφραγιδόλιθος ἐκ σαρδίου ἀρ.696 (πίν.10η) καὶ εἷς σφόνδυλος κομβιόσχημος ἐκ στεατίτου ἀρ.695 (πίν.10θ, ἀριστ.).
Εἰς τὸ αὐτὸ βάθος, ῆτοι 0.40μ. κάτωθεν τοῦ θεμελίου, εἰς τὸ Ν. ἥμισυ τοῦ τάφου ἀπεκαλύφθησαν αἱ καλυπτήριοι πλάκες ὀρθογωνίου λάκκου, μὲ ἐκτισμένας τὰς μακρὰς πλευρὰς δί ἀργολιθοδομῆς33. Οὗτος ἔχει κατεύθυνσιν ἀπὸ Α. πρὸς Δ. περίπου καὶ ἐκαλύπτετο διὰ σχιστολιθικῶν πλακῶν. Ἐπ᾿ αὐτῶν εἰς τὸ Α. μέρος, εὑρέθη σκελετὸς συνεσταλμένας (εἰκ.7, πίν.8δ). Παρὰ τὸ ΒΔ. μέρος εὑρέθη συσσωρευμένη ταφή (εἰκ.7, πίν.8δ). Ἀφοῦ ἀφῃρέθησαν αἱ καλυπτήριοι πλάκες, ἀκριβῶς κάτωθεν τῆς δυτικῆς ἀπεκαλύφθησαν τρία κρανία καὶ ὀστᾶ συσσωρευμένα (πίν.9α), εἰς δὲ τὸ Α. μέρος ὀλίγον βαθύτερον, 0.30μ. ἀπὸ τοῦ ἐπιπέδου τῶν καλυπτηρίων πλακῶν, ἕτερα δύο κρανία καὶ ὀστᾶ (πίν.9β). Εἰς τὸν πυθμένα τοῦ λάκκου, εἰς βάθος 0.80μ., εὑρέθη εἷς σκελετὸς ἐκτάδην μὲ τὴν κεφαλὴν πρὸς Δ. (πίν.9γ). Ἄνωθεν τοῦ κρανίου τοῦ νεκροῦ ὑπῆρχον ὀστᾶ ἄλλου σκελετοῦ συσσωρευμένα, ἐπὶ δὲ τῶν μηριαίων ἕτερον κρανίον (βλ. εἰκ.6, πίν.9α, β). ούδὲν κτέρισμα εὑρέθη ἐντὸς τοῦ λάκκου. Συνολικῶς ἐντὸς τοῦ τάφου εὑρέθησαν 15 κρανία.
Οἱ τάφοι αὐτοῦ τοῦ μεγέθους, διαμ. 5μ. περίπου, ἔχουν ἀποκληθῆ "πριγκιπικοί"28, ἔχει δὲ παρατηρηθῆ, ὅτι τοιούτων τάφων "γέμει η περιοχὴ τῆς Πύλου"29.
Σκόπιμον θὰ ἦτο ὅθεν νὰ ἐξετασθῆ τί εἴδους "πρίγκιπες" ἦσαν οἱ ταφέντες εἰς τοὺς τάφους αὐτούς. Φυσικὰ δέον ὅπως ἀποκλεισθῇ ἡ συγγένειά των πρὸς τὸ μέγα βασιλικὸν γένος τοῦ Ἐγκλιανοῦ (ἀνάκτορον Νέστορος), διότι τόσον ἡ μεγάλη διασπορὰ τῶν τάφων, ὅσον καὶ ο μέγας ἀριθμὸς τούτων ἀποκλείουν τὸ πρᾶγμα. Μᾶλλον πρόκειται περὶ τοπικῶν ἀρχόντων (τοπαρχῶν), ὑποτελῶν τοῦ βασιλέως τῆς Πύλου30, οἵτινες κατεσκεύαζον τοὺς οἰκογενειακούς των τάφους. Οὕτω δικαιολογεῖται καὶ ἡ παρουσία χρυσῶν κοσμημάτων καὶ ἡμιπολυτίμων λίθων εἰς τοὺς τάφους αὐτούς, τὰ ὁποῖα ἀνευρίσκονται σπανιώτερον εἰς ἄλλους μικροτέρους.
Καὶ ἐὰν ἀκόμη οἱ ἄνθρωποι, εἰς τοὺς ὁποίους ἀνῆκον οἱ τάφοι αὐτοί, δὲν ἦσαν πρίγκιπες ἢ ἄρχοντες, θὰ πρέπει ὁπωσδήποτε νὰ ἦσαν πλούσιοι. Ἐνδιαφέρουσα θὰ ἦτο διὰ τὴν γνῶσιν τῆς μυκηναϊκῆς κοινωνικῆς διαρθρώσεως ἡ μελέτη τῆς διασπορᾶς τῶν λεγομένων "πριγκιπικῶν" τάφων ἐν Μεσσηνίᾳ, τῶν κτερισμάτων των καὶ τῶν ταφικῶν ἐθίμων τῆς κοινωνικῆς τάξεως, εἰς ἣν ἀνῆκον, ἥτις φαίνεται νὰ παρεμβάλλεται μεταξὺ βασιλικῶν γενῶν καὶ κοινῶν θνητῶν31.
Η χρονολόγησις τοῦ τάφου αὐτοῦ εἷναι δυσχερεστάτη. Η παντελὴς ἔλλειψις χρονολογησίμου κεραμεικῆς σχεδὸν ἀποκλείει τὴν ἀκρίβειαν. Ἐκ τῶν χρυσῶν κοσμημάτων πάντως, τῶν ὁποίων παράλληλα ἔχουν εὑρεθῆ εἰς τὸν Α Ταφικὸν περίβολον τῶν Μυκηνῶν32, ὁδηγούμεθα εἰς τὸ συμπέρασμα, ὅτι ὁ τάφος 5 ἦτο εἰς χρῆσιν κατὰ τὴν ΥΕΙ περίοδον. Βεβαίως τὰ κοσμήματα δὲν ἀποτελοῦν ἐπαρκὲς χρονολογικὸν στοιχείον, διότι τὰ σχήματα διατηροῦνται ἐπὶ μακρόν. Πιθανώτατα ο τάφος οὗτος κατεστράφη ὀλίγον μετὰ τὴν κατασκευήν του, ἐνῷ ἡ οἰκογένεια ἔζη, ὁπότε μετεφέρθησαν ἐκεῖθεν τὰ λείψανα καὶ τὰ κτερίσματα εἰς ἕτερον τάφον, ἴσως εἰς τὸν μόλις 70μ. ἀπέχοντα τάφον Βέβε, ὅστις ἐφ᾿ ὅσον εἶναι ὀρθὴ ἢ ὡς ἄνω χρονολόγησις διαδέχεται τὸν τάφον Νικητοπούλου 5 (βλ. κατωτέρω). Οὕτως εἶναι δυνατὸν νὰ ἑρμηνευθῇ καὶ ἢ εἰς μικρὰν ἀπόστασιν ὕπαρξις δευτέρου "πριγκιπικοῦ" τάφου. Τὰ κοσμήματα, τὰ ὁποῖα εὑρέθησαν ἐντὸς μάζης χώματος, ἴσως ἐλησμονήθησαν κατὰ τὴν ἐν σπουδῇ μεταφορὰν τῶν λειψάνων, καλυφθέντα ὑπὸ χωμάτων καὶ λίθων κατὰ τὴν κατάρρευσιν τοῦ τάφου, ἥτις προεκλήθη κατὰ πᾶσαν πιθανότητα λόγῳ κατακρήμνισες τῆς κλιτύος τοῦ λόφου, ὡς καὶ εἰς τὸν τάφον Νικητοπούλου 2.
Τάφος Νικητοπούλου 3.
Περὶ τὰ 4.50μ. Δ. τοῦ τάφου 2 εὑρέθη ὁ τάφος 3, ὅστις εἶναι θόλωτός, διαμ. 3.40μ., ἐκτισμένος διὰ πλακοειδῶν λίθων. Τὰ τοιχώματά του, πάχους 0.50μ. περίπου, σῴζονται εἰς μέγιστον ὕψος 0.70μ.- 0.80μ. (βλ. εἰκ.2).
Πρὸς Δ. βραχύτατος δρόμος, μήκ. 1.50μ. καὶ πλ. 0.90μ. Η βόρειος πλευρὰ τοῦ δρόμου, ἐκτισμένη δί ἰσχυροτέρου τοίχου, ἔχει μῆκος 1.05μ. καὶ πάχος 0.50μ., ἐνῷ ὁ τοῖχος τῆς νοτίας πλευρᾶς ἔχει μῆκος 1.48μ. καὶ πάχος 0.30μ. μὲ βαθμιδωτὴν διάταξιν τῶν πλακοειδῶν λίθων, προσαρμοζόμενος οὕτω εἰς τὴν διαμόρφωσιν τοῦ ἐδάφους. Ἐκ τοῦ δρόμου περισυνελέγησαν ἐλάχιστα ἀβαφῆ ὄστρακα χονδροειδῶν ἀγγείων καὶ ποὺς κύλικος.
Η θύρα, πλ. 0.90μ., εὑρέθη ἐκτισμένη δί ἀργολιθοδομῆς, σῳζομένης εἰς τὸ αὐτὸ ὕψος, ὡς καὶ τὰ τοιχώματα τῆς θόλου (πίν.8α, β).
Εἰς τὸ Β. μέρος τοῦ τάφου, ἀριστερὰ τῆς εἰσόδου, ὑπάρχει ἄνοιγμα, πλ. 1μ., μέχρι καὶ τῆς κατωτάτης σειρᾶς δόμων τῆς θόλου (πίν.8γ).
Εἰς ἀπόστασιν 1.80μ. ἀπὸ τῆς θόλου, πέριξ αὐτῆς, καὶ εἰς τὸ ἐπίπεδον τῆς ἄνωτάτης σῳζομένης σειρᾶς δόμων, ἤτοι 0.80μ. ὑψηλότερον τοῦ θεμελίου, ἀπεκαλύφθησαν τμήματα ἀναλημματικοῦ περιβόλου ἐκ μιᾶς σειρᾶς πλακοειδῶν λίθων, ὅστις προφανῶς συνεκράτει τὰ ὑπὲρ τὴν θόλον χώματα τοῦ τύμβου (βλ. εἰκ.5 καὶ 6).
Ο τάφος εὑρέθη μὲ τοὺς σκελετοὺς ἐν πολλοῖς διεσκορπισμένους. Συσσωρεύσεις ὀστῶν πάντως διεπιστώθησαν εἰς δύο στρώματα.
Πρώτον εἰς τὸ ἐπίπεδον τοῦ θεμελίου τῆς θόλου, ἤτοι ἀριστερὰ καὶ δεξιὰ τῆς εἰσόδου, ὅπου εὑρέθησαν τεμάχια κυαθίου ἀρ.763 (πίν.9δ, εἰκ.8) καὶ χαλκῆ σωληνοειδὴς ψῆφος ἀρ.694 (πίν.10θ, δεξιὰ) καὶ εἰς τὸ ΒΑ. μέρος τοῦ τάφου, ὅπου εὑρέθη στόμιον πρόχου καὶ τεμάχια αὐτῆς ἀρ.761 (πίν.10δ), ὡς καὶ ποὺς κύλικος (βλ. εἰκ.5, πίν.10ζ).
Δεὺτερον εἰς βάθος 0.40μ. κάτωθεν τοῦ ἐπιπέδου τοῦ θεμελίου, ἤτοι εἰς τὸ ΒΑ. μέρος τοῦ τάφου, εὑρέθησαν πλησίον συσσωρευμένων ὀστῶν ἀμφορόσχημον μυροδοχείον ἀρ.692 (πίν.10γ) καὶ προχοΐσκη ἀρ.693 (πίν.10β) εἰς τὸ Β. μέρος, ὅπου τὸ ἄνοιγμα τῶν τοιχωμάτων, εὑρέθη ἑτέρα συσσώρευσις ὀστῶν (βλ. εἰκ.6). Ἐκ τοῦ στρώματος τούτου περισυνελέγησαν τεμάχια ἀμφορέως πιοειδοῦς ἀρ.762 (πίν.10ε) καὶ ὑψίποδος κύλικος ἀρ.764 (πίν.10α), τμήματα τῶν ὁποίων εἶχον εὑρεθῆ ὑψηλότερον, δύο ῥομβοειδεῖς ψῆφοι (κολοκυνθόσποροι) καὶ ἑτέρα σιτόσχημος ἐκ φαγεντιανῆς ἀρ.697 α-γ (πίν.10ι), ἀμυγδαλοειδὴς σφραγιδόλιθος ἐκ σαρδίου ἀρ.696 (πίν.10η) καὶ εἷς σφόνδυλος κομβιόσχημος ἐκ στεατίτου ἀρ.695 (πίν.10θ, ἀριστ.).
Εἰς τὸ αὐτὸ βάθος, ῆτοι 0.40μ. κάτωθεν τοῦ θεμελίου, εἰς τὸ Ν. ἥμισυ τοῦ τάφου ἀπεκαλύφθησαν αἱ καλυπτήριοι πλάκες ὀρθογωνίου λάκκου, μὲ ἐκτισμένας τὰς μακρὰς πλευρὰς δί ἀργολιθοδομῆς33. Οὗτος ἔχει κατεύθυνσιν ἀπὸ Α. πρὸς Δ. περίπου καὶ ἐκαλύπτετο διὰ σχιστολιθικῶν πλακῶν. Ἐπ᾿ αὐτῶν εἰς τὸ Α. μέρος, εὑρέθη σκελετὸς συνεσταλμένας (εἰκ.7, πίν.8δ). Παρὰ τὸ ΒΔ. μέρος εὑρέθη συσσωρευμένη ταφή (εἰκ.7, πίν.8δ). Ἀφοῦ ἀφῃρέθησαν αἱ καλυπτήριοι πλάκες, ἀκριβῶς κάτωθεν τῆς δυτικῆς ἀπεκαλύφθησαν τρία κρανία καὶ ὀστᾶ συσσωρευμένα (πίν.9α), εἰς δὲ τὸ Α. μέρος ὀλίγον βαθύτερον, 0.30μ. ἀπὸ τοῦ ἐπιπέδου τῶν καλυπτηρίων πλακῶν, ἕτερα δύο κρανία καὶ ὀστᾶ (πίν.9β). Εἰς τὸν πυθμένα τοῦ λάκκου, εἰς βάθος 0.80μ., εὑρέθη εἷς σκελετὸς ἐκτάδην μὲ τὴν κεφαλὴν πρὸς Δ. (πίν.9γ). Ἄνωθεν τοῦ κρανίου τοῦ νεκροῦ ὑπῆρχον ὀστᾶ ἄλλου σκελετοῦ συσσωρευμένα, ἐπὶ δὲ τῶν μηριαίων ἕτερον κρανίον (βλ. εἰκ.6, πίν.9α, β). ούδὲν κτέρισμα εὑρέθη ἐντὸς τοῦ λάκκου. Συνολικῶς ἐντὸς τοῦ τάφου εὑρέθησαν 15 κρανία.
Τὰ κτερίσματα
763 (πίν.9δ, εἰκ.8). Μόνωτον κυάθιον. Ὑψ. 0.047μ., διάμ. 0.13μ. Συγκεκολλημένον καὶ συμπεπληρωμένον. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανομέλαινα, ἐξίτηλος κατὰ τὸ πλεῖστον. Παρὰ τὸ χεῖλος ὁριζόντιος ταινία. Εἰς τὸ ἄνω ἥμισυ τοῦ ἀγγείου διακρίνονται κοσμήματα ἐνάλληλων γωνιῶν ἄνωθεν ὁριζοντίου ταινίας. Κατὰ τὸ κέντρον τοῦ πυθμένος ζεῦγος ὁμοκέντρων κύκλων. Χρονολόγησις ΥΕΙΙ-IIIA1 34.
764 (πίν.10α). Ὑψίπους κύλιξ. Υψ. 0.18μ., διάμ. 0.16μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Σχῆμα ὀλίγον παραμορφωμένον. Χρονολόγησις ΥΕIIIA1 35.
693 (πίν.10β). Προχοΐσκη. Ὕψ. 0.10μ. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανή. Κατὰ τὴν μεγίστην διάμετρον τῆς κοιλίας ὁριζόντιος ταινία μεταξὺ δύο γραμμῶν. Περὶ τὴν βάσιν τοῦ λαιμοῦ ταινία. Ἐπὶ τῆς ράχεως τῆς λαβῆς παχεῖαι ὁριζόντιοι ραβδώσεις. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ2 36.
761 (πίν.10δ). Πρόχους. Υψ. 0.228μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμἐνη. Πηλὸς ὠχρός. Διακόσμησις καστανομέλαινα, ἐξίτηλος. Κατὰ τὴν μεγίστην διάμετρον τῆς κοιλίας διακρίνεται ζεῦγος ὁριζοντίων ταινιῶν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ37.
692 (πίν.10γ). Σφαιρικὸν ἀμφορόσχημον μυροδοχετον. Υψ. 0.11μ. Συγκεκολλημἐνον. Πηλὸς ὠχρός. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανομέλαινα. Ἐπὶ τῶν ὤμων πυκνὸν δικτυωτὸν πλέγμα. Ἐπὶ τῆς κοιλίας ὁμάδες ὁριζοντίων λεπτῶν γραμμῶν μεταξὺ ταινιῶν. Ἐφ᾿ ἑκάστης ὄψεως τοῦ λαιμοῦ, εἰς τὸ κάτω ἥμισυ αὐτοῦ ὁριζόντια γραμμίδια. Αἱ λαβαί, τὸ ἄνω μέρος τοῦ λαιμοῦ μετὰ τοῦ στομίου καὶ ή βάσις ἐχρωματισμένα. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ2-Β 38
762 (πίν.10ε). Πιοειδὴς ἀμφορεύς. Υψ. 0.184 μ., διάμ. 0.088μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπληρωμένος κατὰ τὴν μίαν λαβὴν καὶ τμήματα τοῦ σώματος. Πηλὸς λευκωπός. Ἀλείφωμα ὑπέρυθρον. Διακόσμησις καστανομἐλαινα, ἐξίτηλος. Περὶ τὴν βάσιν τοῦ λαιμοῦ καὶ τὸ μέσον τῆς κοιλίας ὁριζόντιοι ταινίαι. Εἰς τὸν λαιμὸν ὁριζόντιοι αὐλακώσεις. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ-Β 39.
765 (πίν.10στ). Τμῆμα ἐκ τῆς κοιλίας κλειστοῦ ἀγγείου (πιθ. πρόχου). Σῳζ. ὕψ. 0.085μ. Συγκεκολλημἐνον. Πηλὸς ὠχροκίτρινος. Διακόσμησις καστανή. Οριζόντιοι ταινίαι κατὰ διαστήματα.
766 (πίν.10ζ). Ποὺς μετὰ βάσεως κύλικος. Σῳζ. ὕψ. 0.07μ., διάμ. βάσεως 0.07μ. Πηλὸς ὠχρός. Βάσις ἀποκεκρουμένη κατὰ τὴν περιφέρειαν.
696 (πίν.10η). Ἀμυγδαλοειδὴς σφραγιδόλιθος ἐκ σαρδίου. Μῆκ. 0.022μ. Ἐπὶ τῆς μιᾶς ὄψεως τρίλοβον φυτικὸν κόσμημα (σίλφιον;), ταλισμανικοῦ χαρακτῆρος. Ἀνάλογα παραδείγματα ἐκ Κρήτης χρονολογοῦνται εἰς τὴν ΥΜΙ ἐποχήν40. Πιθανώτατα καὶ ὁ ἰδικός μας εἰσήχθη ἐκεῖθεν.
697 (πίν.10ι). Δύο ῥομβοειδεῖς (κολοκυνθόσποροι) ψῆφοι καὶ μία σιτόσχημος ἐκ φαγεντιανῆς. Μῆκ. α) 0.018μ., β) 0.0195μ., γ) 0.016μ. Χρονολόγησις ΥΕIII41.
694 (πίν.10θ, δεξιά). Χαλκῆ σωληνοειδὴς ψῆφος. Διάμ. 0.006μ.
695 (πίν.10θ, ἀριστερά). Σφόνδυλος κομβιόσχημος ἐκ στεατίτου. Υψ. 0.012μ., διάμ. 0.023μ. Χρονολόγησις ΥΕIIIΑ2 42.
Παρατηρήσεις
763 (πίν.9δ, εἰκ.8). Μόνωτον κυάθιον. Ὑψ. 0.047μ., διάμ. 0.13μ. Συγκεκολλημένον καὶ συμπεπληρωμένον. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανομέλαινα, ἐξίτηλος κατὰ τὸ πλεῖστον. Παρὰ τὸ χεῖλος ὁριζόντιος ταινία. Εἰς τὸ ἄνω ἥμισυ τοῦ ἀγγείου διακρίνονται κοσμήματα ἐνάλληλων γωνιῶν ἄνωθεν ὁριζοντίου ταινίας. Κατὰ τὸ κέντρον τοῦ πυθμένος ζεῦγος ὁμοκέντρων κύκλων. Χρονολόγησις ΥΕΙΙ-IIIA1 34.
764 (πίν.10α). Ὑψίπους κύλιξ. Υψ. 0.18μ., διάμ. 0.16μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Σχῆμα ὀλίγον παραμορφωμένον. Χρονολόγησις ΥΕIIIA1 35.
693 (πίν.10β). Προχοΐσκη. Ὕψ. 0.10μ. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανή. Κατὰ τὴν μεγίστην διάμετρον τῆς κοιλίας ὁριζόντιος ταινία μεταξὺ δύο γραμμῶν. Περὶ τὴν βάσιν τοῦ λαιμοῦ ταινία. Ἐπὶ τῆς ράχεως τῆς λαβῆς παχεῖαι ὁριζόντιοι ραβδώσεις. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ2 36.
761 (πίν.10δ). Πρόχους. Υψ. 0.228μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμἐνη. Πηλὸς ὠχρός. Διακόσμησις καστανομέλαινα, ἐξίτηλος. Κατὰ τὴν μεγίστην διάμετρον τῆς κοιλίας διακρίνεται ζεῦγος ὁριζοντίων ταινιῶν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ37.
692 (πίν.10γ). Σφαιρικὸν ἀμφορόσχημον μυροδοχετον. Υψ. 0.11μ. Συγκεκολλημἐνον. Πηλὸς ὠχρός. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανομέλαινα. Ἐπὶ τῶν ὤμων πυκνὸν δικτυωτὸν πλέγμα. Ἐπὶ τῆς κοιλίας ὁμάδες ὁριζοντίων λεπτῶν γραμμῶν μεταξὺ ταινιῶν. Ἐφ᾿ ἑκάστης ὄψεως τοῦ λαιμοῦ, εἰς τὸ κάτω ἥμισυ αὐτοῦ ὁριζόντια γραμμίδια. Αἱ λαβαί, τὸ ἄνω μέρος τοῦ λαιμοῦ μετὰ τοῦ στομίου καὶ ή βάσις ἐχρωματισμένα. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ2-Β 38
762 (πίν.10ε). Πιοειδὴς ἀμφορεύς. Υψ. 0.184 μ., διάμ. 0.088μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπληρωμένος κατὰ τὴν μίαν λαβὴν καὶ τμήματα τοῦ σώματος. Πηλὸς λευκωπός. Ἀλείφωμα ὑπέρυθρον. Διακόσμησις καστανομἐλαινα, ἐξίτηλος. Περὶ τὴν βάσιν τοῦ λαιμοῦ καὶ τὸ μέσον τῆς κοιλίας ὁριζόντιοι ταινίαι. Εἰς τὸν λαιμὸν ὁριζόντιοι αὐλακώσεις. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ-Β 39.
765 (πίν.10στ). Τμῆμα ἐκ τῆς κοιλίας κλειστοῦ ἀγγείου (πιθ. πρόχου). Σῳζ. ὕψ. 0.085μ. Συγκεκολλημἐνον. Πηλὸς ὠχροκίτρινος. Διακόσμησις καστανή. Οριζόντιοι ταινίαι κατὰ διαστήματα.
766 (πίν.10ζ). Ποὺς μετὰ βάσεως κύλικος. Σῳζ. ὕψ. 0.07μ., διάμ. βάσεως 0.07μ. Πηλὸς ὠχρός. Βάσις ἀποκεκρουμένη κατὰ τὴν περιφέρειαν.
696 (πίν.10η). Ἀμυγδαλοειδὴς σφραγιδόλιθος ἐκ σαρδίου. Μῆκ. 0.022μ. Ἐπὶ τῆς μιᾶς ὄψεως τρίλοβον φυτικὸν κόσμημα (σίλφιον;), ταλισμανικοῦ χαρακτῆρος. Ἀνάλογα παραδείγματα ἐκ Κρήτης χρονολογοῦνται εἰς τὴν ΥΜΙ ἐποχήν40. Πιθανώτατα καὶ ὁ ἰδικός μας εἰσήχθη ἐκεῖθεν.
697 (πίν.10ι). Δύο ῥομβοειδεῖς (κολοκυνθόσποροι) ψῆφοι καὶ μία σιτόσχημος ἐκ φαγεντιανῆς. Μῆκ. α) 0.018μ., β) 0.0195μ., γ) 0.016μ. Χρονολόγησις ΥΕIII41.
694 (πίν.10θ, δεξιά). Χαλκῆ σωληνοειδὴς ψῆφος. Διάμ. 0.006μ.
695 (πίν.10θ, ἀριστερά). Σφόνδυλος κομβιόσχημος ἐκ στεατίτου. Υψ. 0.012μ., διάμ. 0.023μ. Χρονολόγησις ΥΕIIIΑ2 42.
Παρατηρήσεις
Ἐκ τῆς περιγραφῆς τοῦ τάφου συνάγεται, ὅτι πρόκειται περὶ θολωτοῦ μὲ βραχὺν δρόμον ΒΔ. καὶ ἀναλημματικὸν περίβολον, ὅστις συνεκράτει τὰ ὑπερκαλύπτοντα τὴν θόλον χώματα. Τοιαῦτα ἀναλήμματα ἔχουν εὑρεθῆ καὶ ἀλλαχοῦ, ὡς π.χ. εἰς Θεσσαλίαν κλπ.43.
Τὸ παρατηρηθὲν ἄνοιγμα εἰς τὸ Β. μέρος τῆς περιφερείας τῆς θόλου δυνατὸν νὰ θεωρηθῇ ὡς γενόμενον ὑπὸ τυμβωρύχων. Σημειωτέον ὅτι παρόμοιον ἄνοιγμα εἶχεν ἀποκαλυφθῆ εἰς τὸν τάφον Βέβε44, ὡς θὰ ἴδωμεν κατωτέρω, ἀλλὰ καὶ εἰς τοὺς τρεῖς τάφους τοῦ Κακοβάτου45, χωρὶς νὰ δίδεται ἑρμηνεία τοῦ φαινομένου. Τοιαύτην πλευρικὴν παραβίασιν παρετήρησε καὶ ο Σπ. Μαρινᾶτος εἰς τὸν τάφον 1 τῆς Κουκουνάρας, τὴν ὁποίαν ἐθεώρησε "χάσμα ἐκ νεωτέρας τυμβωρυχίας μέχρι καὶ τοῦ κατωτάτου δόμου"46.
Νομίζω, ὅτι εἶναι κάπως ἀμφίβολον, νὰ ἤνοιξαν οἱ τυμβωρύχοι, σκάπτοντες ἀσφαλῶς ἐν σπουδῇ, τόσον μέγα ἄνοιγμα. Μία ἄλλη ὑπόθεσις, ἤτις δύναται νὰ ἀναφερθῇ, εἶναι ὅτι ἡ ὕπαρξις βραχυτάτου δρόμου καὶ ἡ πλημμελὴς σήμανσις τῆς θέσεως τῆς εἰσόδου τοῦ τάφου47 συνετέλεσαν ἴσως νὰ λησμονηθῇ ἢ ἀκριβὴς θέσις αὐτῆς, ὁπότε ἠνοίχθη ἑτέρα δίοδος προκειμένου νὰ ταφῇ νεώτερός τις νεκρός. Τὸ πρόβλημα πάντως παραμένει.
Ως πρὸς τὴν ἐκτάδην ταφὴν ἐντὸς τόσον κρυφοῦ λάκκου σημειοῦμεν, ὅτι ἡ ἑρμηνεία τοῦ φαινομένου θὰ πρέπει νὰ ἀναζητηθῆ εἰς τὴν διάθεσιν προστασίας τοῦ νεκροῦ, ἐφ᾿ ὅσον διετηροῦντο αἱ σάρκες48. Ἴσως τότε νὰ ἐθάπτετο ὁ νεκρὸς ἐντὸς βαθέος, καλῶς ἀποκεκρυμμένου λάκκου, ἀπὸ τὸν ὁποῖον ἀφῃροῦντο τὰ ὀστᾶ μετὰ τὴν ἀποσύνθεσιν τῶν σαρκῶν διὰ νὰ τοποθετηθῇ ἕτερος νεκρός. Οἱ οὕτως ἀποσυρόμενοι σκελετοὶ ἐρρίπτοντο ἀμελῶς εἴτε εἰς τὴν ἐπίχωσιν τοῦ λάκκου, εἴτε ἔξωθεν αὐτοῦ.
Ο τρόπος οὗτος ταφῆς εἶναι μέχρι στιγμῆς γνωστός, ἐξ ὅσων γνωρίζω, μόνον ἐξ ἀνεξαρτήτων λακκοειδῶν τάφων49. Ἴσως εἰς τὴν περίπτωσιν αὐτὴν νὰ ἔχωμεν συνδυασμὸν τῶν δύο τρόπων, πρᾶγμα τὸ ὁποῖον εἶναι χαρακτηριστικὸν τῆς συντηρητικότητος τῆς περιοχῆς, εἰς τὴν ὁποίαν διατηρεῖται καὶ ὁ παλαιὸς τρόπος τῆς ἀνεξαρτήτου ἐν λάκκῳ ταφῆς, ἀλλὰ καὶ τῆς δεκτικότητος νέων ἐπιδράσεων, τὴν ὁποίαν βλέπομεν εἰς τὴν πρωιμοτάτην χρῆσιν τῶν θολωτῶν τάφων, ὡς θὰ ἴδωμεν κατωτέρω εἰς τὸν τάφον Νικητοπούλου 4 (σ.39 κἑ.).
Ἐκ τῆς χρονολογήσεως τῶν κτερισμάτων συνάγεται, ὅτι ο τάφος 3 κατεσκευάσθη κατὰ τὴν ΥΕΙΙΙΑ1 καὶ παρέμεινεν εἰς χρῆσιν μέχρι τῆς ΥΕΙΙΙΒ ἐποχῆς, ὁπότε κατεστράφη.
Τάφος Νικητοπούλου 4.
Τὸ παρατηρηθὲν ἄνοιγμα εἰς τὸ Β. μέρος τῆς περιφερείας τῆς θόλου δυνατὸν νὰ θεωρηθῇ ὡς γενόμενον ὑπὸ τυμβωρύχων. Σημειωτέον ὅτι παρόμοιον ἄνοιγμα εἶχεν ἀποκαλυφθῆ εἰς τὸν τάφον Βέβε44, ὡς θὰ ἴδωμεν κατωτέρω, ἀλλὰ καὶ εἰς τοὺς τρεῖς τάφους τοῦ Κακοβάτου45, χωρὶς νὰ δίδεται ἑρμηνεία τοῦ φαινομένου. Τοιαύτην πλευρικὴν παραβίασιν παρετήρησε καὶ ο Σπ. Μαρινᾶτος εἰς τὸν τάφον 1 τῆς Κουκουνάρας, τὴν ὁποίαν ἐθεώρησε "χάσμα ἐκ νεωτέρας τυμβωρυχίας μέχρι καὶ τοῦ κατωτάτου δόμου"46.
Νομίζω, ὅτι εἶναι κάπως ἀμφίβολον, νὰ ἤνοιξαν οἱ τυμβωρύχοι, σκάπτοντες ἀσφαλῶς ἐν σπουδῇ, τόσον μέγα ἄνοιγμα. Μία ἄλλη ὑπόθεσις, ἤτις δύναται νὰ ἀναφερθῇ, εἶναι ὅτι ἡ ὕπαρξις βραχυτάτου δρόμου καὶ ἡ πλημμελὴς σήμανσις τῆς θέσεως τῆς εἰσόδου τοῦ τάφου47 συνετέλεσαν ἴσως νὰ λησμονηθῇ ἢ ἀκριβὴς θέσις αὐτῆς, ὁπότε ἠνοίχθη ἑτέρα δίοδος προκειμένου νὰ ταφῇ νεώτερός τις νεκρός. Τὸ πρόβλημα πάντως παραμένει.
Ως πρὸς τὴν ἐκτάδην ταφὴν ἐντὸς τόσον κρυφοῦ λάκκου σημειοῦμεν, ὅτι ἡ ἑρμηνεία τοῦ φαινομένου θὰ πρέπει νὰ ἀναζητηθῆ εἰς τὴν διάθεσιν προστασίας τοῦ νεκροῦ, ἐφ᾿ ὅσον διετηροῦντο αἱ σάρκες48. Ἴσως τότε νὰ ἐθάπτετο ὁ νεκρὸς ἐντὸς βαθέος, καλῶς ἀποκεκρυμμένου λάκκου, ἀπὸ τὸν ὁποῖον ἀφῃροῦντο τὰ ὀστᾶ μετὰ τὴν ἀποσύνθεσιν τῶν σαρκῶν διὰ νὰ τοποθετηθῇ ἕτερος νεκρός. Οἱ οὕτως ἀποσυρόμενοι σκελετοὶ ἐρρίπτοντο ἀμελῶς εἴτε εἰς τὴν ἐπίχωσιν τοῦ λάκκου, εἴτε ἔξωθεν αὐτοῦ.
Ο τρόπος οὗτος ταφῆς εἶναι μέχρι στιγμῆς γνωστός, ἐξ ὅσων γνωρίζω, μόνον ἐξ ἀνεξαρτήτων λακκοειδῶν τάφων49. Ἴσως εἰς τὴν περίπτωσιν αὐτὴν νὰ ἔχωμεν συνδυασμὸν τῶν δύο τρόπων, πρᾶγμα τὸ ὁποῖον εἶναι χαρακτηριστικὸν τῆς συντηρητικότητος τῆς περιοχῆς, εἰς τὴν ὁποίαν διατηρεῖται καὶ ὁ παλαιὸς τρόπος τῆς ἀνεξαρτήτου ἐν λάκκῳ ταφῆς, ἀλλὰ καὶ τῆς δεκτικότητος νέων ἐπιδράσεων, τὴν ὁποίαν βλέπομεν εἰς τὴν πρωιμοτάτην χρῆσιν τῶν θολωτῶν τάφων, ὡς θὰ ἴδωμεν κατωτέρω εἰς τὸν τάφον Νικητοπούλου 4 (σ.39 κἑ.).
Ἐκ τῆς χρονολογήσεως τῶν κτερισμάτων συνάγεται, ὅτι ο τάφος 3 κατεσκευάσθη κατὰ τὴν ΥΕΙΙΙΑ1 καὶ παρέμεινεν εἰς χρῆσιν μέχρι τῆς ΥΕΙΙΙΒ ἐποχῆς, ὁπότε κατεστράφη.
Τάφος Νικητοπούλου 4.
Περὶ τὰ 6μ. ΝΔ. τοῦ τάφου 3 καὶ περὶ τὰ 7.50μ. Δ. τοῦ τάφου 5 ἀπεκαλύφθη ἕτερος θολωτὸς τάφος, διαμ. 3.40μ. Σώζονται τὰ 2/3 περίπου τῆς περιφερείας του εἰς ὕψος 0.10- 0.80μ. πάχος τοιχωμάτων 0.50μ. περίπου. Ἐλλείπει τὸ Ν. τμῆμα, εἰς τὸ ὁποῖον πρέπει νὰ εὑρίσκετο ἡ εἴσοδος.
Ἐκ τοῦ ἀριθμοῦ τῶν εὑρεθέντων κρανίων διεπιστώθη, ὅτι τοὐλάχιστον 6 νεκροὶ ἐτάφησαν ἐντὸς τοῦ τάφου τούτου. Ο πραγματικὸς ὄμως ἀριθμὸς θὰ πρέπει νὰ ἦτο πολὺ μεγαλύτερος, ὡς συνάγεται ἐκ τῆς μεγάλης ποσότητος θρυμματισμένων ὀστῶν, τὰ ὁποῖα εὑρέθησαν διεσκορπισμένα εἰς ὅλην τὴν ἔκτασιν τοῦ τάφου (εἰκ.9, πίν.11α-γ).
Ταφαὶ κάπως συσσωρευμέναι ἀπεκαλύφθησαν μία εἰς τὸ ΝΑ. μέρος (πίν.11α,εἰκ.9), μὲ τρία κρανία καὶ ὀστᾶ, πλησίον τῶν ὁποίων σκυφοειδὲς κύπελλον χειροποίητον ἀρ.708 (πίν.13α), προχοΐσκη ἀρ.711 (πίν.13στ), κύπελλον ἀρ.710 (πίν.13ε). ἑτέρα εἰς τὸ Β. μέρος (πίν.11β, εἰκ.9) μὲ τὰ κάτωθι ἀγγεῖα πλησίον αὐτῆς κυλινδρικὸν ἀλάβαστρον ἀρ.704 (πίν.13β), τρίωτον κρατηρίσκον ἀρ.709 (πίν.13δ) καὶ τμῆμα ἐκ τῆς κοιλίας πρόχου ἀρ.768 (πίν.13η, εἰκ.10). Τέλος τρίτη κατὰ τὸ Δ. μέρος μὲ δύο τεθραυσμένα κρανία (πίν.11γ, εἰκ.9) καὶ πλησίον αὐτῶν μόνωτον κύπελλον ἀρ.707 (πίν.13γ) καὶ τεμάχια κύλικος, μὴ συγκολλώμενα.
Εἰς τὸ μέσον περίπου τοῦ τάφου ἀπεκαλύφθη λάκκος, καλυπτόμενος διὰ σχιστολιθικῶν πλακῶν50 (βλ. εἰκ.9, πίν.11δ). Εὐθύς ὡς ἀφῃρέθησαν αἱ πλάκες εὑρέθη πυκνὴ μᾶζα ὀστράκων, τεθραυσμένων ἀγγείων καὶ ὀλίγων ὀστῶν, μερικὰ ἀγγεῖα ἀκέραια ἢ σχεδὸν ἀκέραια καὶ μία χαλκῆ περόνη πολύ καλῆς τέχνης (πίν.12α). Τὰ ἐντὸς τοῦ λάκκου εὑρεθέντα ἀγγεῖα εἶναι δύο στάμνοι ἀρ.698, 705 (πίν.12γ, δ), ραμφόστομος πρόχους ἀρ.700 (πίν.12β), ἀσκὸς άρ.699 (πίν.12ε), κύπελλον άρ.703 (πίν.12η), δύο κύπελλα ἀρ.701, 702 (πίν.12 στ, ζ), πήλινος ὡοειδὴς σφόνδυλος ἀρ.714β (πίν.14β) καὶ ἡ ἀναφερθεῖσα χαλκῆ περόνη ἀρ.716 (πίν.14δ). Πλησίον τοῦ ὡς ἄνω λάκκου, εἰς τὸ κέντρον τοῦ τάφου εὑρέθη εἰς τεμάχια ἡ πρόχους ἀρ.706 (πίν.13ζ, εἰκ.11).
Ἐκ τοῦ λοιποῦ τάφου περισυνελέγησαν πήλινος σφόνδυλος ἀρ.714α (πίν.14α), χαλκοῦς δακτύλιός ἀρ.712β (πίν.14γ), τέσσαρες αἰχμαὶ βελῶν ἐκ πυριτολίθου ἀρ.715α-δ (πίν.14ε), δέκα χαλκαῖ ψῆφοι ἀρ.712α (πίν.14γ) καὶ δύο ἐκ Φαγεντιανῆς ἀρ. 713α, β (πίν.14στ).
Ἐκ τοῦ ἀριθμοῦ τῶν εὑρεθέντων κρανίων διεπιστώθη, ὅτι τοὐλάχιστον 6 νεκροὶ ἐτάφησαν ἐντὸς τοῦ τάφου τούτου. Ο πραγματικὸς ὄμως ἀριθμὸς θὰ πρέπει νὰ ἦτο πολὺ μεγαλύτερος, ὡς συνάγεται ἐκ τῆς μεγάλης ποσότητος θρυμματισμένων ὀστῶν, τὰ ὁποῖα εὑρέθησαν διεσκορπισμένα εἰς ὅλην τὴν ἔκτασιν τοῦ τάφου (εἰκ.9, πίν.11α-γ).
Ταφαὶ κάπως συσσωρευμέναι ἀπεκαλύφθησαν μία εἰς τὸ ΝΑ. μέρος (πίν.11α,εἰκ.9), μὲ τρία κρανία καὶ ὀστᾶ, πλησίον τῶν ὁποίων σκυφοειδὲς κύπελλον χειροποίητον ἀρ.708 (πίν.13α), προχοΐσκη ἀρ.711 (πίν.13στ), κύπελλον ἀρ.710 (πίν.13ε). ἑτέρα εἰς τὸ Β. μέρος (πίν.11β, εἰκ.9) μὲ τὰ κάτωθι ἀγγεῖα πλησίον αὐτῆς κυλινδρικὸν ἀλάβαστρον ἀρ.704 (πίν.13β), τρίωτον κρατηρίσκον ἀρ.709 (πίν.13δ) καὶ τμῆμα ἐκ τῆς κοιλίας πρόχου ἀρ.768 (πίν.13η, εἰκ.10). Τέλος τρίτη κατὰ τὸ Δ. μέρος μὲ δύο τεθραυσμένα κρανία (πίν.11γ, εἰκ.9) καὶ πλησίον αὐτῶν μόνωτον κύπελλον ἀρ.707 (πίν.13γ) καὶ τεμάχια κύλικος, μὴ συγκολλώμενα.
Εἰς τὸ μέσον περίπου τοῦ τάφου ἀπεκαλύφθη λάκκος, καλυπτόμενος διὰ σχιστολιθικῶν πλακῶν50 (βλ. εἰκ.9, πίν.11δ). Εὐθύς ὡς ἀφῃρέθησαν αἱ πλάκες εὑρέθη πυκνὴ μᾶζα ὀστράκων, τεθραυσμένων ἀγγείων καὶ ὀλίγων ὀστῶν, μερικὰ ἀγγεῖα ἀκέραια ἢ σχεδὸν ἀκέραια καὶ μία χαλκῆ περόνη πολύ καλῆς τέχνης (πίν.12α). Τὰ ἐντὸς τοῦ λάκκου εὑρεθέντα ἀγγεῖα εἶναι δύο στάμνοι ἀρ.698, 705 (πίν.12γ, δ), ραμφόστομος πρόχους ἀρ.700 (πίν.12β), ἀσκὸς άρ.699 (πίν.12ε), κύπελλον άρ.703 (πίν.12η), δύο κύπελλα ἀρ.701, 702 (πίν.12 στ, ζ), πήλινος ὡοειδὴς σφόνδυλος ἀρ.714β (πίν.14β) καὶ ἡ ἀναφερθεῖσα χαλκῆ περόνη ἀρ.716 (πίν.14δ). Πλησίον τοῦ ὡς ἄνω λάκκου, εἰς τὸ κέντρον τοῦ τάφου εὑρέθη εἰς τεμάχια ἡ πρόχους ἀρ.706 (πίν.13ζ, εἰκ.11).
Ἐκ τοῦ λοιποῦ τάφου περισυνελέγησαν πήλινος σφόνδυλος ἀρ.714α (πίν.14α), χαλκοῦς δακτύλιός ἀρ.712β (πίν.14γ), τέσσαρες αἰχμαὶ βελῶν ἐκ πυριτολίθου ἀρ.715α-δ (πίν.14ε), δέκα χαλκαῖ ψῆφοι ἀρ.712α (πίν.14γ) καὶ δύο ἐκ Φαγεντιανῆς ἀρ. 713α, β (πίν.14στ).
Τὰ κτερίσματα
1. Τὰ ἐκ τοῦ λάκκου.
700 (πίν.12β). Ραμφόστομος πρόχους. Υψ. 0.28μ. Συγκεκολλημένη. Ἐλλιπὴς εἰς μικρὰ τμήματα τῆς κοιλίας καὶ τοῦ χείλους. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Η σχέσις του μὲ τὴν Κρήτην, ὅπου καὶ εὑρέθη τὸ συγγενέστερον παράλληλον51, εἶναι σαφής. Ἄλλα παραδείγματα μὲ διαφόρους παραλλαγὰς ἔχουν εὑρεθῆ καὶ ἄλλαχοῦ. Ο τύπος εἶναι παλαιός, εὑρεθεὶς καὶ εἰς τὴν Τροίαν IV, ἤτοι ΠΕ ἐποχῆς52, συνεχίζει δὲ σφαιρικώτερος καὶ μὲ νησσόσχημον στόμιον εἰς τὴν ΜΕ ἐποχὴν53 καὶ ἀκολούθως εἰς τὴν ΥΕ ἐποχήν54. Ἐνταῦθα ἐκ τοῦ σχήματος τῶν εὑρεθέντων μετ᾿ αὐτοῦ ἀγγείων καὶ τῆς ὁμοιότητός του μὲ τὸ ἐκ Κρήτης ΜΜ παράλληλον, δέον ὅπως χρονολογηθᾒ εἰς τὸ τέλος τῆς ΜΕ ἐποχῆς.
699 (πίν.12ε). Ἀσκός. Ὕψ. 0.17μ., διάμ. στομ. 0.105μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπληρωμένος εἰς ἀρκετὰ τμήματα. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Διακόσμησις ἐρυθρά. Εἰς τὸ ἄνω ἥμισυ τῆς κοιλίας τριγωνικὰ κοσμήματα μὲ δικτυωτὸν πλέγμα. Κάτωθεν παχεῖα ὁριζόντιος ταινία. Περὶ τὸν λαιμὸν ὁμὰς τριῶν ὁριζοντίων ταινιῶν. Τὰ ἐκ τῆς βιβλιογραφίας παράλληλα χρονολογοῦνται εἰς τὴν ΠΕ ἐποχήν55. Ἐπειδὴ ὄμως τὰ ἀγγεῖα τὰ ὁποῖα εὑρέθησαν ὁμοῦ ἀνήκουν εἰς τὴν ΜΕΙΙ- ΥΕΙ ἐποχήν, θὰ πρέπει καὶ τοῦτο νὰ χρονολογηθῇ εἰς τὰ πλαίσια αὐτά, πρᾶγμα τὸ ὁποῖον δεικνύει τὴν ἐπιβίωσιν παλαιῶν τύπων εἰς τὴν περιοχήν.
705 (πίν.12δ). Στάμνος. Υψ. 0.095μ., διάμ. στομ. 0.063μ. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Κοιλία σφαιρική, ἐλαφρῶς πεπιεσμένη. Λαβαὶ δακτυλοειδεῖς ὁριζόντιοι κατὰ τὴν μεγίστην διάμετρον τῆς κοιλίας. Τὸ σχῆμα ἂν καὶ ΠΕ διατηρεῖται εἰς τὴν Μεσσηνίαν μέχρι τοῦ τέλους τῆς ΜΕ ή τῶν ἀρχῶν τῆς ΥΕ εποχῆς56, συμφώνως και προς παλαιοτέραν παρατήρησιν του Βlegen57. Δεδομένου ὅτι αἱ λαβαὶ τοῦ ἰδικοῦ μας ἀγγείου εἶναι σαφῶς διαμορφωμέναι δυνάμεθα νὰ χρονολογήσωμεν τοῦτο εἰς τὸ τέλος τῆς ΜΕ μέχρι τῶν ἀρχῶν τῆς ΥΕΙ ἐποχῆς.
698 (πίν.12γ). Στάμνος. Ὑψ. 0.26μ., διάμ. 0.11μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπληρωμένος εἰς μερικὰ τμήματα. Σχῆμα ᾠοειδές, Λαβαὶ ταινιόσχημοι ὁριζόντιοι κατὰ τὴν μεγίστην διάμετρον τῆς κοιλίας. Λαιμὸς ἑνιαῖος μετὰ τοῦ σώματος. Χεῖλος ὲξω νεῦον. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Ὑπολείμματα ἐρυθροῦ χρώματος εἰς τὸ ἄνω μέρος τῆς κοιλίας. Χρονολόγησις ΜΕ- ΥΕI 58.
703 (πίν.12η).Κύπελλον. Υψ 0.07μ., μετὰ τῆς λαβῆς 0.085μ. διάμ. 0.114μ. Συγκεκολλημένον κατὰ τὴν λαβήν. Πηλὸς ἐρυθρός. Τὸ σχῆμα τοῦ ἀγγείου ὁμοιάζει μὲ τὰ κύπελλα (tea-cups) τῆς Προσύμνης, ἂν καὶ αἱ λαβαὶ αὐτῶν εἶναι χαμηλότεραι59. Η ὐπερύψωσις τῆς λαβῆς τοῦ ἰδικοῦ μας ἀγγείου δυνατὸν νὰ θεωρηθῇ ὡς ἐπιβιοῦν μεσοελλαδικὸν στοιχεῖον60, ὁπότε θὰ χρονολογηθῇ εἰς τὸ τέλος τῆς ΜΕ ἐποχῆς. Ομοιότητας παρατηροῦμεν καὶ μὲ τὰς ἀρυταίνας ἐκ τοῦ τύμβου τοῦ Σαμικοῦ61 καὶ ἐκ τῆς Εὐτρήσεως62.
701 (πίν.12στ). Κύπελλον. Υψ. 0.065μ., διάμ. 0.065μ. κάτω καὶ 0.085μ. ἄνω. Συγκεκολλημένον. Πηλὸς λευκοκίτρινος. Ὑπολείμματα μελαίνης βαφῆς ἔσω καὶ ἔξω. Η κάτω ἐπιφάνεια τῆς βάσεως διάγραμμος. Χρονολόγησις ΜΕ- ΥΕI 63.
702 (πίν.12ζ). Κύπελλον. Ὑψ. 0.064μ., διάμ. 0.076μ. Συγκεκολλημένον κατὰ μικρὸν τμῆμα τοῦ χείλους. Ρωγμαὶ εἴς τινα σημεῖα. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Σῶμα κωνικὸν μὲ βαθμιδωτὴν ἐγκοπὴν εἰς τὸ παρὰ τὴν βάσιν μέρος. Ἔντονα ἴχνη τροχοῦ ἐσωτερικῶς. Χρονολόγησις ΜΕ- ΥΕΙ 64.
716 (πίν.14δ). Χαλκῆ περόνη. Μῆκ. 0.165μ. Φέρει περίτεχνον κεφαλήν, αποτελουμένην ἐκ δύο τμημάτων, χωριζομένων δί ἐγκοπῆς μετὰ πλαστικοῦ δακτυλίου. Τὸ κάτω μέρος σφαιρικὸν μετὰ δύο τυφλῶν ὀπῶν ἐκ διαμέτρου ἀντιθέτων, τὸ δὲ ἄνω κόλουρον κωνικόν, περιβαλλόμενον κατὰ τὴν βάσιν του ὑπὸ λεπτοτάτων ἀναγλύφων κόμβων. Τὸ συγγενέστερον παράδειγμα, τὸ ὁποῖον ἠδυνήθημεν νὰ εύρωμεν, εἶναι η χαλκῆ περόνη ἐκ Μυρσινοχωρίου (τάφος Ρούτση 1), εὑρισκομένη εἰς τὸ Ἐθν. Μουσεῖον (ΕΜ8372). Αὕτη εὑρέθη διάσπαρτος ἐντὸς τοῦ θολωτοῦ τάφου μετὰ ἀγγείων χρονολογουμένων εἰς τὴν ΥΕΙΙ καὶ ΙΙΙ ἐποχήν65. Εἰς τὴν ἰδικήν μας περίπτωσιν ἡ περόνη ἀρ.716, εὑρεθεῖσα ἐντὸς τοῦ λάκκου τοῦ τάφου 4 ὁμοῦ μετὰ ἀγγείων ΜΕ- ΥΕΙ ἐποχῆς, θὰ πρέπει νὰ χρονολογηθῇ εἰς τὰ ἀνωτέρω χρονικὰ πλαίσια, χωρὶς νὰ ἀποκλείεται καὶ η εἰς μεταγενεστέραν ἐποχὴν ἐπιβίωσις τοῦ τύπου. Παρεμφερὴς εἶναι καὶ ἡ περόνη ἀρ.741 (πίν.14ζ), μήκ. 0.18μ., εὑρεθεῖσα ὑπὸ τοῦ ἰδιοκτήτου τοῦ ἀγροῦ κ. Νικητοποὑλου. Η κεφαλὴ αὐτῆς εἶναι σφαιρικὴ πεπιεσμένη, φέρουσα ὁριζόντιον ἐγκοπὴν κατὰ τὴν μεγίστην διάμετρον. Γενικῶς εἷναι ἁπλουστέρα τῆς 716.
2. Τὰ ἐκ τοῦ λοιποῦ τάφου κτερίσματα.
708 (πίν.13α). Σκυφοειδὲς κύπελλον. Υψ. 0.097μ., διάμ. 0.085μ. Χειροποίητον. Συγκεκολλημένον, ἐλλιπὲς κατὰ τὴν λαβὴν καί τινα ἄλλα τμήματα. Πηλὸς χονδρόκοκκος, ἀκάθαρτος, ἐρυθρωπός. Ἴχνη πυρᾶς κατὰ τόπους. Χρονολόγησις ΜΕ 66.
711 (πίν.13 στ). Προχοΐσκη. Υψ. 0.07μ., διάμ. στομ. 0.055μ. Ἐλλιπὴς κατὰ τὴν λαβήν, ἀποκεκρουμένη εἰς τὰ χείλη. Πηλὸς ἐρυθρός. Ο τύπος ἐμφανίζεται εἰς τὴν Ἑλλάδα κατὰ τὴν τελευταίαν περίοδον τῆς ΜΕ ἐποχῆς67 καὶ ἐκλείπει κατὰ τὴν ΥΕII 68. Παρόμοια παράλληλα ἀπαντοῦν εἰς ἀρκετὰς περιοχάς69, καὶ ἰδίως εἰς τὴν Δ. Πελοπόννησον70, ὅπου ὁ τόπος φαίνεται νὰ εἶναι ἰδιαιτέρως ἀγαπητός71.
710 (πίν.13ε). Κύπελλον. Ὑψ. 0.067μ., διάμ. στομ. 0.057μ.. Ἐλλιπὲς κατὰ τὸ μέγιστον μέρος τῆς λαβῆς καὶ τμῆμα τοῦ χείλους εἰς τὸ σημεῖον προσαρμογῆς τῆς λαβῆς, ἤτις πιθανὸν ἦτο ὑπερυψωμένη. Κοιλία σφαιρικὴ-κωνική. Χεῖλος ἔξω νεῦον. Πηλὸς ἐρυθρός. Ομοιάζει ὀλίγον πρὸς τὰς ἀρυταίνας ἐκ τοῦ τύμβου τοῦ Σαμικοῦ72, καὶ ἐκ τῆς Εὐτρήσεως 73. Χρονολόγησις ΜΕ- ΥΕΙ.
707 (πίν.13γ). Κὑπελλον. Υψ. 0.068μ., διάμ. 0.10μ. Συγκεκολλημένον, ἐλλιπὲς κατὰ τὸ μέγιστον τῆς λαβῆς τμῆμα καὶ μικρὰ τμήματα τοῦ σώματος καὶ τοῦ χείλους. Πηλὸς χονδρόκοκκος, ἀκάθαρτος, ἐρυθρωπός. Εἶναι ὅμοιον πρὸς τὸ ευρεθὲν ἐντὸς τοῦ λάκκου ἀρ. 703. Χρονολόγησις ΜΕ- ΥΕΙ.
704 (πίν.13β). Δίωτον κυλινδρικὸν ἀλάβαστρον. Ὑψ. 0.10μ., διάμ. στομ. 0.097μ. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Ἀλείφωμα λευκωπόν. Διακόσμησις καστανομέλαινα, ἐξίτηλος κατὰ τὸ πλεῖστον. Ἐπὶ τοῦ ὤμου ὁμάδες ἐνάλληλων γωνιῶν. Ἄνωθεν ζεῦγος ὁριζοντίων γραμμῶν, κάτωθεν παχεῖα ὁριζόντιος ταινία. Ἐπὶ τῆς κάτω ἐπιφανείας τῆς βάσεως δύο ὁμάδες ὁμοκέντρων κύκλων. Ο λαιμὸς τοῦ στομίου καὶ αἱ λαβαὶ ἐχρωματισμένα. Χρονολόγησις ΥΕΙ καὶ ΙΙΙΑ2 74.
709 (πίν.13δ). Τρίωτος κρατηρίσκος. Υψ. 0.131μ, Συγκεκολλημένος, ἐλλιπὴς εἰς μέγα τμῆμα τοῦ ὤμου, τοῦ λαιμοῦ καὶ τοῦ χείλους. Πηλὸς ὠχροκίτρινος. Ἀλείφωμα λευκοκίτρινον. Διακόσμησις ἐρυθρά, ἐξίτηλος ἐν μέρει. Ἐπὶ τοῦ ὤμου, μεταξὺ τῶν λαβῶν πυκναὶ κατακόρυφοι γραμμαί. Ἄνωθεν ζεῦγος ὁριζοντίων γραμμῶν καὶ κάτωθεν ὁμὰς δύο ὁριζοντίων γραμμῶν μεταξὺ δύο ταινιῶν. Τὸ παρὰ τὴν βάσιν τμῆμα ἐχρωματισμένον καὶ ἄνωθεν αὐτοῦ ὁμὰς τριῶν ὁριζοντίων γραμμῶν καὶ ταινίαι. Αἱ λαβαὶ καὶ ὁ λαιμὸς ἐχρωματισμένα. Ἐπὶ τῆς ἄνω ἐπιφανείας τοῦ χείλους ζεῦγος λεπτῶν γραμμῶν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ 75.
706 (πίν.13ζ, εἰκ.11). Πρόχους. Υψ. 0.30μ. Συγκεκολλημένη. Ἐλλιπὴς εἰς μέγα τμῆμα τῆς κοιλίας, τμῆμα τοῦ λαιμοῦ καὶ τοῦ ὀπισθοτμήτου στομίου, τμῆμα τῆς βάσεως καὶ τὴν λαβήν. Πηλὸς ἐρυθρός, εύθρυπτος. Ἀλείφωμα ὑπέρυθρον, ἀπολεπισθέν. Διακόσμησις ἐρυθρά, ἐξίτηλος. Κατὰ τὸ μέσον τῆς κοιλίας διακρίνεται ὁριζόντιος ταινία μεταξὺ δύο γραμμῶν. Ἐπὶ τοῦ ὤμου διακρίνεται κόσμημα ἀργοναύτου μετὰ τριῶν σπειροειδῶν πλοκάμων. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ1 76.
768 (πίν.13η, θ καὶ εἰκ.10). Κοιλία πρόχου. Σῳζ. ὕψ. 0.18μ. Συγκεκολλημένη. Πηλὸς λευκοκίτρινος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανή, ἄνθη παπύρου μετὰ κυματοειδῶν μίσχων καὶ βλαστῶν. Κατὰ τὴν μεγίστην διάμετρον τῆς κοιλίας ὁριζόντιος, παχεῖα ταινία μεταξὺ ,δύο γραμμῶν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ2 77.
714 (πίν.14α, β). Δύο πήλινοι σφόνδυλοι ὡοειδοῦς σχήματος 78. α) Υψ. 0.026μ., διάμ. 0.024μ. β) Υψ. 0.024μ., διάμ. 0.028μ.79
712α (πίν.14γ). Δέκα χαλκαῖ σφαιρικαὶ ψῆφοι, ὧν ἡ μία λίαν ἐφθαρμένη δὲν ἀπεικονίζεται. Διάμ. 0.004- 0.007μ.
712 β (πίν.14γ). Σφενδόνη χαλκοῦ δακτυλίου μετὰ μικρῶν τμημάτων τοῦ κρίκου ἑκατέρωθεν. Μεγ. διάστ. 0.02μ.
715 (πίν.14ε). Τέσσαρες αἰχμαὶ βελῶν ἐκ πυριτολίθου, σχήματος λαβίδος καρκίνου. Μῆκ. α) 0.021μ. β) 0.019μ. γ) 0.014μ. δ) 0.021μ. Χρονολόγησις ΥΕΙ 80.
713 (πίν.14στ). Δύο ψῆφοι ἐκ φαγεντιανῆς. α) Ἐλαιόσχημος, μήκ. 0.01μ. β) Ἀμφικωνικὴ μὲ ἐγκαρσίους ραβδώσεις, διαμ. 0.012μ.
Παρατηρήσεις
1. Τὰ ἐκ τοῦ λάκκου.
700 (πίν.12β). Ραμφόστομος πρόχους. Υψ. 0.28μ. Συγκεκολλημένη. Ἐλλιπὴς εἰς μικρὰ τμήματα τῆς κοιλίας καὶ τοῦ χείλους. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Η σχέσις του μὲ τὴν Κρήτην, ὅπου καὶ εὑρέθη τὸ συγγενέστερον παράλληλον51, εἶναι σαφής. Ἄλλα παραδείγματα μὲ διαφόρους παραλλαγὰς ἔχουν εὑρεθῆ καὶ ἄλλαχοῦ. Ο τύπος εἶναι παλαιός, εὑρεθεὶς καὶ εἰς τὴν Τροίαν IV, ἤτοι ΠΕ ἐποχῆς52, συνεχίζει δὲ σφαιρικώτερος καὶ μὲ νησσόσχημον στόμιον εἰς τὴν ΜΕ ἐποχὴν53 καὶ ἀκολούθως εἰς τὴν ΥΕ ἐποχήν54. Ἐνταῦθα ἐκ τοῦ σχήματος τῶν εὑρεθέντων μετ᾿ αὐτοῦ ἀγγείων καὶ τῆς ὁμοιότητός του μὲ τὸ ἐκ Κρήτης ΜΜ παράλληλον, δέον ὅπως χρονολογηθᾒ εἰς τὸ τέλος τῆς ΜΕ ἐποχῆς.
699 (πίν.12ε). Ἀσκός. Ὕψ. 0.17μ., διάμ. στομ. 0.105μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπληρωμένος εἰς ἀρκετὰ τμήματα. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Διακόσμησις ἐρυθρά. Εἰς τὸ ἄνω ἥμισυ τῆς κοιλίας τριγωνικὰ κοσμήματα μὲ δικτυωτὸν πλέγμα. Κάτωθεν παχεῖα ὁριζόντιος ταινία. Περὶ τὸν λαιμὸν ὁμὰς τριῶν ὁριζοντίων ταινιῶν. Τὰ ἐκ τῆς βιβλιογραφίας παράλληλα χρονολογοῦνται εἰς τὴν ΠΕ ἐποχήν55. Ἐπειδὴ ὄμως τὰ ἀγγεῖα τὰ ὁποῖα εὑρέθησαν ὁμοῦ ἀνήκουν εἰς τὴν ΜΕΙΙ- ΥΕΙ ἐποχήν, θὰ πρέπει καὶ τοῦτο νὰ χρονολογηθῇ εἰς τὰ πλαίσια αὐτά, πρᾶγμα τὸ ὁποῖον δεικνύει τὴν ἐπιβίωσιν παλαιῶν τύπων εἰς τὴν περιοχήν.
705 (πίν.12δ). Στάμνος. Υψ. 0.095μ., διάμ. στομ. 0.063μ. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Κοιλία σφαιρική, ἐλαφρῶς πεπιεσμένη. Λαβαὶ δακτυλοειδεῖς ὁριζόντιοι κατὰ τὴν μεγίστην διάμετρον τῆς κοιλίας. Τὸ σχῆμα ἂν καὶ ΠΕ διατηρεῖται εἰς τὴν Μεσσηνίαν μέχρι τοῦ τέλους τῆς ΜΕ ή τῶν ἀρχῶν τῆς ΥΕ εποχῆς56, συμφώνως και προς παλαιοτέραν παρατήρησιν του Βlegen57. Δεδομένου ὅτι αἱ λαβαὶ τοῦ ἰδικοῦ μας ἀγγείου εἶναι σαφῶς διαμορφωμέναι δυνάμεθα νὰ χρονολογήσωμεν τοῦτο εἰς τὸ τέλος τῆς ΜΕ μέχρι τῶν ἀρχῶν τῆς ΥΕΙ ἐποχῆς.
698 (πίν.12γ). Στάμνος. Ὑψ. 0.26μ., διάμ. 0.11μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπληρωμένος εἰς μερικὰ τμήματα. Σχῆμα ᾠοειδές, Λαβαὶ ταινιόσχημοι ὁριζόντιοι κατὰ τὴν μεγίστην διάμετρον τῆς κοιλίας. Λαιμὸς ἑνιαῖος μετὰ τοῦ σώματος. Χεῖλος ὲξω νεῦον. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Ὑπολείμματα ἐρυθροῦ χρώματος εἰς τὸ ἄνω μέρος τῆς κοιλίας. Χρονολόγησις ΜΕ- ΥΕI 58.
703 (πίν.12η).Κύπελλον. Υψ 0.07μ., μετὰ τῆς λαβῆς 0.085μ. διάμ. 0.114μ. Συγκεκολλημένον κατὰ τὴν λαβήν. Πηλὸς ἐρυθρός. Τὸ σχῆμα τοῦ ἀγγείου ὁμοιάζει μὲ τὰ κύπελλα (tea-cups) τῆς Προσύμνης, ἂν καὶ αἱ λαβαὶ αὐτῶν εἶναι χαμηλότεραι59. Η ὐπερύψωσις τῆς λαβῆς τοῦ ἰδικοῦ μας ἀγγείου δυνατὸν νὰ θεωρηθῇ ὡς ἐπιβιοῦν μεσοελλαδικὸν στοιχεῖον60, ὁπότε θὰ χρονολογηθῇ εἰς τὸ τέλος τῆς ΜΕ ἐποχῆς. Ομοιότητας παρατηροῦμεν καὶ μὲ τὰς ἀρυταίνας ἐκ τοῦ τύμβου τοῦ Σαμικοῦ61 καὶ ἐκ τῆς Εὐτρήσεως62.
701 (πίν.12στ). Κύπελλον. Υψ. 0.065μ., διάμ. 0.065μ. κάτω καὶ 0.085μ. ἄνω. Συγκεκολλημένον. Πηλὸς λευκοκίτρινος. Ὑπολείμματα μελαίνης βαφῆς ἔσω καὶ ἔξω. Η κάτω ἐπιφάνεια τῆς βάσεως διάγραμμος. Χρονολόγησις ΜΕ- ΥΕI 63.
702 (πίν.12ζ). Κύπελλον. Ὑψ. 0.064μ., διάμ. 0.076μ. Συγκεκολλημένον κατὰ μικρὸν τμῆμα τοῦ χείλους. Ρωγμαὶ εἴς τινα σημεῖα. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Σῶμα κωνικὸν μὲ βαθμιδωτὴν ἐγκοπὴν εἰς τὸ παρὰ τὴν βάσιν μέρος. Ἔντονα ἴχνη τροχοῦ ἐσωτερικῶς. Χρονολόγησις ΜΕ- ΥΕΙ 64.
716 (πίν.14δ). Χαλκῆ περόνη. Μῆκ. 0.165μ. Φέρει περίτεχνον κεφαλήν, αποτελουμένην ἐκ δύο τμημάτων, χωριζομένων δί ἐγκοπῆς μετὰ πλαστικοῦ δακτυλίου. Τὸ κάτω μέρος σφαιρικὸν μετὰ δύο τυφλῶν ὀπῶν ἐκ διαμέτρου ἀντιθέτων, τὸ δὲ ἄνω κόλουρον κωνικόν, περιβαλλόμενον κατὰ τὴν βάσιν του ὑπὸ λεπτοτάτων ἀναγλύφων κόμβων. Τὸ συγγενέστερον παράδειγμα, τὸ ὁποῖον ἠδυνήθημεν νὰ εύρωμεν, εἶναι η χαλκῆ περόνη ἐκ Μυρσινοχωρίου (τάφος Ρούτση 1), εὑρισκομένη εἰς τὸ Ἐθν. Μουσεῖον (ΕΜ8372). Αὕτη εὑρέθη διάσπαρτος ἐντὸς τοῦ θολωτοῦ τάφου μετὰ ἀγγείων χρονολογουμένων εἰς τὴν ΥΕΙΙ καὶ ΙΙΙ ἐποχήν65. Εἰς τὴν ἰδικήν μας περίπτωσιν ἡ περόνη ἀρ.716, εὑρεθεῖσα ἐντὸς τοῦ λάκκου τοῦ τάφου 4 ὁμοῦ μετὰ ἀγγείων ΜΕ- ΥΕΙ ἐποχῆς, θὰ πρέπει νὰ χρονολογηθῇ εἰς τὰ ἀνωτέρω χρονικὰ πλαίσια, χωρὶς νὰ ἀποκλείεται καὶ η εἰς μεταγενεστέραν ἐποχὴν ἐπιβίωσις τοῦ τύπου. Παρεμφερὴς εἶναι καὶ ἡ περόνη ἀρ.741 (πίν.14ζ), μήκ. 0.18μ., εὑρεθεῖσα ὑπὸ τοῦ ἰδιοκτήτου τοῦ ἀγροῦ κ. Νικητοποὑλου. Η κεφαλὴ αὐτῆς εἶναι σφαιρικὴ πεπιεσμένη, φέρουσα ὁριζόντιον ἐγκοπὴν κατὰ τὴν μεγίστην διάμετρον. Γενικῶς εἷναι ἁπλουστέρα τῆς 716.
2. Τὰ ἐκ τοῦ λοιποῦ τάφου κτερίσματα.
708 (πίν.13α). Σκυφοειδὲς κύπελλον. Υψ. 0.097μ., διάμ. 0.085μ. Χειροποίητον. Συγκεκολλημένον, ἐλλιπὲς κατὰ τὴν λαβὴν καί τινα ἄλλα τμήματα. Πηλὸς χονδρόκοκκος, ἀκάθαρτος, ἐρυθρωπός. Ἴχνη πυρᾶς κατὰ τόπους. Χρονολόγησις ΜΕ 66.
711 (πίν.13 στ). Προχοΐσκη. Υψ. 0.07μ., διάμ. στομ. 0.055μ. Ἐλλιπὴς κατὰ τὴν λαβήν, ἀποκεκρουμένη εἰς τὰ χείλη. Πηλὸς ἐρυθρός. Ο τύπος ἐμφανίζεται εἰς τὴν Ἑλλάδα κατὰ τὴν τελευταίαν περίοδον τῆς ΜΕ ἐποχῆς67 καὶ ἐκλείπει κατὰ τὴν ΥΕII 68. Παρόμοια παράλληλα ἀπαντοῦν εἰς ἀρκετὰς περιοχάς69, καὶ ἰδίως εἰς τὴν Δ. Πελοπόννησον70, ὅπου ὁ τόπος φαίνεται νὰ εἶναι ἰδιαιτέρως ἀγαπητός71.
710 (πίν.13ε). Κύπελλον. Ὑψ. 0.067μ., διάμ. στομ. 0.057μ.. Ἐλλιπὲς κατὰ τὸ μέγιστον μέρος τῆς λαβῆς καὶ τμῆμα τοῦ χείλους εἰς τὸ σημεῖον προσαρμογῆς τῆς λαβῆς, ἤτις πιθανὸν ἦτο ὑπερυψωμένη. Κοιλία σφαιρικὴ-κωνική. Χεῖλος ἔξω νεῦον. Πηλὸς ἐρυθρός. Ομοιάζει ὀλίγον πρὸς τὰς ἀρυταίνας ἐκ τοῦ τύμβου τοῦ Σαμικοῦ72, καὶ ἐκ τῆς Εὐτρήσεως 73. Χρονολόγησις ΜΕ- ΥΕΙ.
707 (πίν.13γ). Κὑπελλον. Υψ. 0.068μ., διάμ. 0.10μ. Συγκεκολλημένον, ἐλλιπὲς κατὰ τὸ μέγιστον τῆς λαβῆς τμῆμα καὶ μικρὰ τμήματα τοῦ σώματος καὶ τοῦ χείλους. Πηλὸς χονδρόκοκκος, ἀκάθαρτος, ἐρυθρωπός. Εἶναι ὅμοιον πρὸς τὸ ευρεθὲν ἐντὸς τοῦ λάκκου ἀρ. 703. Χρονολόγησις ΜΕ- ΥΕΙ.
704 (πίν.13β). Δίωτον κυλινδρικὸν ἀλάβαστρον. Ὑψ. 0.10μ., διάμ. στομ. 0.097μ. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Ἀλείφωμα λευκωπόν. Διακόσμησις καστανομέλαινα, ἐξίτηλος κατὰ τὸ πλεῖστον. Ἐπὶ τοῦ ὤμου ὁμάδες ἐνάλληλων γωνιῶν. Ἄνωθεν ζεῦγος ὁριζοντίων γραμμῶν, κάτωθεν παχεῖα ὁριζόντιος ταινία. Ἐπὶ τῆς κάτω ἐπιφανείας τῆς βάσεως δύο ὁμάδες ὁμοκέντρων κύκλων. Ο λαιμὸς τοῦ στομίου καὶ αἱ λαβαὶ ἐχρωματισμένα. Χρονολόγησις ΥΕΙ καὶ ΙΙΙΑ2 74.
709 (πίν.13δ). Τρίωτος κρατηρίσκος. Υψ. 0.131μ, Συγκεκολλημένος, ἐλλιπὴς εἰς μέγα τμῆμα τοῦ ὤμου, τοῦ λαιμοῦ καὶ τοῦ χείλους. Πηλὸς ὠχροκίτρινος. Ἀλείφωμα λευκοκίτρινον. Διακόσμησις ἐρυθρά, ἐξίτηλος ἐν μέρει. Ἐπὶ τοῦ ὤμου, μεταξὺ τῶν λαβῶν πυκναὶ κατακόρυφοι γραμμαί. Ἄνωθεν ζεῦγος ὁριζοντίων γραμμῶν καὶ κάτωθεν ὁμὰς δύο ὁριζοντίων γραμμῶν μεταξὺ δύο ταινιῶν. Τὸ παρὰ τὴν βάσιν τμῆμα ἐχρωματισμένον καὶ ἄνωθεν αὐτοῦ ὁμὰς τριῶν ὁριζοντίων γραμμῶν καὶ ταινίαι. Αἱ λαβαὶ καὶ ὁ λαιμὸς ἐχρωματισμένα. Ἐπὶ τῆς ἄνω ἐπιφανείας τοῦ χείλους ζεῦγος λεπτῶν γραμμῶν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ 75.
706 (πίν.13ζ, εἰκ.11). Πρόχους. Υψ. 0.30μ. Συγκεκολλημένη. Ἐλλιπὴς εἰς μέγα τμῆμα τῆς κοιλίας, τμῆμα τοῦ λαιμοῦ καὶ τοῦ ὀπισθοτμήτου στομίου, τμῆμα τῆς βάσεως καὶ τὴν λαβήν. Πηλὸς ἐρυθρός, εύθρυπτος. Ἀλείφωμα ὑπέρυθρον, ἀπολεπισθέν. Διακόσμησις ἐρυθρά, ἐξίτηλος. Κατὰ τὸ μέσον τῆς κοιλίας διακρίνεται ὁριζόντιος ταινία μεταξὺ δύο γραμμῶν. Ἐπὶ τοῦ ὤμου διακρίνεται κόσμημα ἀργοναύτου μετὰ τριῶν σπειροειδῶν πλοκάμων. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ1 76.
768 (πίν.13η, θ καὶ εἰκ.10). Κοιλία πρόχου. Σῳζ. ὕψ. 0.18μ. Συγκεκολλημένη. Πηλὸς λευκοκίτρινος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανή, ἄνθη παπύρου μετὰ κυματοειδῶν μίσχων καὶ βλαστῶν. Κατὰ τὴν μεγίστην διάμετρον τῆς κοιλίας ὁριζόντιος, παχεῖα ταινία μεταξὺ ,δύο γραμμῶν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ2 77.
714 (πίν.14α, β). Δύο πήλινοι σφόνδυλοι ὡοειδοῦς σχήματος 78. α) Υψ. 0.026μ., διάμ. 0.024μ. β) Υψ. 0.024μ., διάμ. 0.028μ.79
712α (πίν.14γ). Δέκα χαλκαῖ σφαιρικαὶ ψῆφοι, ὧν ἡ μία λίαν ἐφθαρμένη δὲν ἀπεικονίζεται. Διάμ. 0.004- 0.007μ.
712 β (πίν.14γ). Σφενδόνη χαλκοῦ δακτυλίου μετὰ μικρῶν τμημάτων τοῦ κρίκου ἑκατέρωθεν. Μεγ. διάστ. 0.02μ.
715 (πίν.14ε). Τέσσαρες αἰχμαὶ βελῶν ἐκ πυριτολίθου, σχήματος λαβίδος καρκίνου. Μῆκ. α) 0.021μ. β) 0.019μ. γ) 0.014μ. δ) 0.021μ. Χρονολόγησις ΥΕΙ 80.
713 (πίν.14στ). Δύο ψῆφοι ἐκ φαγεντιανῆς. α) Ἐλαιόσχημος, μήκ. 0.01μ. β) Ἀμφικωνικὴ μὲ ἐγκαρσίους ραβδώσεις, διαμ. 0.012μ.
Παρατηρήσεις
Ο τάφος 4 ἀπέδωσε τὴν παλαιοτέραν κεραμεικὴν τοῦ νεκροταφείου τῶν Τουρκοκιβούρων. Ἄν καὶ μερικὰ σχήματα, ὅπως π.χ. τοῦ ἀσκοῦ ἀρ.699 (πίν.12β), ἀνέρχονται χρονικῶς εἰς τὴν ΠE ἐποχήν, φαίνεται ὅτι λόγῳ τῆς συντηρητικότητος τῆς περιοχῆς ἐπιβιοῦν καὶ εἰς τὴν ΜΕ ἐποχήν.
Ὑπαρξις θολωτῶν τάφων μὲ ΜΕ ταφὰς ἔχει διαπιστωθῆ καὶ ἀλλαχοῦ εἰς τὴν Μεσσηνίαν, εἰς τὸν τάφον τοῦ Κορυφασίου (Ὁσμάναγα), τὸν ὁποῖον ἀνέσκαψεν ὁ Κουρουνιώτης81, Ἐπίσης εἰς Τουρλιδίτσαν εὑρέθησαν τεμάχια πίθων ΜΕ παραδόσεως, εἰς τὴν ἐπίχωσιν τοῦ δρόμου, πρὸ τῆς θύρας θολωτοῦ τάφου, ὡς ἀναφέρει ὁ Σπ. Μαρινᾶτος82. Ἀλλὰ καὶ ἐν Θεσσαλίᾳ, κάτωθεν τοῦ δαπέδου τῆς θόλου ἐν Πτελεῶ εὑρέθησαν τρεῖς κιβωτιόσχημοι ΜΕ τάφοι, ὡς ἀναφέρει ὁ Βερδελῆς83.
Εἰς τὸν τάφον Νικητοπούλου 4 δὲν πρόκειται περὶ ταφῶν, ἀλλὰ περὶ ὀστῶν καὶ κτερισμάτων ἐκ παλαιοτέρων ταφῶν, παραμερισθέντων ἐντὸς λάκκου84.
Ἀξιοσημείωτον εἶναι, ὅτι τὰ ἀγγεῖα ἀρ.710 καὶ 707 (πίν.13ε, γ), τὰ ὁποῖα εἶναι σαφῶς ΜΕ (τὸ 707 μάλιστα δύναται νὰ ἀναχθῇ ὡς τύπος εἰς τὰ τέλη τῆς ΠΕ ἐποχῆς), ἀλλὰ καὶ τὸ ἀγγεῖον 711 (πίν.13στ), τοῦ ὁποίου τὸ σχῆμα ἀπαντᾷ ἀπὸ τοῦ τέλους τῆς ΜΕ μέχρι τῶν ἀρχῶν τῆς ΥΕΙΙ ἐποχῆς, ἀνευρέθησαν ἐκτὸς τοῦ λάκκου εἰς διάφορα σημεῖα τοῦ τάφου. Ἀντιθέτως τὰ κύπελλα ἀρ.701 καὶ 702 (πίν.12στ, ζ), τὰ ὁποῖα χρονολογοῦνται εἰς τὴν ΥΕΙ περίοδον, εὑρέθησαν ὁμοῦ μετὰ τῶν σαφῶς μεσοελλαδικῶν ἀρ.698, 699 (πίν.12γ, ε) ἀλλὰ καὶ μετὰ τοῦ 703 (πίν.12η), τὸ ὁποῖον διασῴζει ἀναμνήσεις ΠΕΙΙΙ ἐποχῆς, ἐντὸς τοῦ λάκκου. Παρατηρεῖται δηλαδὴ ὁμαλὴ μετάβασις ἀπὸ τῆς ΜΕ εἰς τὴν ΥΕ ἐποχήν, πρᾶγμα τὸ ὁποῖον ἔχει ἐπίσης παρατηρηθῆ καὶ, εἰς τὸν τύμβον τοῦ Σαμικοῦ85. Εἶναι κοινὸς τόπος νὰ λέγεται, ὅτι ἡ περιοχὴ εἶναι ἐξόχως συντηρητικὴ διὰ νὰ ἑρμηνευθῇ η παλαιότης ὡρισμένων σχημάτων ἐν Μεσσηνίᾳ. Εἶναι ὄμως παράδοξον πῶς μία τόσον καθυστερημένη περιοχὴ εὑρίσκεται εἰς τὴν ἀρχιτεκτονικήν πρωτοπορίαν, προκειμένου περὶ κατασκευῆς θολωτῶν τάφων. Η ἀντίφασις δὲν εἶναι τόσον μεγάλη, ὅσον φαίνεται. Συντηρητικοὶ εἶναι οἱ Μεσσήνιοι καθόσον ἀγαποῦν ὡρισμένα σχήματα ἢ κοσμήματα ἢ καὶ ἔθιμα, τὰ ὁποῖα ἀργοῦν νὰ ἐγκαταλείψουν. Οὐδεμία ἔνδειξις ὄμως ὑπάρχει, ὅτι δὲν εἶναι δεκτικοὶ νέων ἰδεῶν καὶ μορφῶν, αἱ ὁποῖαι εἰς τὴν προκειμένην περίπτωσιν φαίνεται νὰ ἔρχωνται ἀπὸ τὴν Κρήτην86.
Οἱ ἀρχαιότατοι γνωστοὶ θολωτοὶ τάφοι εἶναι οἱ τῆς Μεσσαρᾶς87, ἡ δὲ συνέχεια ἀπὸ τοὺς τάφους αὐτοὺς εἰς τοὺς μεσοελλαδικοὺς θολωτοὺς τῆς Μεσσηνίας φαίνεται νὰ εἶναι σαφής, ἰδίως μετὰ τὴν προσθήκην τοῦ ἐλλείποντος κρίκου εἰς τὴν ἐξέλιξιν τῶν μυκηναϊκῶν θολωτῶν τάφων, δηλαδὴ τοῦ θολωτοῦ τάφου Β τῶν Ἀρχανών88. Ἄν καὶ οὗτος κατεσκευάσθη ἐνωρίστερον ἀπὸ ὅ,τι εἶχεν ἀρχικῶς ὑποτεθῆ89, δὲν χάνει τὴν ἀξίαν του ὡς «συνεκτικοῦ κρίκου», διότι διετηρήθη ἐν χρήσει ἐπὶ μέγα χρονικὸν διάστημα.
Μὲ τὴν εὕρεσιν τοῦ τάφου Νικητοπούλου 4 τῆς Καρποφόρας μετὰ τὸν τάφον τοῦ Κορυφασίου φρονῶ, ὅτι ἀποδεικνύεται πλέον η διὰ τῆς Μεσσηνίας κυρίως διάδοσις ἐκ Κρήτης εἰς τὴν κυρίως Ἑλλάδα τῶν θολωτῶν τάφων, ἥτις πιθανὸν ἐγένετο περὶ τὸ -1600. Οὕτως ἐπαληθεύεται πλήρως ἡ ὑπὸ τοῦ Hood διατυπωθεῖσα ἄποψις90.
Ο τάφος Νικητοπούλου 4 ἔχει μεγάλην διάρκειαν χρήσεως, ἥτις ἀρχίζει κατὰ τὴν μεταβατικὴν περίοδον μεταξὺ ΜΕ καὶ ΥΕΙ ἐποχῆς καὶ συνεχίζει μέχρι τῆς ΥΕΙΙΙΑ2.
Ἐντύπωσιν προκαλεῖ ἢ ἔλλειψις κεραμεικῆς ΥΕII ἐποχῆς. Θὰ ἦτο λίαν περίεργον νὰ δεχθῶμεν, ὅτι κατ᾿ αὐτὴν τὴν ἐποχὴν ὁ τάφος ἐγκατελείφθη ἢ ὅτι οὐδὲν μέλος τῆς οἰκογενείας ἀπέθανεν. Πιθανώτερον εἶναι, ὅτι ἔγινε καθαρισμὸς τοῦ τάφου, ἂν μάλιστα ληφθῆ ὺπ᾿ ὄψιν, ὅτι τὰ περισσότερα ΜΕ καὶ ΥΕΙ ἀντικείμενα εὑρέθησαν εἰς τὸν λάκκον, φαίνεται ὅτι ταῦτα διέφυγον τὴν προσοχὴν τῶν καθαριστῶν. Τὰ λοιπὰ εὐρεθέντα διάσπαρτα ἐντὸς τοῦ τάφου ΜΕ ἀγγεῖα πιθανῶς ἐγκατελείφθησαν ὡς ἄχρηστα, διότι ἦσαν κακῆς διατηρήσεως, ἐνῷ τὰ νεώτερα ΥΕII ἐποχῆς) ἴσως ἦσαν ἀκόμη χρησιμοποιήσιμα ἢ πολύτιμα καὶ διὰ τοῦτο ἀφῃρέθησαν.
Τάφος Νικητοπούλου 6.
Οὗτος εἶναι θολωτός, διαμ. 3μ. περίπου, ἔχων βραχὺν δρόμον εἰς τὸ ΝΔ. μέρος αὐτοῦ91. Σώζεται ὁλόκληρος η περιφέρεια τῆς θόλου εἰς ὕψος 0.80- 0.90μ. Τὸ σχῆμα ἔχει ὀλίγον παραμορφωθῆ λόγῳ τῆς κλίσεως τῶν τοιχωμάτων ἐκ τῆς πιέσεως τῶν ὑπερκαλυπτόντων τὴν θόλον χωμάτων (βλ. εἰκ.12, πίν.15α). Τὰ τοιχώματα, πάχους 0.50μ., εἶναι ἐκτισμένα διὰ πλακοειδῶν σχιστολίθων καὶ ἔχουν κλίσιν πρὸς τὰ ἔσω. Ἀνατολικῶς τοῦ τάφου, εἰς ἀπόστασιν 2- 2.50μ. περίπου, ἀπεκαλύφθη τμῆμα τοίχου, μήκ. 4.80μ., πλ. 0.45μ., μὲ κατεύθυνσινἐκ ΒΔ. πρὸς ΝΑ., ὅστις καμπυλοῦται κατὰ τὸ Β. ἄκρον του πρὸς Δ. Ο τοῖχος ουτος, ἀποτελούμενος ἐκ μιᾶς στρώσεως λίθων, πιθανῶς ἦτο ἀναλημματικός, ὡς εἰς τὸν τάφον 3 (βλ. εἰκ.2 καὶ 12, πίν.15β).
Τὸ ἐσωτερικὸν τοῦ τάφου ἦτο πλῆρες λίθων, καταπεσόντων ἐκ τῆς ἀνωδομῆς. Κατὰ τὴν ἀφαίρεσιν τοῦ ὑλικοῦ αὐτοῦ περισυνελέγησαν ὀλίγα ὄστρακα, τρία τεμάχια σιδηροῦ μαχαιρίου ἀρ.728β καὶ ποὺς χαμηλῆς κύλικος.
Εἰς βάθος 0.30μ. ἀπὸ τῆς ἄνω σῳζομένης ἐπιφανείας τῶν τοιχωμάτων εὑρέθησαν εἰς μὲν τὸ Β. μέρος σωρὸς ἐκ τεμαχίων μεγάλου ἀμφορέως ἀρ.721, εἰς δὲ τὸ ΒΔ. μέρος στόμιον μεγάλου πίθου καὶ τεμάχιον τοῦ ἰδίου μὲ πλαστικὴν ζώνην. Πλησίον αὐτοῦ εὑρέθη ἢ βάσις καὶ τεμάχιά τινα τοῦ ἀμφορέως άρ.721 (πίν.15γ, 18β).
Εἰς βάθος 0.60μ., εἰς τὸ ΒΔ. μέρος καὶ πλησίον τῶν τοιχωμάτων τῆς θόλου, εὑρέθησαν ἀκέραια τρίωτον κυλινδρικὸν ἀλάβαστρον ἀρ.726 καὶ ψευδόστομος ἀμφορίσκος ἃρ.725 (πίν.15δ, 18γ, δ, ε) εἰς τὸ Β. μέρος ὑψίπους κύλιξ εἰς τεμάχια ἀρ.767 (πίν.19β), τμῆμα ἑτέρας κύλικος, ὡς καὶ βάσις τρίτης μικροτέρας, πρόχους εἰς τεμάχια ἀρ.722 (πίν.16α, 19α) καὶ ἀτρακτοειδὴς ψῆφος ἐκ Φαγεντιανῆς άρ.730.
Εἰς βάθος 0.87μ., εἰς τὸ Δ. μέρος τοῦ τάφου, εὑρέθη λιθόστρωτον, καταλαμβάνον ἔκτασιν 2.08μ.Χ 1.18μ., ἤτοι τὸ Δ. παρὰ τὴν θὑραν μέρος τοῦ τάφου (πίν.16β). Εἰς τὸ Ν. μέρος, δεξιὰ τῆς εἰσόδου, ἀπεκαλύφθη λακκοειδὴς ταφη (εἰκ.12 καὶ πίν.16γ, δ) μὲ τὸν σκελετὸν συνεσταλμένον (διαστάσεις λάκκου: μῆκ. 1.51μ., πλ. 0.44- 0.55μ., βάθ. 0.35μ.). Κατὰ τὸ περίγραμμα τοῦ λάκκου εὑρέθη σειρὰ λίθων. Ἄνωθεν τῆς κεφαλῆς τοῦ νεκροῦ, ἥτις ἔκειτο πρὸς Α., εὑρέθη σκύφος ἀρ.724 (πίν.17α, 19ε), κάτωθεν δὲ τῶν ποδῶν ἕτερος μικρότερος σκύφος ἀρ.723 (πίν.17β, 18στ). Παρὰ τὴν λακκοειδῇ ταφὴν περισυνελέγησαν δύο χαλκοῖ δακτύλιοι ἀρ.731α,β (πίν.19γ), εἷς πήλινος σφόνδυλος ἀρ.727α (πίν.19στ), μολύβδινον σφαιρίδιον, σιδηρᾶ περόνη εἰς τρία τμήματα ἀρ.728α καὶ τεμαχίδια χαλκοῦ.
Εἰς τὸν δρόμον, ὅστις ἐφράχθη διὰ σειρᾶς λίθων (πίν.17γ), εὑρέθη πίθος τεθραυσμένος μὲ τὸ στόμιον πρὸς τὸ ἐσωτερικὸν τοῦ τάφου (πίν.17δ, 18α)92. Τὸ εὑρεθὲν τμήμα στομίου πίθου ἀριστερὰ τῆς εἰσόδου ἀνήκει εἰς αὐτόν. Ο πίθος οὗτος εἶναι ταφικός, τοποθετηθεὶς εἰς τὸν δρόμον κατὰ τοὺς πρωτογεωμετρικοὺς χρόνους, ἀφοῦ εἶχε καταρρεύσει ο τάφος. Ἐκ τῆς ἐρεύνης τοῦ πίθου περισυνελέγησαν ἀβαφῆ ὄστρακα, μολύβδινον σφαιρίδιον, χαλκοῦς δακτύλιος ἀρ.731γ, χαλκοῦς στρεπτὸς σφηκωτὴρ ἀρ.729 (πίν.19γ, δ) καὶ πήλινος σφόνδυλος ἀρ.727β (πίν.19στ).
Ὑπαρξις θολωτῶν τάφων μὲ ΜΕ ταφὰς ἔχει διαπιστωθῆ καὶ ἀλλαχοῦ εἰς τὴν Μεσσηνίαν, εἰς τὸν τάφον τοῦ Κορυφασίου (Ὁσμάναγα), τὸν ὁποῖον ἀνέσκαψεν ὁ Κουρουνιώτης81, Ἐπίσης εἰς Τουρλιδίτσαν εὑρέθησαν τεμάχια πίθων ΜΕ παραδόσεως, εἰς τὴν ἐπίχωσιν τοῦ δρόμου, πρὸ τῆς θύρας θολωτοῦ τάφου, ὡς ἀναφέρει ὁ Σπ. Μαρινᾶτος82. Ἀλλὰ καὶ ἐν Θεσσαλίᾳ, κάτωθεν τοῦ δαπέδου τῆς θόλου ἐν Πτελεῶ εὑρέθησαν τρεῖς κιβωτιόσχημοι ΜΕ τάφοι, ὡς ἀναφέρει ὁ Βερδελῆς83.
Εἰς τὸν τάφον Νικητοπούλου 4 δὲν πρόκειται περὶ ταφῶν, ἀλλὰ περὶ ὀστῶν καὶ κτερισμάτων ἐκ παλαιοτέρων ταφῶν, παραμερισθέντων ἐντὸς λάκκου84.
Ἀξιοσημείωτον εἶναι, ὅτι τὰ ἀγγεῖα ἀρ.710 καὶ 707 (πίν.13ε, γ), τὰ ὁποῖα εἶναι σαφῶς ΜΕ (τὸ 707 μάλιστα δύναται νὰ ἀναχθῇ ὡς τύπος εἰς τὰ τέλη τῆς ΠΕ ἐποχῆς), ἀλλὰ καὶ τὸ ἀγγεῖον 711 (πίν.13στ), τοῦ ὁποίου τὸ σχῆμα ἀπαντᾷ ἀπὸ τοῦ τέλους τῆς ΜΕ μέχρι τῶν ἀρχῶν τῆς ΥΕΙΙ ἐποχῆς, ἀνευρέθησαν ἐκτὸς τοῦ λάκκου εἰς διάφορα σημεῖα τοῦ τάφου. Ἀντιθέτως τὰ κύπελλα ἀρ.701 καὶ 702 (πίν.12στ, ζ), τὰ ὁποῖα χρονολογοῦνται εἰς τὴν ΥΕΙ περίοδον, εὑρέθησαν ὁμοῦ μετὰ τῶν σαφῶς μεσοελλαδικῶν ἀρ.698, 699 (πίν.12γ, ε) ἀλλὰ καὶ μετὰ τοῦ 703 (πίν.12η), τὸ ὁποῖον διασῴζει ἀναμνήσεις ΠΕΙΙΙ ἐποχῆς, ἐντὸς τοῦ λάκκου. Παρατηρεῖται δηλαδὴ ὁμαλὴ μετάβασις ἀπὸ τῆς ΜΕ εἰς τὴν ΥΕ ἐποχήν, πρᾶγμα τὸ ὁποῖον ἔχει ἐπίσης παρατηρηθῆ καὶ, εἰς τὸν τύμβον τοῦ Σαμικοῦ85. Εἶναι κοινὸς τόπος νὰ λέγεται, ὅτι ἡ περιοχὴ εἶναι ἐξόχως συντηρητικὴ διὰ νὰ ἑρμηνευθῇ η παλαιότης ὡρισμένων σχημάτων ἐν Μεσσηνίᾳ. Εἶναι ὄμως παράδοξον πῶς μία τόσον καθυστερημένη περιοχὴ εὑρίσκεται εἰς τὴν ἀρχιτεκτονικήν πρωτοπορίαν, προκειμένου περὶ κατασκευῆς θολωτῶν τάφων. Η ἀντίφασις δὲν εἶναι τόσον μεγάλη, ὅσον φαίνεται. Συντηρητικοὶ εἶναι οἱ Μεσσήνιοι καθόσον ἀγαποῦν ὡρισμένα σχήματα ἢ κοσμήματα ἢ καὶ ἔθιμα, τὰ ὁποῖα ἀργοῦν νὰ ἐγκαταλείψουν. Οὐδεμία ἔνδειξις ὄμως ὑπάρχει, ὅτι δὲν εἶναι δεκτικοὶ νέων ἰδεῶν καὶ μορφῶν, αἱ ὁποῖαι εἰς τὴν προκειμένην περίπτωσιν φαίνεται νὰ ἔρχωνται ἀπὸ τὴν Κρήτην86.
Οἱ ἀρχαιότατοι γνωστοὶ θολωτοὶ τάφοι εἶναι οἱ τῆς Μεσσαρᾶς87, ἡ δὲ συνέχεια ἀπὸ τοὺς τάφους αὐτοὺς εἰς τοὺς μεσοελλαδικοὺς θολωτοὺς τῆς Μεσσηνίας φαίνεται νὰ εἶναι σαφής, ἰδίως μετὰ τὴν προσθήκην τοῦ ἐλλείποντος κρίκου εἰς τὴν ἐξέλιξιν τῶν μυκηναϊκῶν θολωτῶν τάφων, δηλαδὴ τοῦ θολωτοῦ τάφου Β τῶν Ἀρχανών88. Ἄν καὶ οὗτος κατεσκευάσθη ἐνωρίστερον ἀπὸ ὅ,τι εἶχεν ἀρχικῶς ὑποτεθῆ89, δὲν χάνει τὴν ἀξίαν του ὡς «συνεκτικοῦ κρίκου», διότι διετηρήθη ἐν χρήσει ἐπὶ μέγα χρονικὸν διάστημα.
Μὲ τὴν εὕρεσιν τοῦ τάφου Νικητοπούλου 4 τῆς Καρποφόρας μετὰ τὸν τάφον τοῦ Κορυφασίου φρονῶ, ὅτι ἀποδεικνύεται πλέον η διὰ τῆς Μεσσηνίας κυρίως διάδοσις ἐκ Κρήτης εἰς τὴν κυρίως Ἑλλάδα τῶν θολωτῶν τάφων, ἥτις πιθανὸν ἐγένετο περὶ τὸ -1600. Οὕτως ἐπαληθεύεται πλήρως ἡ ὑπὸ τοῦ Hood διατυπωθεῖσα ἄποψις90.
Ο τάφος Νικητοπούλου 4 ἔχει μεγάλην διάρκειαν χρήσεως, ἥτις ἀρχίζει κατὰ τὴν μεταβατικὴν περίοδον μεταξὺ ΜΕ καὶ ΥΕΙ ἐποχῆς καὶ συνεχίζει μέχρι τῆς ΥΕΙΙΙΑ2.
Ἐντύπωσιν προκαλεῖ ἢ ἔλλειψις κεραμεικῆς ΥΕII ἐποχῆς. Θὰ ἦτο λίαν περίεργον νὰ δεχθῶμεν, ὅτι κατ᾿ αὐτὴν τὴν ἐποχὴν ὁ τάφος ἐγκατελείφθη ἢ ὅτι οὐδὲν μέλος τῆς οἰκογενείας ἀπέθανεν. Πιθανώτερον εἶναι, ὅτι ἔγινε καθαρισμὸς τοῦ τάφου, ἂν μάλιστα ληφθῆ ὺπ᾿ ὄψιν, ὅτι τὰ περισσότερα ΜΕ καὶ ΥΕΙ ἀντικείμενα εὑρέθησαν εἰς τὸν λάκκον, φαίνεται ὅτι ταῦτα διέφυγον τὴν προσοχὴν τῶν καθαριστῶν. Τὰ λοιπὰ εὐρεθέντα διάσπαρτα ἐντὸς τοῦ τάφου ΜΕ ἀγγεῖα πιθανῶς ἐγκατελείφθησαν ὡς ἄχρηστα, διότι ἦσαν κακῆς διατηρήσεως, ἐνῷ τὰ νεώτερα ΥΕII ἐποχῆς) ἴσως ἦσαν ἀκόμη χρησιμοποιήσιμα ἢ πολύτιμα καὶ διὰ τοῦτο ἀφῃρέθησαν.
Τάφος Νικητοπούλου 6.
Οὗτος εἶναι θολωτός, διαμ. 3μ. περίπου, ἔχων βραχὺν δρόμον εἰς τὸ ΝΔ. μέρος αὐτοῦ91. Σώζεται ὁλόκληρος η περιφέρεια τῆς θόλου εἰς ὕψος 0.80- 0.90μ. Τὸ σχῆμα ἔχει ὀλίγον παραμορφωθῆ λόγῳ τῆς κλίσεως τῶν τοιχωμάτων ἐκ τῆς πιέσεως τῶν ὑπερκαλυπτόντων τὴν θόλον χωμάτων (βλ. εἰκ.12, πίν.15α). Τὰ τοιχώματα, πάχους 0.50μ., εἶναι ἐκτισμένα διὰ πλακοειδῶν σχιστολίθων καὶ ἔχουν κλίσιν πρὸς τὰ ἔσω. Ἀνατολικῶς τοῦ τάφου, εἰς ἀπόστασιν 2- 2.50μ. περίπου, ἀπεκαλύφθη τμῆμα τοίχου, μήκ. 4.80μ., πλ. 0.45μ., μὲ κατεύθυνσινἐκ ΒΔ. πρὸς ΝΑ., ὅστις καμπυλοῦται κατὰ τὸ Β. ἄκρον του πρὸς Δ. Ο τοῖχος ουτος, ἀποτελούμενος ἐκ μιᾶς στρώσεως λίθων, πιθανῶς ἦτο ἀναλημματικός, ὡς εἰς τὸν τάφον 3 (βλ. εἰκ.2 καὶ 12, πίν.15β).
Τὸ ἐσωτερικὸν τοῦ τάφου ἦτο πλῆρες λίθων, καταπεσόντων ἐκ τῆς ἀνωδομῆς. Κατὰ τὴν ἀφαίρεσιν τοῦ ὑλικοῦ αὐτοῦ περισυνελέγησαν ὀλίγα ὄστρακα, τρία τεμάχια σιδηροῦ μαχαιρίου ἀρ.728β καὶ ποὺς χαμηλῆς κύλικος.
Εἰς βάθος 0.30μ. ἀπὸ τῆς ἄνω σῳζομένης ἐπιφανείας τῶν τοιχωμάτων εὑρέθησαν εἰς μὲν τὸ Β. μέρος σωρὸς ἐκ τεμαχίων μεγάλου ἀμφορέως ἀρ.721, εἰς δὲ τὸ ΒΔ. μέρος στόμιον μεγάλου πίθου καὶ τεμάχιον τοῦ ἰδίου μὲ πλαστικὴν ζώνην. Πλησίον αὐτοῦ εὑρέθη ἢ βάσις καὶ τεμάχιά τινα τοῦ ἀμφορέως άρ.721 (πίν.15γ, 18β).
Εἰς βάθος 0.60μ., εἰς τὸ ΒΔ. μέρος καὶ πλησίον τῶν τοιχωμάτων τῆς θόλου, εὑρέθησαν ἀκέραια τρίωτον κυλινδρικὸν ἀλάβαστρον ἀρ.726 καὶ ψευδόστομος ἀμφορίσκος ἃρ.725 (πίν.15δ, 18γ, δ, ε) εἰς τὸ Β. μέρος ὑψίπους κύλιξ εἰς τεμάχια ἀρ.767 (πίν.19β), τμῆμα ἑτέρας κύλικος, ὡς καὶ βάσις τρίτης μικροτέρας, πρόχους εἰς τεμάχια ἀρ.722 (πίν.16α, 19α) καὶ ἀτρακτοειδὴς ψῆφος ἐκ Φαγεντιανῆς άρ.730.
Εἰς βάθος 0.87μ., εἰς τὸ Δ. μέρος τοῦ τάφου, εὑρέθη λιθόστρωτον, καταλαμβάνον ἔκτασιν 2.08μ.Χ 1.18μ., ἤτοι τὸ Δ. παρὰ τὴν θὑραν μέρος τοῦ τάφου (πίν.16β). Εἰς τὸ Ν. μέρος, δεξιὰ τῆς εἰσόδου, ἀπεκαλύφθη λακκοειδὴς ταφη (εἰκ.12 καὶ πίν.16γ, δ) μὲ τὸν σκελετὸν συνεσταλμένον (διαστάσεις λάκκου: μῆκ. 1.51μ., πλ. 0.44- 0.55μ., βάθ. 0.35μ.). Κατὰ τὸ περίγραμμα τοῦ λάκκου εὑρέθη σειρὰ λίθων. Ἄνωθεν τῆς κεφαλῆς τοῦ νεκροῦ, ἥτις ἔκειτο πρὸς Α., εὑρέθη σκύφος ἀρ.724 (πίν.17α, 19ε), κάτωθεν δὲ τῶν ποδῶν ἕτερος μικρότερος σκύφος ἀρ.723 (πίν.17β, 18στ). Παρὰ τὴν λακκοειδῇ ταφὴν περισυνελέγησαν δύο χαλκοῖ δακτύλιοι ἀρ.731α,β (πίν.19γ), εἷς πήλινος σφόνδυλος ἀρ.727α (πίν.19στ), μολύβδινον σφαιρίδιον, σιδηρᾶ περόνη εἰς τρία τμήματα ἀρ.728α καὶ τεμαχίδια χαλκοῦ.
Εἰς τὸν δρόμον, ὅστις ἐφράχθη διὰ σειρᾶς λίθων (πίν.17γ), εὑρέθη πίθος τεθραυσμένος μὲ τὸ στόμιον πρὸς τὸ ἐσωτερικὸν τοῦ τάφου (πίν.17δ, 18α)92. Τὸ εὑρεθὲν τμήμα στομίου πίθου ἀριστερὰ τῆς εἰσόδου ἀνήκει εἰς αὐτόν. Ο πίθος οὗτος εἶναι ταφικός, τοποθετηθεὶς εἰς τὸν δρόμον κατὰ τοὺς πρωτογεωμετρικοὺς χρόνους, ἀφοῦ εἶχε καταρρεύσει ο τάφος. Ἐκ τῆς ἐρεύνης τοῦ πίθου περισυνελέγησαν ἀβαφῆ ὄστρακα, μολύβδινον σφαιρίδιον, χαλκοῦς δακτύλιος ἀρ.731γ, χαλκοῦς στρεπτὸς σφηκωτὴρ ἀρ.729 (πίν.19γ, δ) καὶ πήλινος σφόνδυλος ἀρ.727β (πίν.19στ).
Τὰ κτερίσματα
726 (πίν.18γ). Τρίωτον κυλινδρικὸν ἀλάβαστρον. Υψ. 0.095μ., διάμ. στομ. 0.082μ. Συγκεκολλημένον κατὰ τὴν μίαν λαβήν. Πηλὸς ἐρυθρωπός, ἀπολεπισμένος. Διακόσμησέσις ἐρυθρά, ἐξίτηλος. Ἐπὶ τοῦ ὤμου, μεταξὺ τῶν λαβῶν δικτυωτὸν πλέγμα. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ 93.
725 (πίν.18δ,ε). Ψευδόστομος ἀμφορίσκος. Υψ. 0.13μ. Συγκεκολλημένος κατὰ τὴν προχοήν. Σῶμα ἀπιόσχημον. Πηλὸς ὠχρόλευκος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανή. Ἐπὶ τοῦ ὤμου ὁμάδες ὁμοκέντρων τόξων. Κάτωθεν, δύο ὁμάδες λεπτῶν ὁριζοντίων γραμμῶν μεταξὺ ταινιῶν καὶ στενὴ ὁριζόντιος λωρὶς μὲ κυματοειδῆ γραμμὴν μεταξὺ τῶν ὡς ἄνω ὁμάδων. H βάσις μετὰ τοῦ κατωτάτου συνεχομένου τμήματος τοῦ σώματος ἐχρωματισμένα καὶ ἄνωθεν αὐτοῦ λεπταὶ ὁριζόντιοι γραμμαὶ καὶ ταινία. Αἱ λαβαὶ ἐχρωμάτισμέναι, ἐξαιρουμένων τριγωνιδίων ἑκατέρωθεν τοῦ δίσκου τοῦ ψευδοῦς στομίου, ἐφ᾿ οῦ ὁμόκεντροι κύκλοι. Περὶ τὴν βάσιν καὶ τὸ χεῖλος τῆς προχοῆς ταινία. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ 94.
767 (πίν.19β). Ὑψίπους κύλιξ. Υψ. 0.19- 20μ., διάμ. 0.155μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη ἐν μέρει. Ἐλλιπὴς εἰς ἱκανὸν μέρος τοῦ σώματος. Πηλὸς ὠχροκίτρινος. Διακόσμησις ἐρυθρά, ἐξίτηλος. Εἰς τὸ κάτω μέρος εἰς δύο ἐκ διαμέτρου ἀντίθετα σημεῖα ἀνὰ ἓν ζεῦγος κατακορύφων γραμμῶν (ἀκτίνων). Ἐπὶ τοῦ ποδὸς ὁριζόντιοι ραβδώσεις. Ἐπὶ τῆς ἄνω ἐπιφανείας τοῦ δίσκου τῆς βάσεως ὁμόκεντροι κύκλοι περὶ τὸν πόδα. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ-Γ 95.
722 (πίν.19α). Πρόχους. Υψ. 0.244μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη εἰς μερικὰ σημεῖα. Πηλὸς λευκοπράσινος. Διακόσμησις ἐξίτηλος. Ἐπὶ τῆς κοιλίας διακρίνονται ἴχνη μελανῶν ἐπαλλήλων ταινιῶν. Περὶ τὴν βάσιν τοῦ λαιμοῦ πλαστικὸς δακτύλιος. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ 96.
721 (πίν.18β). Μέγας ἀμφορεύς. Υψ. 0.45μ., διάμ. στομ. 0.145μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπληρωμένος εἴς τινα σημεῖα τῆς κοιλίας καὶ τοῦ χείλους. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Διακόσμησις καστανομέλαινα, ἐξίτηλος. Ἐπὶ τοῦ ὤμου ζώνη, ἐφ᾿ ἧς διακρίνεται ὁμὰς ἐκ τριῶν κατακορύφων γραμμῶν. Κάτωθεν παχυτάτη ταινία. Αἱ λαβαὶ καὶ ὁ λαιμὸς ἐχρωματισμένα, ἐξαιρουμένης ζώνης μὲ ὁριζόντιον κυματοειδῆ γραμμήν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ- Γ 97.
724 (πίν.19ε). Σκύφος. Υψ. 0.10μ., διάμ. 0.145μ. Συγκεκολλημένος, ἐλλιπὴς εἰς μικρὰ τμήματα τοῦ σώματος καὶ τοῦ χείλους. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Διακόσμησις καστανομέλαινα, ἐξίτηλος ἐν μέρει. Ἐχρωματισμένος ἔσω καὶ ἔξω, ἐξαιρουμένης εὐρείας ζώνης εἰς τὸ ὕψος τῶν λαβῶν μὲ ὁριζόντιον λεπτὴν γραμμὴν κατὰ τὸ μέσον. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΓ- ΠΓ ἐποχῆς98.
723 (πίν.18στ). Σκύφος. Υψ. 0.068μ., διάμ. 0.104μ. Συγκεκολλημένος, ἐλλιπὴς εἰς τμήματα τοῦ χείλους καὶ τοῦ σώματος. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Διακόσμησις ἐρυθρά. Ἐχρωματισμένος ἔσω καὶ ἔξω, ἐξαιρουμένης ζώνης εἰς τὸ ὕψος τῶν λαβῶν μὲ ὁριζόντιον κυματοειδῆ γραμμήν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΓ- ΠΓ 99.
731 (πίν.19γ). Τρεῖς χαλκοῖ δακτύλιοι. α) Ταινιοειδής, διαμ. 0.022μ. β, γ) Κρικοειδεῖς, διαμ. 0.025μ. καὶ 0.028μ.
729 (πίν.19δ). Χαλκοῦς στρεπτὸς σφηκωτήρ. Διάμ. 0.02μ.
727 (πίν.19στ). Δύο πήλινοι σφόνδυλοι. α) Σφαιρικὸς πεπιεσμένος, διαμ. 0.021μ. β) Κωδωνόσχημος, διαμ. Ο.032μ.
730. Σιτόσχημος ψῆφος ἐκ φαγεντιανῆς. Μῆκ. 0.014μ.
Παρατηρήσεις
726 (πίν.18γ). Τρίωτον κυλινδρικὸν ἀλάβαστρον. Υψ. 0.095μ., διάμ. στομ. 0.082μ. Συγκεκολλημένον κατὰ τὴν μίαν λαβήν. Πηλὸς ἐρυθρωπός, ἀπολεπισμένος. Διακόσμησέσις ἐρυθρά, ἐξίτηλος. Ἐπὶ τοῦ ὤμου, μεταξὺ τῶν λαβῶν δικτυωτὸν πλέγμα. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ 93.
725 (πίν.18δ,ε). Ψευδόστομος ἀμφορίσκος. Υψ. 0.13μ. Συγκεκολλημένος κατὰ τὴν προχοήν. Σῶμα ἀπιόσχημον. Πηλὸς ὠχρόλευκος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανή. Ἐπὶ τοῦ ὤμου ὁμάδες ὁμοκέντρων τόξων. Κάτωθεν, δύο ὁμάδες λεπτῶν ὁριζοντίων γραμμῶν μεταξὺ ταινιῶν καὶ στενὴ ὁριζόντιος λωρὶς μὲ κυματοειδῆ γραμμὴν μεταξὺ τῶν ὡς ἄνω ὁμάδων. H βάσις μετὰ τοῦ κατωτάτου συνεχομένου τμήματος τοῦ σώματος ἐχρωματισμένα καὶ ἄνωθεν αὐτοῦ λεπταὶ ὁριζόντιοι γραμμαὶ καὶ ταινία. Αἱ λαβαὶ ἐχρωμάτισμέναι, ἐξαιρουμένων τριγωνιδίων ἑκατέρωθεν τοῦ δίσκου τοῦ ψευδοῦς στομίου, ἐφ᾿ οῦ ὁμόκεντροι κύκλοι. Περὶ τὴν βάσιν καὶ τὸ χεῖλος τῆς προχοῆς ταινία. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ 94.
767 (πίν.19β). Ὑψίπους κύλιξ. Υψ. 0.19- 20μ., διάμ. 0.155μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη ἐν μέρει. Ἐλλιπὴς εἰς ἱκανὸν μέρος τοῦ σώματος. Πηλὸς ὠχροκίτρινος. Διακόσμησις ἐρυθρά, ἐξίτηλος. Εἰς τὸ κάτω μέρος εἰς δύο ἐκ διαμέτρου ἀντίθετα σημεῖα ἀνὰ ἓν ζεῦγος κατακορύφων γραμμῶν (ἀκτίνων). Ἐπὶ τοῦ ποδὸς ὁριζόντιοι ραβδώσεις. Ἐπὶ τῆς ἄνω ἐπιφανείας τοῦ δίσκου τῆς βάσεως ὁμόκεντροι κύκλοι περὶ τὸν πόδα. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ-Γ 95.
722 (πίν.19α). Πρόχους. Υψ. 0.244μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη εἰς μερικὰ σημεῖα. Πηλὸς λευκοπράσινος. Διακόσμησις ἐξίτηλος. Ἐπὶ τῆς κοιλίας διακρίνονται ἴχνη μελανῶν ἐπαλλήλων ταινιῶν. Περὶ τὴν βάσιν τοῦ λαιμοῦ πλαστικὸς δακτύλιος. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ 96.
721 (πίν.18β). Μέγας ἀμφορεύς. Υψ. 0.45μ., διάμ. στομ. 0.145μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπληρωμένος εἴς τινα σημεῖα τῆς κοιλίας καὶ τοῦ χείλους. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Διακόσμησις καστανομέλαινα, ἐξίτηλος. Ἐπὶ τοῦ ὤμου ζώνη, ἐφ᾿ ἧς διακρίνεται ὁμὰς ἐκ τριῶν κατακορύφων γραμμῶν. Κάτωθεν παχυτάτη ταινία. Αἱ λαβαὶ καὶ ὁ λαιμὸς ἐχρωματισμένα, ἐξαιρουμένης ζώνης μὲ ὁριζόντιον κυματοειδῆ γραμμήν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ- Γ 97.
724 (πίν.19ε). Σκύφος. Υψ. 0.10μ., διάμ. 0.145μ. Συγκεκολλημένος, ἐλλιπὴς εἰς μικρὰ τμήματα τοῦ σώματος καὶ τοῦ χείλους. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Διακόσμησις καστανομέλαινα, ἐξίτηλος ἐν μέρει. Ἐχρωματισμένος ἔσω καὶ ἔξω, ἐξαιρουμένης εὐρείας ζώνης εἰς τὸ ὕψος τῶν λαβῶν μὲ ὁριζόντιον λεπτὴν γραμμὴν κατὰ τὸ μέσον. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΓ- ΠΓ ἐποχῆς98.
723 (πίν.18στ). Σκύφος. Υψ. 0.068μ., διάμ. 0.104μ. Συγκεκολλημένος, ἐλλιπὴς εἰς τμήματα τοῦ χείλους καὶ τοῦ σώματος. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Διακόσμησις ἐρυθρά. Ἐχρωματισμένος ἔσω καὶ ἔξω, ἐξαιρουμένης ζώνης εἰς τὸ ὕψος τῶν λαβῶν μὲ ὁριζόντιον κυματοειδῆ γραμμήν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΓ- ΠΓ 99.
731 (πίν.19γ). Τρεῖς χαλκοῖ δακτύλιοι. α) Ταινιοειδής, διαμ. 0.022μ. β, γ) Κρικοειδεῖς, διαμ. 0.025μ. καὶ 0.028μ.
729 (πίν.19δ). Χαλκοῦς στρεπτὸς σφηκωτήρ. Διάμ. 0.02μ.
727 (πίν.19στ). Δύο πήλινοι σφόνδυλοι. α) Σφαιρικὸς πεπιεσμένος, διαμ. 0.021μ. β) Κωδωνόσχημος, διαμ. Ο.032μ.
730. Σιτόσχημος ψῆφος ἐκ φαγεντιανῆς. Μῆκ. 0.014μ.
Παρατηρήσεις
Ὄ τάφος οὗτος εἶναι ὁ νεώτερος ἀπὸ τὴν ἐρευνηθεῖσαν συστάδα τοῦ κτήματος Νικητοπούλου ὁμοῦ μετὰ τοῦ πεταλοειδοῦς πρωτογεωμετρικοῦ τάφου 1 (βλ. κατωτέρω). Εἶναι θολωτὸς ὑπέργειος, ἔχων λιθίνην κρηπῖδα διὰ τὴν συγκράτησιν τῶν χωμάτων τοῦ τύμβου του. Ἐκ τῶν κτερισμάτων του χρονολογεῖται εἰς τὴν ΥΕΙΙΙΒ ἐποχὴν μέχρι καὶ τῶν πρωτογεωμετρικῶν χρόνων, ὁπότε πιθανώτατα κατέρρευσε.
Τότε ἴσως ἐφράχθη ὁ δρόμος διὰ σειρᾶς λίθων καὶ ἐχρησίμευσεν ὡς χῶρος ἐναποθέσεως μιᾶς ἐν πίθω ταφῆς, ἥτις ἦτο προσιτὴ ἐκ τοῦ ἐσωτερικοῦ τοῦ τάφου. Πιθανῶς η χρῆσις συνεχίσθη μετὰ τὴν κατάρρευσιν ἀπὸ τὴν ἰδίαν οἰκογένειαν.
Η σημασία τοῦ τάφου Νικητοπούλου 6 διὰ τὴν μετάβασιν ἀπὸ τῆς μυκηναϊκῆςεἰς τὴν πρωτογεωμετρικὴν ἐποχὴν εἶναι ἀντίστοιχος μὲ τὴν τοῦ τάφου 4 διὰ τὴν μετάβασιν ἀπὸ τῆς ΜΕ εἰς τὴν ΥΕ ἐποχήν.
Ἐὰν εὐσταθῆ η ἄποψις, ὅτι ἡ ἰδία οἰκογένεια συνέχισε τὴν χρῆσιν τοῦ τάφου 6 κατὰ τοὺς πρωτογεωμετρικοὺς χρόνους, τότε δυνάμεθα νὰ εἴπωμεν, ὅτι οἱ μυκηναϊκοὶ θολωτοὶ τάφοι δὲν ἦσαν ἁπλῶς ἱστορικὴ ἀνάμνησις, εἰς Μεσσηνίαν, ἀλλὰ ἐμπειρία ζωῆς, πρᾶγμα τὸ ὁποῖον ἑρμηνεύει καὶ τὴν συνέχισιν τῆς κατασκευῆς των, ὡς π.χ. ὁ τάφος Λαμπροπούλου (βλ. κατωτέρω). Η ἀπουσία κεραμεικῆς ΥΕΙΙΙΓ2 ἑρμηνεύεται ἀπὸ τὴν γενικὴν σπανιότητα τοῦ ρυθμοῦ αὐτοῦ εἰς Μεσσηνίαν, ὅπου φαίνεται ὅτι ὁ ΙΙΙΒ καὶ ΙΙΙΓ1 συνέχισαν ἐπὶ μακρὸν τὴν ζωήν των.
Θέσις Ἀκόνες. Κτῆμα Ἰω. Βέβε
Τάφος Βέβε.
Περὶ τὰ 70μ. ΝΔ. τοῦ λόφου ἔνθα οἱ τάφοι Νικητοπούλου, εἰς θέσιν «Ἀκόνες», ἀνεσκάφη τὸ 1967 μέγας θολωτὸς τάφος100 (παρένθ. πίν.Α, εἰκ.13).
Ο τάφος οὗτος εἶχεν ἐντοπισθῆ κατὰ τὸ 1966, ὅτε διηυρύνθη ἡ κοινοτικὴ ὁδὸς Καρποφόρας- δημοσίας ὁδοῦ Πύλου, περιλαβοῦσα μικρὸν μέρος τοῦ ἀγροῦ Ἰω. Βέβε. Εὑρέθησαν τότε ἀρκετὰ μυκηναϊκὰ ὄστρακα μεταξὺ σωροῦ λίθων, προερχομένων προφανῶς ἐκ τῆς κατεστραμμένης θόλου.
Ο τάφος, διαμ. 5.10μ., εὑρέθη λίαν κατεστραμμένος καὶ σεσυλημένος, ἔχων τὴν εἴσοδον καὶ τὸν δρόμον ΝΔ. περίπου. Λόγῳ τοῦ μεγέθους του ὁ ἀριθμὸς τῶν λίθων ἐκ τῆς καταρρευσάσης θόλου ὑπῆρξε μέγας, παρὰ τὸ γεγονὸς τῆς χρησιμοποιήσεως ἀρκετοῦ ὑλικοῦ τοῦ τάφου εἰς τὴν κατασκευὴν τοῦ μανδροτοίχου τοῦ ἀγροῦ101. Η ἀνασκαφὴ ὡς ἐκ τούτου ἦτο δυσχερἠς. Ἀφηρέθησαν τρία στρώματα λίθων, ὁπότε ἤρχισε νὰ φαίνεται τὸ περίγραμμα τοῦ τάφου. Ἐκ τῆς περιφερείας τῆς θόλου σῴζεται μικρὸν τμῆμα κατὰ τὸ ΒΑ. μέρος, ἕτερον μεγαλύτερον κατὰ τὸ ΝΑ., ὡς καὶ ἡ Ν. πλευρὰ τοῦ δρόμου, μήκ. 2.40μ. (εἰκ.13, πίν.20α, β). Τὰ τοιχώματα τοῦ τάφου, πλ. 0.60μ. καὶ σῳζ. ὕψ. 0.70μ., ἦσαν ἐκτισμένα διὰ πλακοειδῶν σχιστολίθων ὴμικατειργασμένων.
Εἰς τὸ Δ. μέρος, ἀριστερὰ τῆς θέσεως τῆς εἰσόδου, διεπιστώθη ἐξωτερικῶς μικρὰ τάφρος κάθετος ἐπὶ τῆς νοητῆς γραμμῆς τῆς περιφερείας τῆς θόλου, πλήρης λίθων102. Ἑρμηνείαν, ἀβεβαίαν πάντως, τοῦ πράγματος ἐπεχείρησα ἀνωτέρω εἰς τὸν τάφον Νικητοπούλου 3.
Ἐντὸς τοῦ τάφου διεπιστώθη μεγάλη ἀναστάτωσις τῶν ταφῶν καὶ τῶν κτερισμάτων. Φαίνεται ὅτι οἱ συληταὶ ἠρεύνησαν τὸν τάφον λεπτομερῶς, ἀνασκάψαντες περιφερειακῶς τὸ δάπεδον, ἀναζητοῦντες τὰς λακκοειδεῖς ταφὰς μέχρι βάθους 0.94μ. κάτωθεν τοῦ ἐπιπέδου θεμελιώσεως τῆς θόλου. Η σκαφὴ ὄμως πλησίον τῶν θεμελίων προεκάλεσε κατὰ πᾶσαν πιθανότητα τὴν κατάρρευσιν τοῦ τάφου.
Οἱ συληταὶ προφανῶς ἐνδιεφέροντο μόνον δί ἀντικείμενα πολύτιμα καὶ οὐχὶ δί ἀγγεῖα. Οὕτως ἐλάχιστα εὑρήματα ἐκ χρυσοῦ καὶ ἡμιπολυτίμων λίθων εὑρέθησαν, τὰ ὁποῖα ὄμως ἦσαν ἀρκετὰ διὰ νὰ μαρτυρήσουν τὸν πλοῦτον τοῦ τάφου καὶ νὰ ἐνισχύσουν τὴν προαναφερθεῖσαν ἄποψιν, ὅτι ὁ τάφος Βέβε διαδέχεται τὸν μόνον ἕτερον πλούσιον τάφον τοῦ νεκροταφείου, τὸν τάφον Νικητοπούλου 5. Τὰ ἀγγεῖα εὑρέθησαν κατὰ μέγα μέρος τεθραυσμένα εἰς σωρὸν κατὰ τὸ κέντρον τοῦ τάφου ἐντὸς ἀβαθοῦς λάκκου, βάθ. 0.20μ. Δυστυχῶς δὲν κατέστη δυνατὸν νὰ ἐξακριβωθῇ τὸ σχῆμα τῶν λάκκων λόγῳ τῆς μεγάλης ἀναστατώσεως καὶ τοῦ ἀμμώδους ἐδάφους. Αἱ ταφαὶ ἦσαν πιθανῶς ἕξ, ὡς συνάγεται ἐκ τῶν συλλεγέντων ὀστῶν καὶ κρανίων, τὰ ὁποῖα εὑρέθησαν εἰς τὰς διὰ γραμμάτων σημειουμένας θέσεις (εἰκ.13). Χαρακτηριστικὸν τῆς ἀναστατώσεως εἶναι, ὅτι πολλὰ θραύσματα ἀγγείων εὑρεθέντα εἰς βάθος 0.90μ., ῆτοι εἰς τὸν πυθμένα τῶν λάκκων, συνεκολλήθησαν μὲ τεμάχια εὑρεθέντα εἰς τὸ κέντρον τοῦ τάφου.
Τὰ εὑρεθέντα ἀγγεῖα, τὰ ὁποῖα ἀνέρχονται εἰς 45, εἶναι κακῆς, ποιότητος πηλοῦ καὶ κακῆς οπτήσεως. Έως ἐκ τούτου ἡ φθορά των εἶναι μεγάλη. Παρὰ ταῦτα η διακόσμησίς των εἶναι πλουσιωτάτη. Πλὴν τῶν ἀγγείων εὑρέθησαν τρεῖς σφραγιδόλιθοι ἀρ.641- 643 (πίν.28γ- 29β), ἑπτὰ χρυσαῖ ψῆφοι ἀρ.638, 639 (πίν.29γ- στ), χρυσοῦς κρικοειδὴς δακτύλιος ἀρ.640 (πίν.30ε), χαλκοῦν κάτοπτρον (πίν.30ζ), δύο ψῆφοι ἐκ σαρδίου καὶ ἐξ ἀμεθύστου ἀρ.636 (πίν.30β, δ), δέκα ἑπτὰ σφόνδυλοι ἐκ στεατίτου ἀρ.633 (πίν.30α) καὶ ἓν κομβίον ἐκ στεατίτου ἀρ.634 (πίν.30γ). Εἰς τὸν δρόμον, παρὰ τὴν εἴσοδον, εὑρέθησαν ἴχνη πυρᾶς καὶ ὀστᾶ πτηνοῦ, πιθανώτατα προερχόμενα ἐκ νεκροδεῖπνου103. Εἰς τὸν δρόμον ἐπίσης εὑρέθη η προχοΐσκη ἀρ.581 (πίν.21γ).
Τὰ κτερίσματα
Τότε ἴσως ἐφράχθη ὁ δρόμος διὰ σειρᾶς λίθων καὶ ἐχρησίμευσεν ὡς χῶρος ἐναποθέσεως μιᾶς ἐν πίθω ταφῆς, ἥτις ἦτο προσιτὴ ἐκ τοῦ ἐσωτερικοῦ τοῦ τάφου. Πιθανῶς η χρῆσις συνεχίσθη μετὰ τὴν κατάρρευσιν ἀπὸ τὴν ἰδίαν οἰκογένειαν.
Η σημασία τοῦ τάφου Νικητοπούλου 6 διὰ τὴν μετάβασιν ἀπὸ τῆς μυκηναϊκῆςεἰς τὴν πρωτογεωμετρικὴν ἐποχὴν εἶναι ἀντίστοιχος μὲ τὴν τοῦ τάφου 4 διὰ τὴν μετάβασιν ἀπὸ τῆς ΜΕ εἰς τὴν ΥΕ ἐποχήν.
Ἐὰν εὐσταθῆ η ἄποψις, ὅτι ἡ ἰδία οἰκογένεια συνέχισε τὴν χρῆσιν τοῦ τάφου 6 κατὰ τοὺς πρωτογεωμετρικοὺς χρόνους, τότε δυνάμεθα νὰ εἴπωμεν, ὅτι οἱ μυκηναϊκοὶ θολωτοὶ τάφοι δὲν ἦσαν ἁπλῶς ἱστορικὴ ἀνάμνησις, εἰς Μεσσηνίαν, ἀλλὰ ἐμπειρία ζωῆς, πρᾶγμα τὸ ὁποῖον ἑρμηνεύει καὶ τὴν συνέχισιν τῆς κατασκευῆς των, ὡς π.χ. ὁ τάφος Λαμπροπούλου (βλ. κατωτέρω). Η ἀπουσία κεραμεικῆς ΥΕΙΙΙΓ2 ἑρμηνεύεται ἀπὸ τὴν γενικὴν σπανιότητα τοῦ ρυθμοῦ αὐτοῦ εἰς Μεσσηνίαν, ὅπου φαίνεται ὅτι ὁ ΙΙΙΒ καὶ ΙΙΙΓ1 συνέχισαν ἐπὶ μακρὸν τὴν ζωήν των.
Θέσις Ἀκόνες. Κτῆμα Ἰω. Βέβε
Τάφος Βέβε.
Περὶ τὰ 70μ. ΝΔ. τοῦ λόφου ἔνθα οἱ τάφοι Νικητοπούλου, εἰς θέσιν «Ἀκόνες», ἀνεσκάφη τὸ 1967 μέγας θολωτὸς τάφος100 (παρένθ. πίν.Α, εἰκ.13).
Ο τάφος οὗτος εἶχεν ἐντοπισθῆ κατὰ τὸ 1966, ὅτε διηυρύνθη ἡ κοινοτικὴ ὁδὸς Καρποφόρας- δημοσίας ὁδοῦ Πύλου, περιλαβοῦσα μικρὸν μέρος τοῦ ἀγροῦ Ἰω. Βέβε. Εὑρέθησαν τότε ἀρκετὰ μυκηναϊκὰ ὄστρακα μεταξὺ σωροῦ λίθων, προερχομένων προφανῶς ἐκ τῆς κατεστραμμένης θόλου.
Ο τάφος, διαμ. 5.10μ., εὑρέθη λίαν κατεστραμμένος καὶ σεσυλημένος, ἔχων τὴν εἴσοδον καὶ τὸν δρόμον ΝΔ. περίπου. Λόγῳ τοῦ μεγέθους του ὁ ἀριθμὸς τῶν λίθων ἐκ τῆς καταρρευσάσης θόλου ὑπῆρξε μέγας, παρὰ τὸ γεγονὸς τῆς χρησιμοποιήσεως ἀρκετοῦ ὑλικοῦ τοῦ τάφου εἰς τὴν κατασκευὴν τοῦ μανδροτοίχου τοῦ ἀγροῦ101. Η ἀνασκαφὴ ὡς ἐκ τούτου ἦτο δυσχερἠς. Ἀφηρέθησαν τρία στρώματα λίθων, ὁπότε ἤρχισε νὰ φαίνεται τὸ περίγραμμα τοῦ τάφου. Ἐκ τῆς περιφερείας τῆς θόλου σῴζεται μικρὸν τμῆμα κατὰ τὸ ΒΑ. μέρος, ἕτερον μεγαλύτερον κατὰ τὸ ΝΑ., ὡς καὶ ἡ Ν. πλευρὰ τοῦ δρόμου, μήκ. 2.40μ. (εἰκ.13, πίν.20α, β). Τὰ τοιχώματα τοῦ τάφου, πλ. 0.60μ. καὶ σῳζ. ὕψ. 0.70μ., ἦσαν ἐκτισμένα διὰ πλακοειδῶν σχιστολίθων ὴμικατειργασμένων.
Εἰς τὸ Δ. μέρος, ἀριστερὰ τῆς θέσεως τῆς εἰσόδου, διεπιστώθη ἐξωτερικῶς μικρὰ τάφρος κάθετος ἐπὶ τῆς νοητῆς γραμμῆς τῆς περιφερείας τῆς θόλου, πλήρης λίθων102. Ἑρμηνείαν, ἀβεβαίαν πάντως, τοῦ πράγματος ἐπεχείρησα ἀνωτέρω εἰς τὸν τάφον Νικητοπούλου 3.
Ἐντὸς τοῦ τάφου διεπιστώθη μεγάλη ἀναστάτωσις τῶν ταφῶν καὶ τῶν κτερισμάτων. Φαίνεται ὅτι οἱ συληταὶ ἠρεύνησαν τὸν τάφον λεπτομερῶς, ἀνασκάψαντες περιφερειακῶς τὸ δάπεδον, ἀναζητοῦντες τὰς λακκοειδεῖς ταφὰς μέχρι βάθους 0.94μ. κάτωθεν τοῦ ἐπιπέδου θεμελιώσεως τῆς θόλου. Η σκαφὴ ὄμως πλησίον τῶν θεμελίων προεκάλεσε κατὰ πᾶσαν πιθανότητα τὴν κατάρρευσιν τοῦ τάφου.
Οἱ συληταὶ προφανῶς ἐνδιεφέροντο μόνον δί ἀντικείμενα πολύτιμα καὶ οὐχὶ δί ἀγγεῖα. Οὕτως ἐλάχιστα εὑρήματα ἐκ χρυσοῦ καὶ ἡμιπολυτίμων λίθων εὑρέθησαν, τὰ ὁποῖα ὄμως ἦσαν ἀρκετὰ διὰ νὰ μαρτυρήσουν τὸν πλοῦτον τοῦ τάφου καὶ νὰ ἐνισχύσουν τὴν προαναφερθεῖσαν ἄποψιν, ὅτι ὁ τάφος Βέβε διαδέχεται τὸν μόνον ἕτερον πλούσιον τάφον τοῦ νεκροταφείου, τὸν τάφον Νικητοπούλου 5. Τὰ ἀγγεῖα εὑρέθησαν κατὰ μέγα μέρος τεθραυσμένα εἰς σωρὸν κατὰ τὸ κέντρον τοῦ τάφου ἐντὸς ἀβαθοῦς λάκκου, βάθ. 0.20μ. Δυστυχῶς δὲν κατέστη δυνατὸν νὰ ἐξακριβωθῇ τὸ σχῆμα τῶν λάκκων λόγῳ τῆς μεγάλης ἀναστατώσεως καὶ τοῦ ἀμμώδους ἐδάφους. Αἱ ταφαὶ ἦσαν πιθανῶς ἕξ, ὡς συνάγεται ἐκ τῶν συλλεγέντων ὀστῶν καὶ κρανίων, τὰ ὁποῖα εὑρέθησαν εἰς τὰς διὰ γραμμάτων σημειουμένας θέσεις (εἰκ.13). Χαρακτηριστικὸν τῆς ἀναστατώσεως εἶναι, ὅτι πολλὰ θραύσματα ἀγγείων εὑρεθέντα εἰς βάθος 0.90μ., ῆτοι εἰς τὸν πυθμένα τῶν λάκκων, συνεκολλήθησαν μὲ τεμάχια εὑρεθέντα εἰς τὸ κέντρον τοῦ τάφου.
Τὰ εὑρεθέντα ἀγγεῖα, τὰ ὁποῖα ἀνέρχονται εἰς 45, εἶναι κακῆς, ποιότητος πηλοῦ καὶ κακῆς οπτήσεως. Έως ἐκ τούτου ἡ φθορά των εἶναι μεγάλη. Παρὰ ταῦτα η διακόσμησίς των εἶναι πλουσιωτάτη. Πλὴν τῶν ἀγγείων εὑρέθησαν τρεῖς σφραγιδόλιθοι ἀρ.641- 643 (πίν.28γ- 29β), ἑπτὰ χρυσαῖ ψῆφοι ἀρ.638, 639 (πίν.29γ- στ), χρυσοῦς κρικοειδὴς δακτύλιος ἀρ.640 (πίν.30ε), χαλκοῦν κάτοπτρον (πίν.30ζ), δύο ψῆφοι ἐκ σαρδίου καὶ ἐξ ἀμεθύστου ἀρ.636 (πίν.30β, δ), δέκα ἑπτὰ σφόνδυλοι ἐκ στεατίτου ἀρ.633 (πίν.30α) καὶ ἓν κομβίον ἐκ στεατίτου ἀρ.634 (πίν.30γ). Εἰς τὸν δρόμον, παρὰ τὴν εἴσοδον, εὑρέθησαν ἴχνη πυρᾶς καὶ ὀστᾶ πτηνοῦ, πιθανώτατα προερχόμενα ἐκ νεκροδεῖπνου103. Εἰς τὸν δρόμον ἐπίσης εὑρέθη η προχοΐσκη ἀρ.581 (πίν.21γ).
Τὰ κτερίσματα
580 (πίν.21β). Πρόχους μὲ ὀπισθότμητον στόμιον. Υψ. 275μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Σῶμα ᾠοειδές, ἑνιαῖον μετὰ τοῦ λαιμοῦ. Λαβὴ δακτυλιοειδἠς. Πηλὸς ἐρυθρὸς ἀκάθαρτος. Χρονολόγησις ΥΕII 104.
582 (πίν. 21α ). Πρόχους. Υψ. 0.164μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη κατὰ μέγα τμῆμα αὐτῆς. Σῶμα ὡοειδὲς σχεδὸν ἑνιαῖον μετὰ τοῦ λαιμοῦ. Λαβὴ δακτυλιοειδὴς. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Ἴχνη ἐρυθρᾶς βαφῆς ἐπὶ τῆς κοιλίας. Χρονολόγησις ΥΕΙΙ- ΙΙΙΑ1 105.
583 (πίν.21δ). Προχοΐσκη. Υψ. 0.10μ. Συγκεκολλημένη κατὰ τὴν κυλινδρικὴν λαβήν, ἥτις ὑπερυψοῦται τοῦ χείλους. Ἀβαφής. Πηλὸς ἐρυθρωπός, χονδρόκοκκος. Χρονολόγησις ΥΕΙ 106.
581 (πίν.21γ). Προχοΐσκη μὲ ὀπισθότμητον στόμιον. Υψ. 0.075μ. Ἐκ τοῦ δρόμου. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Πηλὸς ἐρυθρός. Κοιλία σφαιρικὴ πεπιεσμένη. Λαιμὸς σχεδὸν ἀνύπαρκτος. Χρονολόγησις ΥΕI 107.
578 (πίν.21ε). Πρόχους. Υψ. 0.28μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Η ράχις τῆς λαβῆς ἀνάγλυφος, ἀπολήγουσα εἰς μαστοειδῆ ἐξοχὴν κάτω. Περὶ τὴν βάσιν τοῦ λαιμοῦ λεπτός, πλαστικὸς δακτύλιος. Πηλὸς λευκοκίτρινος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανή, ἐξίτηλος. Εἰς ἓν σημεῖον τῆς κοιλίας διακρίνεται κατακόρυφον, φλογόσχημον κόσμημα, ἐκ τριῶν γραμμῶν ἀποτελούμενον. Εἰς τὸν λαιμὸν ὁριζόντιοι γραμμαί. Μιμεῖται μεταλλικὸν πρότυπον. Χρονολόγησις ΥΕII 108.
576 (πίν.22α, εἱκ.14.) Πρόχους ραμφόστομος. Υψ. 0.32μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Ράχις λαβῆς ἕξεργος, ἀπολήγουσα εἰς μαστοειδῆ ἐξοχήν. Περὶ τὴν βάσιν τοῦ λαιμοῦ πλαστικὸς δακτύλιος. Πηλὸς λευκοκίτρινος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανή. Ἐπὶ τῆς κοιλίας συμπλέγματα ἐκ δύο σπειρῶν, ρακέτας καὶ παπυροσχήμου ἄνθους. Περὶ τὴν βάσιν τοῦ λαιμοῦ ὁριζόντιος γραμμή, ἐξ ἧς φύονται ἀκτινοειδώς γραμμίδια. Μιμεῖται μεταλλικὸν πρότυπον κατὰ τὸ σχῆμα. Χρονολόγησις ΥΕΙΙ-ΙΙΙΑ1 109.
574 (πίν.22β). Πρόχους μὲ ὀπισΘότμητον στόμιον. Υψ. 0.335μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Η ράχις τῆς λαβῆς ἀνάγλυφος, ἀπολήγουσα εἰς μαστοειδῆ ἐξοχὴν κάτω. Περὶ τὴν βάσιν τοῦ λαιμοῦ πλαστικὸς δακτύλιος. Πηλὸς λευκοκίτρινος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανή. Ἐπὶ τῆς κοιλίας κατακόρυφα φλογόοχημα κοσμήματα συμπαγῆ καὶ διὰ τριπλῆς γραμμῆς ἐναλλάξ. Ἐπὶ τοῦ ὤμου στενὴ λωρίς, ὁριζομένη ἄνωθεν καὶ κάτωθεν ὑπὸ ταινίας, περιλαμβάνουσα ὁριζόντιον σειρὰν κοκκίδων. Εἰς τὸν λαιμὸν ὁριζόντιοι ραβδώσεις. Μιμεῖται μεταλλικὸν πρότυπον κατὰ, τὸ σχῆμα. Χρονολόγησις ΥΕII-ΙΙΙΑ 110.
573 (πίν.22γ). Πρόχους μὲ ὀπισθότμητον στόμιον. Υψ. 0.29μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις ἐρυθρά, ἐξίτηλος ἐν μέρει. Ἐπὶ τῆς κοιλίας κατακόρυφα φλογόσχημα κοσμήματα, ἀποτελούμενα ἐκ τριῶν γραμμῶν. Ἐπὶ τοῦ ὤμου καὶ τοῦ λαιμοῦ ὁριζόντιοι γραμμαί. Επὶ τῆς ράχεως τῆς λαβῆς κατακόρυφος κυματοειδὴς γραμμή, εἰς δὲ τὸ κάτω μέρος μαστοειδὴς ἀπόφυσις. Μιμεῖται μεταλλικὸν πρότυπον κατὰ τὸ σχῆμα. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΒ-ΙΙΙΑ 111.
577 (πίν.22δ). Πρόχους μὲ ὅπισθότμητον στόμιον. Υψ. 0.33μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Ἐπὶ τῶν ὤμων ἐλαφρὰ κοίλανσις. Πηλὸς λευκωπός. Ἀλείφωμεμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανή, ἐξίτηλος. Ἐπὶ τῆς κοιλίας διακρίνεται κατακόρυφον φλογόσχημον κόσμημα Χρονολόγησις ΥΕΙΙ-ΙΙΙΑ112.
575 (πίν.22ε,εἰκ.15).Πρόχους μὲ ραμφόσχημον προχοήν. Υψ. 0.32μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη εἰς ἱκανὰ τμήματα. Η ράχις τῆς λαβῆς ανάγλυφος, ἀπολήγουσα εἰς μαστοειδῆ ἐξοχὴν κάτω. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις ἐρυθρά, ἐξίτηλος ἐν μέρει. Περὶ τὴν βάσιν τοῦ λαιμοῦ κατακόρυφα γραμμίδια. Ἐπὶ τοῦ ὤμου σπεῖραι καὶ κατακόρυφα κοσμηματίδια ἀναστρόφων, ἐνάλληλων γωνιῶν παραπληρωματικῶς. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ2- B113.
579 (πίν.22στ, εἰκ.16). Πρόχους μὲ ραμφόσχημον προχοήν. Υψ. 0.285μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη εἰς ἱκανὰ τμήματα. Πηλὸς ἐρυθρός. Ἀλείφωμα ἐρυθρωπόν. Διακόσμησις ἐρυθρά, ἐξίτηλος᾿εν μέρει. Ἐπὶ τοῦ ὤμου κοσμήματα αντιστρόφου S. Ἐπὶ τῆς λοιπῆς ἐπιφανείας ὁμάδες εκ δυο ἢ τριῶν ὁριζοντίων ταινιῶν. Περὶ τὴν βάσιν τοῦ λαιμοῦ πλαστικὸς δακτύλιος. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ- B114.
584 (πίν.23α, εἰκ.17). Κρατήρ. Υψ. 0.31μ, διάμ. 0.33μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπληρωμένος εἰς τμήματα τῆς κοιλίας καὶ τοῦ χείλους. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Αλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανή, ἐξίτηλος ἐν μέρει. Εἰς τὸ ἄνω μέρος μεμονωμέναι σπεῖραι μετὰ ἀναδιπλουμένου στελέχους, φυόμεναι ἐξ ὁμάδος τριῶν ὁριζοντίων γραμμῶν. Σχῆμα ὀλίγον παραμορφωμένον. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ2.115
585 (πίν.23β, εἰκ.18).Κρατήρ. Υψ 0.30μ., διάμ. 0.29μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπληρωμένος. Πηλὸς ἐρυθρός. Ἀλείφωμα ἐρυθρωπόν. Διακόσμησις καστανή. Παρὰ τὸ χεῖλος παχεῖα, κυματοειδὴς ταινία. Κατὰ τὴν μεγίστην διάμετρονομὰς τριῶν ὁριζοντίων ταινιῶν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ116.
586 (πίν.23γ, εἰκ.19). Τρίωτος ἀμφορεύς. Σῳζ. ὕψ. 0.30μ. Συγκεκολλημένος, ἐλλιπὴς κατὰ τὸ ἄνω μέρος, τὸν λαιμὸν καὶ τμῆμα μιᾶς λαβῆς. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις ἐρυθρά. Εἰς τὸ ἄνω μέρος τῆς κοιλίας φολιδωτὸν κόσμημα μὲ διπλᾶς φολίδας. Περὶ τὰς προσαρμογὰς τῶν λαβῶν παχεῖα τοξοειδὴς ταινία. Αἱ ράχεις τῶν λαβῶν ἐχρωματισμέναι. Ἐπὶ τοῦ ἄνω μέρους τῆς μιᾶς λαβῆς ἐγχάρακτος τεθλασμένη γραμμὴ μεταξὺ δύο εὐθειῶν. Κατὰ τὴν μεγίστην διάμετρον, κάτωθεν τῶν λαβῶν, ζεῦγος ὁριζοντίων ταινιῶν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ 117.
591 (πίν.23δ). Τρίωτος κρατηρίσκος. Ὑψ. 0.102μ., διάμ. στομ. 0.08μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπληρωμένος κατὰ τὴν μίαν λαβὴν καὶ τμήματα τοῦ σώματος. Πηλὸς κιτρινωπὀς. Ἐπιφάνεια ἀβαφής, σεσαθρωμένη. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΒ 118.
587 (πίν.23ε). Τρίωτος κρατηρίσκος. Υψ. 0.18μ., διάμ. στομ. 0.102μ. Συγκεκολλημένος, ἐλλιπὴς κατὰ τὰς λαβάς, συμπεπληρωμένος εἴς τινα τμήματα πλὴν τῶν λαβῶν. Πηλὸς ὠχροκίτρινος. Σχῆμα παραμορφωμἐνον. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ1 119.
588 (πίν.23στ). Τρίωτος κρατηρίσκος. Ὕψ. 0.115μ., διάμ. στομ. 0.08μ. Συγκεκολλημἐνος καὶ συμπεπληρωμένος κατὰ τὰς δύο λαβὰς καὶ τμήματα τῆς κοιλίας. Πηλὸς λευκοκίτρινος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Σχῆμα παραμορφωμένον. Ἴχνη διακοσμήσεως δί ἐρυθροῦ χρώματος. Ζεύγη ὁριζοντίων γραμμῶν κατὰ διαστήματα. Τὸ παρὰ τὴν βάσιν τμῆμα, ὁ λαιμὸς μετὰ τοῦ στομίου καὶ αἱ ράχεις τῶν λαβῶν ἐχρωματισμἐνα, Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ2 120.
595 (πίν.24α). Δίωτον ἀλαβαστρίδιον. Υψ. 0.065μ. Συμπεπληρωμένον εἰς μικρὰ τμήματα τοῦ χείλους. Πηλὸς ὠχροκίτρινος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανή. Κατὰ τὴν μεγίστην διάμετρον ζεῦγος ὁριζοντίων γραμμῶν καὶ παρὰ τὴν βάσιν ταινία. Χρονολόγησις ΥΕI 121.
594 (πίν.24α, εἰκ.20). Τρίωτον ἀλαβαστρίδιον. Υψ. 0.04μ., διάμ. στομ. 0.042μ. Συμπεπληρωμένον κατὰ τὴν μίαν τῶν λαβῶν καὶ τμῆμα τοῦ χείλους. Πηλὸς ὑπἐρυθρος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανή. Μεταξὺ τῶν λαβῶν ἀνὰ ἓν φύλλον κισσοῦ μὲ διπλοῦν μίοχον, φυόμενον ἐκ τῆς δεξιᾶς προσαρμογῆς ἑκάστης λαβῆς. Κάτωθεν ταινία. Ἐπὶ τῆς κάτω ἐπιφανείας τῆς βάσεως ζεῦγος ὁμοκέντρων κύκλων. Αἱ λαβαί, ο λαιμὸς καὶ τὰ χείλη ἐχρωματισμένα. Χρονολόγησις ΥΕII 122.
596 (πίν.24γ). Τρίωτον ἀλαβαστρίδιον. Ὕψ. 0.04μ., διάμ. στόμ. 0.048μ. Συγκεκολλημένον, συμπεπληρωμένον κατὰ τὴν μίαν λαβὴν καὶ τμῆμα τοῦ χείλους. Πηλὸς λευκοκίτρινος. Διακόσμησις καστανομέλαινα, λίαν ἐξίτηλος. Ἐπὶ τῆς κοιλίας διακρίνεται κόσμημα βράχου. Ἐπὶ τῆς κάτω ἐπιφανείας τῆς βάσεως ζεῦγος ὁμοκέντρων κύκλων. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΒ 123.
597 (πίν.24γ). Τρίωτον ἀλαβαστρίδιον. Υψ. 0.06μ., διάμ. στομ. 0.048μ. Συγκεκολλημένον, συμπεπληρωμένον κατὰ τὰς λαβὰς καὶ τμῆμα τοῦ χείλους. Πηλὸς ὠχρο-κίτρινος. Διακόσμησις ἐξίτηλος. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΒ 124.
590 (πίν.24β, εἰκ.21). Τρίωτον ἀλάβαστρον. Ὑψ. 0.117μ., διάμ. στομ. 0.11μ. Συγκεκολλημένον καὶ συμπεπληρωμένον κατὰ τὴν μίαν λαβὴν καὶ ἄλλα τμήματα. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Ἀλείφωμα λευκωπόν. Διακόσμησις καστανὴ ἐξίτηλος ἐν μέρει. Εἰς τὸ κάτω μέρος τῆς κοιλίας συνεχὲς κόσμημα βράχου μὲ σειρὰν κοκκίδων ἄνωθεν, ἀκολουθοῦσαν τὸ περίγραμμα τοῦ κοσμήματος. Κάτωθεν ζεῦγος ὁριζοντίων γραμμῶν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΒ-ΙΙΙΑ 125.
592 (πίν.248). Τρίωτον ἀλάβαστρον. Ὕψ. 0.09μ., διάμ. στομ. 0.10μ. Συγκεκολλημένον καὶ συμπεπληρωμένον. Πηλὸς λευκοκίτρινος. Διακόσμησις ἐξίτηλος. Παρὰ τὴν βάσιν ἀσαφὲς πλοχμοειδὲς κόσμημα. Ἐπὶ τῆς κάτω ἐπιφανείας τῆς βάσεως διπλαῖ κυματοειδεῖς γραμμαί, ἐκκινοῦσαι ἀκτινοειδάς ἐκ κεντρικοῦ κύκλου πρὸς τὴν περιφέρειαν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ1 126.
589 (πίν.24ε). Τρίωτον κυλινδρικὸν ἀλάβαστρον. Ὕψ. 0.17μ., διάμ. στομ. 0.093μ. Συγκεκολλημένον καὶ συμπεπληρωμένον κατὰ τὸ τρίτον τοῦ σώματος καὶ τὴν μίαν λαβήν. Πηλὸς ἐρυθρός. Ἀλείφωμα ἐρυθρωπόν. Ἐπιφάνεια ἀπολεπισμένη. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ1 127.
593 (πίν.24β). Τρίωτον ἀλάβαστρον. Υψ. 0.095μ., διάμ. στομ. 0.065μ. Συγκεκολλημένον καὶ συμπεπληρωμένον εἰς ἱκανὰ τμήματα. Πηλὸς ὠχροκίτρινος. Ἀλείφωμα λευκοκίτρινον. Διακόσμησις καστανέρυθρος, ἐξίτηλος. Ἴχνη κοσμήματος βράχου ἐπὶ τῆς κοιλίας καὶ ὁριζοντίων γραμμῶν ἐπὶ τοῦ ὤμου. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ2 128.
603 (πίν.25β). Τρίωτον ἀλάβαστρον. Σῳζ. ὕψ. 0.06μ. Συγκεκολλημένον. Ἐλλιπὲς κατὰ τὸ στόμιον, τὴν μίαν λαβὴν καὶ τμήματα τοῦ σώματος. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Χρονολὀγησις ΥΕΙΙΙΑ-Β 129.
598 (πίν.25α). Σφαιρικὸς ἀσκὸς μετὰ προχοῆς καὶ ταινιοειδοῦς λαβῆς εἰς τὸ ἄνω μέρος. Ὑψ. μετὰ τῆς λαβῆς 0.05μ., μῆκ. 0.10μ. Πηλὸς ὑπέρυθρος. ιολὀκληρον τὸ ἀγγεῖον καστανοβαφές. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ 130.
599 (πίν.25ε). Θἠλαστρον. Υψ. μετὰ τῆς λαβῆς 0.165μ. Συγκεκολλημένον καὶ συμπεπληρωμένον κατὰ τὸ 1/3 αὑτοῦ. Πηλὸς ἐρυθρός. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ 131.
601 (πίν.25γ). Ψευδόστομος σφαιρικὸς ἀμφορίσκος. Υψ. 0.11μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπληρωμένος. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Ὑπολείμματα ἐρυθροῦ χρώματος εἰς τὴν βάσιν τῆς προχοῆς. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ2 132.
600 (πίν.25δ, εἰκ.22). Ψευδόστομος ἀμφορίσκος. Ὑψ. 0.14μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπληρωμένος. Πηλὸς ὠχροκίτρινος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανομέλαινα ἐξίτηλος ἐν μέρει. Ἐπὶ τοῦ ὤμου ἄνθη παπύρου καὶ πέριξ αὐτῶν ὁμὰς λεπτῶν ὁριζοντίων γραμμῶν μεταξὺ δύο ταινιῶν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ 133.
604 (πίν.26α). Ἄωτον κυάθιον. Ὑψ. 0.035μ., διάμ. 0.09μ. Συγκεκολλημένον εἰς τμῆμα τοῦ χείλους, συμπεπληρωμένον εἰς δύο σημεῖα. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Χρονολὀγησις ΥΕII-IIIB 134.
605 (πίν.26β). Ἄωτον κυάθιον. Υψ. 0.04μ., διάμ. στομ. 0.10μ. Συγκεκολλημένον καί συμπεπληρωμένον. Πηλὸς ἐρυθρός. Χρονολόγησις ΥΕII-ΙΙΙΒ 135.
606 (πίν.26γ). Ἄωτον κυάθιον. Υψ. 0.04μ., διάμ. στομ. 0.09μ. Συγκεκολλημένον καὶ συμπεπληρωμένον. Πηλὸς ἐρυθρός. Χρονολόγησις ΥΕII-ΙΙΙ 136.
602 (πίν.26δ, εἰκ.23). Κὑπελλον. Υψ. 00.07μ., διάμ. στομ. 0.109μ. Συγκεκολλημένον καὶ συμπεπληρωμένον. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Οριζόντιος πλαστικὸς δακτύλιος κατὰ τὸ μέσον τοῦ σώματος περίπου. Διακόσμησις μέλαινα. Εἰς τὸ ἄνω μέρος ζεῦγος συνεχῶν σπειρῶν μὲ δύο κυκλίσκους ἑκατέρωθεν τῆς γραμμῆς συνδέσεως. Η λαβἠ, ὡς καὶ ἡ λοιπὴ ἐπιφάνεια, ἐχρωματισμέναι. Χρονολόγησις ΥΕΙ 137.
608 (πίν.26ε). Κύπελλον. Υψ. 0.05μ., διάμ. 0.115μ. Συγκεκολλημένον καὶ συμπεπληρωμένον. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ1 138.
607 (πίν.26στ). Μόνωτον κυάθιον. Ύψ. 0.03μ., διάμ. 0.07μ. Συγκεκολλημένον καὶ συμπεπληρωμένον. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Λαβὴ δακτυλιοειδἠς, κατακόρυφος, ὑπερυψωμένη τοῦ χείλους. Ἀσαφὴς σχηματισμὸς προχοῆς εἰς τὴν μίαν πλευράν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΒ 139.
609 (πίν.26ζ). Μόνωτον ἀβαθὲς κυάθιον. Ὕψος μετὰ τῆς λαβῆς 0.047μ., διάμ. 0.09μ. Συγκεκολλημένον καὶ συμπεπληρωμένον εἰς μερικὰ σημεῖα. Χεῖλος ἐξέχον μὲ πεπλατυσμένην τὴν ἄνω ἐπιφάνειαν. Πηλὸς ἐρυθρός. Ὑπολείμματα μελαίνης βαφῆς κατὰ τόπους. Χρονολόγησις ΥΕΙ-II 140.
614 (πίν.27α). Κύλιξ ἐφυρἂκοῦ τύπου. Υψ. 0.13μ., διάμ. 0.125μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Ὑπολείμματα μελαίνης βαφῆς ἐσωτερικῶς καὶ ἐξωτερικῶς. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ1 141.
611 (πίν.27β). Κύλιξ ἐφυραϊκού τύπου. Υψ 0.13μ., διάμ. 0.135μ. Συγκεκολλημένη. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Ὑπολείμματα μελαίνης βαφῆς ἐξωτερικῶς. Χρονολόγησις ΥΕΙΙ-ΙΙΙΑ1 142.
610 (πίν.27γ). Ὑψίπους κύλιξ. Υψ. 0.14μ., διάμ. στομ. 0.124μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ1. 143
612 (πίν.278). Ὑψίπους κύλιξ. Υψ 0.15μ. διάμ. 0.13μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ1 144.
613 (πίν.27ε). Ὑψίπους κύλιξ. Ὕψ. 0.16μ.., διάμ. 0.14μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ1 145.
615 (πίν.27ς). Ὑψίπους κύλιξ. Υψ 0.199μ, διάμ. 0.166μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Ὑπολείμματα ἐρυθρῶν ὁριζοντίων γραμμῶν ἐπὶ τοῦ ποδὸς καὶ ἴχνη κατακορύφων κοσμημάτων (πορφύρας) εἰς τὸ κάτω μέρος του σώματος. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ 146.
616 (πίν.28α). Κύλιξ μεθ᾿ ὑπερυψωμένων λαβῶν. Ὑψ. 0.13μ. ὕψος μετὰ τῶν λαβῶν 0.175μ., διάμ. 0.13μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Χρονολόγησις ΥΕIIIA1 147.
652 (πίν.28β). Ἀμφορεὺς μετὰ εὐρέος ὑψηλοῦ λαιμοῦ. Υψ. 0.225μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπληρωμένος. Πηλὸς ἐρυθρός. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ 148.
642 (πίν.28γ, δ). Φακοειδὴς σφραγιδόλιθος, ἐκ σαρδίου, Διάμ. 0.016μ. Ἐπὶ τῆς μιᾶς ὄψεως λέων σηκώνει μὲ τὸ ρύγχος του ἱπποειδὲς ζῷον, τοῦ ὁποίου τὸ ἀνεστραμμένον σῶμα σχηματίζει τόξον. Τὸ θέμα τοῦτο ἀπαντᾶται εἰς ἀρκετὰς σφραγῖδας κρητικάς, χρονολογουμένας εἰς τὴν ΥΜΙΙΙΑ ἐποχήν149, ἀλλὰ καὶ εἰς μυκηναϊκάς, χρονολογουμένας εἰς τὴν ΥΕII καὶ ΙΙΙ ἐποχήν150. Τὸ πλησιέστερον παράδειγμα πρὸς τὸ ἰδικόν μας εἶναι ὁ ὑπ᾿ ἀριθ. 268 σφραγιδόλιθος τῆς Συλλογῆς Μεταξᾶ τοῦ Ἡρακλείου, ὅστις χρονολογεῖται εἰς τὴν ΥΜΙΙΙΑ2 ἐποχήν.
641 (πίν.28ε, στ). Φακοειδὴς σφραγιδὀλιθος, ἐκ στεατίτου. Ἐπὶ τῆς μιᾶς ὄψεως ζεῦγος διπλῶν ὁμοκέντρων κύκλων, ὧν οἱ ἐξωτερικοὶ τέμνονται. Ἄνω καὶ κάτω ἀνὰ μία ὁριζόντιος γραμμή, ἐξ ἧς φύονται γραμμίδια. Πιθανώτατα εἶναι κρητικῆς προελεύσεως ΜΜII ἐποχῆς 151.
643 (πίν.29α, β). Σφραγιδόλιθος ἐκ σαρδίου, σχήματος πεπλατυσμένου κυλίνδρου. Μῆκ. 0.013μ., πλ. 0.01μ. Ἐπὶ τῆς μιᾶς ὄψεως τεκτονικὸν θέμα διασταυρουμένων γραμμῶν. Πιθανῶς κρητικῆς προελεύσεως, ΜΜΙΙ ἐποχῆς 152.
638 (πίν.29γ). Δύο χρυσαῖ παπυρὀσχημοι ψῆφοι. Υψ. 0.01., πλ. 0.016μ. Ἀπαντοῦν εἰς τὴν ΥΜ καὶ ΥΕ ἐποχήν 153.
639 (πίν.29δ). Χρυσοῦν κρινόσχημον περίαπτον. Ὑψ. 0.012μ., πλ. 0.027μ. Κατὰ τὸν κεντρικὸν ἄξονα ζεῦγος κατὰ κορυφὴν ρόμβων. Εἰς τὰ ἑκατέρωθεν καμπύλα σκέλη δύο σειραὶ τοξοειδῶν γραμμιδίων, ἀντιθετικῶς διατεταγμέναι καὶ σειρὰ πυκνῶν γραμμιδίων κατὰ τὴν παρυφήν. Ἅπαντα ἕκκρουστα. Τὸ κόσμημα τοῦτο ἀπετέλει κεντρικὴν ψῆφον περιδεραίου154. Παράλληλον ὅμοιον δὲν ἠδυνήθημεν νὰ ἐδρῶμεν ἐκ τῆς βιβλιογραφίας. Κάπως συγγενικὸν εἶναι ἓν φοινικόδενδρον ἐπὶ χρυσοῦ ἐλάσματος ἐπενδύσεως, εὑρεθέντος εἰς τὸν τάφον ΙΙΙ τοῦ Α Ταφικοῦ Περιβόλου τῶν Μυκηνῶν155.
638 (πίν.29ε,στ). Τέσσαρες χρυσαῖ ψῆφοι. Δύο σφαιρικαὶ μὲ ἐγκαρσίους αὐλακώσεις, διαμ. 0.007μ., μία ἀτρακτοειδής, μήκ. 0.011μ., καὶ μία σχήματος κοχλιοειδοῦς, μήκ. 0.016μ.
633 (πίν.30α). Δέκα ἑπτὰ σφόνδυλοι ἐκ στεατίτου. Δώδεκα κωνικοί, εἷς ἀμφικωνικὸς καὶ τέσσαρες κομβιόσχημοι. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ1-2 156.
634 (πίν.30γ). Κομβίον ἐξ ἰόχρου στεατίτου, μεγ. διαστ. 0.011μ. 157
636 (πίν.30β, δ). Δύο ψῆφοι. Μία σφαιρικὴ ἐξ ἀμεθύστου, διαμ. 0.007μ. καὶ ἑτέρα ἀτρακτοειδὴς ἐκ σαρδίου. Μῆκ. 0.015μ.
637 (πίν.30στ). Τμῆμα μολυβδίνου, ἐλασματοειδοῦς ἀντικειμένου. Διαστ. 0.018Χ 0.02μ. Φέρει ραβδώσεις κατὰ μῆκος καὶ φύλλον χρυσοῦ ὡς ἐπένδυσιν.
640 (πίν.30ε). Χρυσοῦς κρικοειδὴς δακτύλιος. Διάμ. 0.017μ.
644 (πίν.30ζ). Δίσκος-χαλκοῦ κατόπτρου. Διάμ. 0.102μ. Παρὰ τὴν περιφέρειαν ζεῦγος ὀπῶν διὰ τὴν στερέωσιν λαβῆς 158.
Παρατηρήσεις
582 (πίν. 21α ). Πρόχους. Υψ. 0.164μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη κατὰ μέγα τμῆμα αὐτῆς. Σῶμα ὡοειδὲς σχεδὸν ἑνιαῖον μετὰ τοῦ λαιμοῦ. Λαβὴ δακτυλιοειδὴς. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Ἴχνη ἐρυθρᾶς βαφῆς ἐπὶ τῆς κοιλίας. Χρονολόγησις ΥΕΙΙ- ΙΙΙΑ1 105.
583 (πίν.21δ). Προχοΐσκη. Υψ. 0.10μ. Συγκεκολλημένη κατὰ τὴν κυλινδρικὴν λαβήν, ἥτις ὑπερυψοῦται τοῦ χείλους. Ἀβαφής. Πηλὸς ἐρυθρωπός, χονδρόκοκκος. Χρονολόγησις ΥΕΙ 106.
581 (πίν.21γ). Προχοΐσκη μὲ ὀπισθότμητον στόμιον. Υψ. 0.075μ. Ἐκ τοῦ δρόμου. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Πηλὸς ἐρυθρός. Κοιλία σφαιρικὴ πεπιεσμένη. Λαιμὸς σχεδὸν ἀνύπαρκτος. Χρονολόγησις ΥΕI 107.
578 (πίν.21ε). Πρόχους. Υψ. 0.28μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Η ράχις τῆς λαβῆς ἀνάγλυφος, ἀπολήγουσα εἰς μαστοειδῆ ἐξοχὴν κάτω. Περὶ τὴν βάσιν τοῦ λαιμοῦ λεπτός, πλαστικὸς δακτύλιος. Πηλὸς λευκοκίτρινος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανή, ἐξίτηλος. Εἰς ἓν σημεῖον τῆς κοιλίας διακρίνεται κατακόρυφον, φλογόσχημον κόσμημα, ἐκ τριῶν γραμμῶν ἀποτελούμενον. Εἰς τὸν λαιμὸν ὁριζόντιοι γραμμαί. Μιμεῖται μεταλλικὸν πρότυπον. Χρονολόγησις ΥΕII 108.
576 (πίν.22α, εἱκ.14.) Πρόχους ραμφόστομος. Υψ. 0.32μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Ράχις λαβῆς ἕξεργος, ἀπολήγουσα εἰς μαστοειδῆ ἐξοχήν. Περὶ τὴν βάσιν τοῦ λαιμοῦ πλαστικὸς δακτύλιος. Πηλὸς λευκοκίτρινος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανή. Ἐπὶ τῆς κοιλίας συμπλέγματα ἐκ δύο σπειρῶν, ρακέτας καὶ παπυροσχήμου ἄνθους. Περὶ τὴν βάσιν τοῦ λαιμοῦ ὁριζόντιος γραμμή, ἐξ ἧς φύονται ἀκτινοειδώς γραμμίδια. Μιμεῖται μεταλλικὸν πρότυπον κατὰ τὸ σχῆμα. Χρονολόγησις ΥΕΙΙ-ΙΙΙΑ1 109.
574 (πίν.22β). Πρόχους μὲ ὀπισΘότμητον στόμιον. Υψ. 0.335μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Η ράχις τῆς λαβῆς ἀνάγλυφος, ἀπολήγουσα εἰς μαστοειδῆ ἐξοχὴν κάτω. Περὶ τὴν βάσιν τοῦ λαιμοῦ πλαστικὸς δακτύλιος. Πηλὸς λευκοκίτρινος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανή. Ἐπὶ τῆς κοιλίας κατακόρυφα φλογόοχημα κοσμήματα συμπαγῆ καὶ διὰ τριπλῆς γραμμῆς ἐναλλάξ. Ἐπὶ τοῦ ὤμου στενὴ λωρίς, ὁριζομένη ἄνωθεν καὶ κάτωθεν ὑπὸ ταινίας, περιλαμβάνουσα ὁριζόντιον σειρὰν κοκκίδων. Εἰς τὸν λαιμὸν ὁριζόντιοι ραβδώσεις. Μιμεῖται μεταλλικὸν πρότυπον κατὰ, τὸ σχῆμα. Χρονολόγησις ΥΕII-ΙΙΙΑ 110.
573 (πίν.22γ). Πρόχους μὲ ὀπισθότμητον στόμιον. Υψ. 0.29μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις ἐρυθρά, ἐξίτηλος ἐν μέρει. Ἐπὶ τῆς κοιλίας κατακόρυφα φλογόσχημα κοσμήματα, ἀποτελούμενα ἐκ τριῶν γραμμῶν. Ἐπὶ τοῦ ὤμου καὶ τοῦ λαιμοῦ ὁριζόντιοι γραμμαί. Επὶ τῆς ράχεως τῆς λαβῆς κατακόρυφος κυματοειδὴς γραμμή, εἰς δὲ τὸ κάτω μέρος μαστοειδὴς ἀπόφυσις. Μιμεῖται μεταλλικὸν πρότυπον κατὰ τὸ σχῆμα. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΒ-ΙΙΙΑ 111.
577 (πίν.22δ). Πρόχους μὲ ὅπισθότμητον στόμιον. Υψ. 0.33μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Ἐπὶ τῶν ὤμων ἐλαφρὰ κοίλανσις. Πηλὸς λευκωπός. Ἀλείφωμεμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανή, ἐξίτηλος. Ἐπὶ τῆς κοιλίας διακρίνεται κατακόρυφον φλογόσχημον κόσμημα Χρονολόγησις ΥΕΙΙ-ΙΙΙΑ112.
575 (πίν.22ε,εἰκ.15).Πρόχους μὲ ραμφόσχημον προχοήν. Υψ. 0.32μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη εἰς ἱκανὰ τμήματα. Η ράχις τῆς λαβῆς ανάγλυφος, ἀπολήγουσα εἰς μαστοειδῆ ἐξοχὴν κάτω. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις ἐρυθρά, ἐξίτηλος ἐν μέρει. Περὶ τὴν βάσιν τοῦ λαιμοῦ κατακόρυφα γραμμίδια. Ἐπὶ τοῦ ὤμου σπεῖραι καὶ κατακόρυφα κοσμηματίδια ἀναστρόφων, ἐνάλληλων γωνιῶν παραπληρωματικῶς. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ2- B113.
579 (πίν.22στ, εἰκ.16). Πρόχους μὲ ραμφόσχημον προχοήν. Υψ. 0.285μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη εἰς ἱκανὰ τμήματα. Πηλὸς ἐρυθρός. Ἀλείφωμα ἐρυθρωπόν. Διακόσμησις ἐρυθρά, ἐξίτηλος᾿εν μέρει. Ἐπὶ τοῦ ὤμου κοσμήματα αντιστρόφου S. Ἐπὶ τῆς λοιπῆς ἐπιφανείας ὁμάδες εκ δυο ἢ τριῶν ὁριζοντίων ταινιῶν. Περὶ τὴν βάσιν τοῦ λαιμοῦ πλαστικὸς δακτύλιος. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ- B114.
584 (πίν.23α, εἰκ.17). Κρατήρ. Υψ. 0.31μ, διάμ. 0.33μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπληρωμένος εἰς τμήματα τῆς κοιλίας καὶ τοῦ χείλους. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Αλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανή, ἐξίτηλος ἐν μέρει. Εἰς τὸ ἄνω μέρος μεμονωμέναι σπεῖραι μετὰ ἀναδιπλουμένου στελέχους, φυόμεναι ἐξ ὁμάδος τριῶν ὁριζοντίων γραμμῶν. Σχῆμα ὀλίγον παραμορφωμένον. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ2.115
585 (πίν.23β, εἰκ.18).Κρατήρ. Υψ 0.30μ., διάμ. 0.29μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπληρωμένος. Πηλὸς ἐρυθρός. Ἀλείφωμα ἐρυθρωπόν. Διακόσμησις καστανή. Παρὰ τὸ χεῖλος παχεῖα, κυματοειδὴς ταινία. Κατὰ τὴν μεγίστην διάμετρονομὰς τριῶν ὁριζοντίων ταινιῶν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ116.
586 (πίν.23γ, εἰκ.19). Τρίωτος ἀμφορεύς. Σῳζ. ὕψ. 0.30μ. Συγκεκολλημένος, ἐλλιπὴς κατὰ τὸ ἄνω μέρος, τὸν λαιμὸν καὶ τμῆμα μιᾶς λαβῆς. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις ἐρυθρά. Εἰς τὸ ἄνω μέρος τῆς κοιλίας φολιδωτὸν κόσμημα μὲ διπλᾶς φολίδας. Περὶ τὰς προσαρμογὰς τῶν λαβῶν παχεῖα τοξοειδὴς ταινία. Αἱ ράχεις τῶν λαβῶν ἐχρωματισμέναι. Ἐπὶ τοῦ ἄνω μέρους τῆς μιᾶς λαβῆς ἐγχάρακτος τεθλασμένη γραμμὴ μεταξὺ δύο εὐθειῶν. Κατὰ τὴν μεγίστην διάμετρον, κάτωθεν τῶν λαβῶν, ζεῦγος ὁριζοντίων ταινιῶν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ 117.
591 (πίν.23δ). Τρίωτος κρατηρίσκος. Ὑψ. 0.102μ., διάμ. στομ. 0.08μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπληρωμένος κατὰ τὴν μίαν λαβὴν καὶ τμήματα τοῦ σώματος. Πηλὸς κιτρινωπὀς. Ἐπιφάνεια ἀβαφής, σεσαθρωμένη. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΒ 118.
587 (πίν.23ε). Τρίωτος κρατηρίσκος. Υψ. 0.18μ., διάμ. στομ. 0.102μ. Συγκεκολλημένος, ἐλλιπὴς κατὰ τὰς λαβάς, συμπεπληρωμένος εἴς τινα τμήματα πλὴν τῶν λαβῶν. Πηλὸς ὠχροκίτρινος. Σχῆμα παραμορφωμἐνον. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ1 119.
588 (πίν.23στ). Τρίωτος κρατηρίσκος. Ὕψ. 0.115μ., διάμ. στομ. 0.08μ. Συγκεκολλημἐνος καὶ συμπεπληρωμένος κατὰ τὰς δύο λαβὰς καὶ τμήματα τῆς κοιλίας. Πηλὸς λευκοκίτρινος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Σχῆμα παραμορφωμένον. Ἴχνη διακοσμήσεως δί ἐρυθροῦ χρώματος. Ζεύγη ὁριζοντίων γραμμῶν κατὰ διαστήματα. Τὸ παρὰ τὴν βάσιν τμῆμα, ὁ λαιμὸς μετὰ τοῦ στομίου καὶ αἱ ράχεις τῶν λαβῶν ἐχρωματισμἐνα, Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ2 120.
595 (πίν.24α). Δίωτον ἀλαβαστρίδιον. Υψ. 0.065μ. Συμπεπληρωμένον εἰς μικρὰ τμήματα τοῦ χείλους. Πηλὸς ὠχροκίτρινος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανή. Κατὰ τὴν μεγίστην διάμετρον ζεῦγος ὁριζοντίων γραμμῶν καὶ παρὰ τὴν βάσιν ταινία. Χρονολόγησις ΥΕI 121.
594 (πίν.24α, εἰκ.20). Τρίωτον ἀλαβαστρίδιον. Υψ. 0.04μ., διάμ. στομ. 0.042μ. Συμπεπληρωμένον κατὰ τὴν μίαν τῶν λαβῶν καὶ τμῆμα τοῦ χείλους. Πηλὸς ὑπἐρυθρος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανή. Μεταξὺ τῶν λαβῶν ἀνὰ ἓν φύλλον κισσοῦ μὲ διπλοῦν μίοχον, φυόμενον ἐκ τῆς δεξιᾶς προσαρμογῆς ἑκάστης λαβῆς. Κάτωθεν ταινία. Ἐπὶ τῆς κάτω ἐπιφανείας τῆς βάσεως ζεῦγος ὁμοκέντρων κύκλων. Αἱ λαβαί, ο λαιμὸς καὶ τὰ χείλη ἐχρωματισμένα. Χρονολόγησις ΥΕII 122.
596 (πίν.24γ). Τρίωτον ἀλαβαστρίδιον. Ὕψ. 0.04μ., διάμ. στόμ. 0.048μ. Συγκεκολλημένον, συμπεπληρωμένον κατὰ τὴν μίαν λαβὴν καὶ τμῆμα τοῦ χείλους. Πηλὸς λευκοκίτρινος. Διακόσμησις καστανομέλαινα, λίαν ἐξίτηλος. Ἐπὶ τῆς κοιλίας διακρίνεται κόσμημα βράχου. Ἐπὶ τῆς κάτω ἐπιφανείας τῆς βάσεως ζεῦγος ὁμοκέντρων κύκλων. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΒ 123.
597 (πίν.24γ). Τρίωτον ἀλαβαστρίδιον. Υψ. 0.06μ., διάμ. στομ. 0.048μ. Συγκεκολλημένον, συμπεπληρωμένον κατὰ τὰς λαβὰς καὶ τμῆμα τοῦ χείλους. Πηλὸς ὠχρο-κίτρινος. Διακόσμησις ἐξίτηλος. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΒ 124.
590 (πίν.24β, εἰκ.21). Τρίωτον ἀλάβαστρον. Ὑψ. 0.117μ., διάμ. στομ. 0.11μ. Συγκεκολλημένον καὶ συμπεπληρωμένον κατὰ τὴν μίαν λαβὴν καὶ ἄλλα τμήματα. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Ἀλείφωμα λευκωπόν. Διακόσμησις καστανὴ ἐξίτηλος ἐν μέρει. Εἰς τὸ κάτω μέρος τῆς κοιλίας συνεχὲς κόσμημα βράχου μὲ σειρὰν κοκκίδων ἄνωθεν, ἀκολουθοῦσαν τὸ περίγραμμα τοῦ κοσμήματος. Κάτωθεν ζεῦγος ὁριζοντίων γραμμῶν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΒ-ΙΙΙΑ 125.
592 (πίν.248). Τρίωτον ἀλάβαστρον. Ὕψ. 0.09μ., διάμ. στομ. 0.10μ. Συγκεκολλημένον καὶ συμπεπληρωμένον. Πηλὸς λευκοκίτρινος. Διακόσμησις ἐξίτηλος. Παρὰ τὴν βάσιν ἀσαφὲς πλοχμοειδὲς κόσμημα. Ἐπὶ τῆς κάτω ἐπιφανείας τῆς βάσεως διπλαῖ κυματοειδεῖς γραμμαί, ἐκκινοῦσαι ἀκτινοειδάς ἐκ κεντρικοῦ κύκλου πρὸς τὴν περιφέρειαν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ1 126.
589 (πίν.24ε). Τρίωτον κυλινδρικὸν ἀλάβαστρον. Ὕψ. 0.17μ., διάμ. στομ. 0.093μ. Συγκεκολλημένον καὶ συμπεπληρωμένον κατὰ τὸ τρίτον τοῦ σώματος καὶ τὴν μίαν λαβήν. Πηλὸς ἐρυθρός. Ἀλείφωμα ἐρυθρωπόν. Ἐπιφάνεια ἀπολεπισμένη. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ1 127.
593 (πίν.24β). Τρίωτον ἀλάβαστρον. Υψ. 0.095μ., διάμ. στομ. 0.065μ. Συγκεκολλημένον καὶ συμπεπληρωμένον εἰς ἱκανὰ τμήματα. Πηλὸς ὠχροκίτρινος. Ἀλείφωμα λευκοκίτρινον. Διακόσμησις καστανέρυθρος, ἐξίτηλος. Ἴχνη κοσμήματος βράχου ἐπὶ τῆς κοιλίας καὶ ὁριζοντίων γραμμῶν ἐπὶ τοῦ ὤμου. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ2 128.
603 (πίν.25β). Τρίωτον ἀλάβαστρον. Σῳζ. ὕψ. 0.06μ. Συγκεκολλημένον. Ἐλλιπὲς κατὰ τὸ στόμιον, τὴν μίαν λαβὴν καὶ τμήματα τοῦ σώματος. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Χρονολὀγησις ΥΕΙΙΙΑ-Β 129.
598 (πίν.25α). Σφαιρικὸς ἀσκὸς μετὰ προχοῆς καὶ ταινιοειδοῦς λαβῆς εἰς τὸ ἄνω μέρος. Ὑψ. μετὰ τῆς λαβῆς 0.05μ., μῆκ. 0.10μ. Πηλὸς ὑπέρυθρος. ιολὀκληρον τὸ ἀγγεῖον καστανοβαφές. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ 130.
599 (πίν.25ε). Θἠλαστρον. Υψ. μετὰ τῆς λαβῆς 0.165μ. Συγκεκολλημένον καὶ συμπεπληρωμένον κατὰ τὸ 1/3 αὑτοῦ. Πηλὸς ἐρυθρός. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ 131.
601 (πίν.25γ). Ψευδόστομος σφαιρικὸς ἀμφορίσκος. Υψ. 0.11μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπληρωμένος. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Ὑπολείμματα ἐρυθροῦ χρώματος εἰς τὴν βάσιν τῆς προχοῆς. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ2 132.
600 (πίν.25δ, εἰκ.22). Ψευδόστομος ἀμφορίσκος. Ὑψ. 0.14μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπληρωμένος. Πηλὸς ὠχροκίτρινος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανομέλαινα ἐξίτηλος ἐν μέρει. Ἐπὶ τοῦ ὤμου ἄνθη παπύρου καὶ πέριξ αὐτῶν ὁμὰς λεπτῶν ὁριζοντίων γραμμῶν μεταξὺ δύο ταινιῶν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ 133.
604 (πίν.26α). Ἄωτον κυάθιον. Ὑψ. 0.035μ., διάμ. 0.09μ. Συγκεκολλημένον εἰς τμῆμα τοῦ χείλους, συμπεπληρωμένον εἰς δύο σημεῖα. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Χρονολὀγησις ΥΕII-IIIB 134.
605 (πίν.26β). Ἄωτον κυάθιον. Υψ. 0.04μ., διάμ. στομ. 0.10μ. Συγκεκολλημένον καί συμπεπληρωμένον. Πηλὸς ἐρυθρός. Χρονολόγησις ΥΕII-ΙΙΙΒ 135.
606 (πίν.26γ). Ἄωτον κυάθιον. Υψ. 0.04μ., διάμ. στομ. 0.09μ. Συγκεκολλημένον καὶ συμπεπληρωμένον. Πηλὸς ἐρυθρός. Χρονολόγησις ΥΕII-ΙΙΙ 136.
602 (πίν.26δ, εἰκ.23). Κὑπελλον. Υψ. 00.07μ., διάμ. στομ. 0.109μ. Συγκεκολλημένον καὶ συμπεπληρωμένον. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Οριζόντιος πλαστικὸς δακτύλιος κατὰ τὸ μέσον τοῦ σώματος περίπου. Διακόσμησις μέλαινα. Εἰς τὸ ἄνω μέρος ζεῦγος συνεχῶν σπειρῶν μὲ δύο κυκλίσκους ἑκατέρωθεν τῆς γραμμῆς συνδέσεως. Η λαβἠ, ὡς καὶ ἡ λοιπὴ ἐπιφάνεια, ἐχρωματισμέναι. Χρονολόγησις ΥΕΙ 137.
608 (πίν.26ε). Κύπελλον. Υψ. 0.05μ., διάμ. 0.115μ. Συγκεκολλημένον καὶ συμπεπληρωμένον. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ1 138.
607 (πίν.26στ). Μόνωτον κυάθιον. Ύψ. 0.03μ., διάμ. 0.07μ. Συγκεκολλημένον καὶ συμπεπληρωμένον. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Λαβὴ δακτυλιοειδἠς, κατακόρυφος, ὑπερυψωμένη τοῦ χείλους. Ἀσαφὴς σχηματισμὸς προχοῆς εἰς τὴν μίαν πλευράν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΒ 139.
609 (πίν.26ζ). Μόνωτον ἀβαθὲς κυάθιον. Ὕψος μετὰ τῆς λαβῆς 0.047μ., διάμ. 0.09μ. Συγκεκολλημένον καὶ συμπεπληρωμένον εἰς μερικὰ σημεῖα. Χεῖλος ἐξέχον μὲ πεπλατυσμένην τὴν ἄνω ἐπιφάνειαν. Πηλὸς ἐρυθρός. Ὑπολείμματα μελαίνης βαφῆς κατὰ τόπους. Χρονολόγησις ΥΕΙ-II 140.
614 (πίν.27α). Κύλιξ ἐφυρἂκοῦ τύπου. Υψ. 0.13μ., διάμ. 0.125μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Ὑπολείμματα μελαίνης βαφῆς ἐσωτερικῶς καὶ ἐξωτερικῶς. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ1 141.
611 (πίν.27β). Κύλιξ ἐφυραϊκού τύπου. Υψ 0.13μ., διάμ. 0.135μ. Συγκεκολλημένη. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Ὑπολείμματα μελαίνης βαφῆς ἐξωτερικῶς. Χρονολόγησις ΥΕΙΙ-ΙΙΙΑ1 142.
610 (πίν.27γ). Ὑψίπους κύλιξ. Υψ. 0.14μ., διάμ. στομ. 0.124μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ1. 143
612 (πίν.278). Ὑψίπους κύλιξ. Υψ 0.15μ. διάμ. 0.13μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Πηλὸς ἐρυθρωπός. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ1 144.
613 (πίν.27ε). Ὑψίπους κύλιξ. Ὕψ. 0.16μ.., διάμ. 0.14μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ1 145.
615 (πίν.27ς). Ὑψίπους κύλιξ. Υψ 0.199μ, διάμ. 0.166μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Ὑπολείμματα ἐρυθρῶν ὁριζοντίων γραμμῶν ἐπὶ τοῦ ποδὸς καὶ ἴχνη κατακορύφων κοσμημάτων (πορφύρας) εἰς τὸ κάτω μέρος του σώματος. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ 146.
616 (πίν.28α). Κύλιξ μεθ᾿ ὑπερυψωμένων λαβῶν. Ὑψ. 0.13μ. ὕψος μετὰ τῶν λαβῶν 0.175μ., διάμ. 0.13μ. Συγκεκολλημένη καὶ συμπεπληρωμένη. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Χρονολόγησις ΥΕIIIA1 147.
652 (πίν.28β). Ἀμφορεὺς μετὰ εὐρέος ὑψηλοῦ λαιμοῦ. Υψ. 0.225μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπληρωμένος. Πηλὸς ἐρυθρός. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ 148.
642 (πίν.28γ, δ). Φακοειδὴς σφραγιδόλιθος, ἐκ σαρδίου, Διάμ. 0.016μ. Ἐπὶ τῆς μιᾶς ὄψεως λέων σηκώνει μὲ τὸ ρύγχος του ἱπποειδὲς ζῷον, τοῦ ὁποίου τὸ ἀνεστραμμένον σῶμα σχηματίζει τόξον. Τὸ θέμα τοῦτο ἀπαντᾶται εἰς ἀρκετὰς σφραγῖδας κρητικάς, χρονολογουμένας εἰς τὴν ΥΜΙΙΙΑ ἐποχήν149, ἀλλὰ καὶ εἰς μυκηναϊκάς, χρονολογουμένας εἰς τὴν ΥΕII καὶ ΙΙΙ ἐποχήν150. Τὸ πλησιέστερον παράδειγμα πρὸς τὸ ἰδικόν μας εἶναι ὁ ὑπ᾿ ἀριθ. 268 σφραγιδόλιθος τῆς Συλλογῆς Μεταξᾶ τοῦ Ἡρακλείου, ὅστις χρονολογεῖται εἰς τὴν ΥΜΙΙΙΑ2 ἐποχήν.
641 (πίν.28ε, στ). Φακοειδὴς σφραγιδὀλιθος, ἐκ στεατίτου. Ἐπὶ τῆς μιᾶς ὄψεως ζεῦγος διπλῶν ὁμοκέντρων κύκλων, ὧν οἱ ἐξωτερικοὶ τέμνονται. Ἄνω καὶ κάτω ἀνὰ μία ὁριζόντιος γραμμή, ἐξ ἧς φύονται γραμμίδια. Πιθανώτατα εἶναι κρητικῆς προελεύσεως ΜΜII ἐποχῆς 151.
643 (πίν.29α, β). Σφραγιδόλιθος ἐκ σαρδίου, σχήματος πεπλατυσμένου κυλίνδρου. Μῆκ. 0.013μ., πλ. 0.01μ. Ἐπὶ τῆς μιᾶς ὄψεως τεκτονικὸν θέμα διασταυρουμένων γραμμῶν. Πιθανῶς κρητικῆς προελεύσεως, ΜΜΙΙ ἐποχῆς 152.
638 (πίν.29γ). Δύο χρυσαῖ παπυρὀσχημοι ψῆφοι. Υψ. 0.01., πλ. 0.016μ. Ἀπαντοῦν εἰς τὴν ΥΜ καὶ ΥΕ ἐποχήν 153.
639 (πίν.29δ). Χρυσοῦν κρινόσχημον περίαπτον. Ὑψ. 0.012μ., πλ. 0.027μ. Κατὰ τὸν κεντρικὸν ἄξονα ζεῦγος κατὰ κορυφὴν ρόμβων. Εἰς τὰ ἑκατέρωθεν καμπύλα σκέλη δύο σειραὶ τοξοειδῶν γραμμιδίων, ἀντιθετικῶς διατεταγμέναι καὶ σειρὰ πυκνῶν γραμμιδίων κατὰ τὴν παρυφήν. Ἅπαντα ἕκκρουστα. Τὸ κόσμημα τοῦτο ἀπετέλει κεντρικὴν ψῆφον περιδεραίου154. Παράλληλον ὅμοιον δὲν ἠδυνήθημεν νὰ ἐδρῶμεν ἐκ τῆς βιβλιογραφίας. Κάπως συγγενικὸν εἶναι ἓν φοινικόδενδρον ἐπὶ χρυσοῦ ἐλάσματος ἐπενδύσεως, εὑρεθέντος εἰς τὸν τάφον ΙΙΙ τοῦ Α Ταφικοῦ Περιβόλου τῶν Μυκηνῶν155.
638 (πίν.29ε,στ). Τέσσαρες χρυσαῖ ψῆφοι. Δύο σφαιρικαὶ μὲ ἐγκαρσίους αὐλακώσεις, διαμ. 0.007μ., μία ἀτρακτοειδής, μήκ. 0.011μ., καὶ μία σχήματος κοχλιοειδοῦς, μήκ. 0.016μ.
633 (πίν.30α). Δέκα ἑπτὰ σφόνδυλοι ἐκ στεατίτου. Δώδεκα κωνικοί, εἷς ἀμφικωνικὸς καὶ τέσσαρες κομβιόσχημοι. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ1-2 156.
634 (πίν.30γ). Κομβίον ἐξ ἰόχρου στεατίτου, μεγ. διαστ. 0.011μ. 157
636 (πίν.30β, δ). Δύο ψῆφοι. Μία σφαιρικὴ ἐξ ἀμεθύστου, διαμ. 0.007μ. καὶ ἑτέρα ἀτρακτοειδὴς ἐκ σαρδίου. Μῆκ. 0.015μ.
637 (πίν.30στ). Τμῆμα μολυβδίνου, ἐλασματοειδοῦς ἀντικειμένου. Διαστ. 0.018Χ 0.02μ. Φέρει ραβδώσεις κατὰ μῆκος καὶ φύλλον χρυσοῦ ὡς ἐπένδυσιν.
640 (πίν.30ε). Χρυσοῦς κρικοειδὴς δακτύλιος. Διάμ. 0.017μ.
644 (πίν.30ζ). Δίσκος-χαλκοῦ κατόπτρου. Διάμ. 0.102μ. Παρὰ τὴν περιφέρειαν ζεῦγος ὀπῶν διὰ τὴν στερέωσιν λαβῆς 158.
Παρατηρήσεις
Ο θολωτὸς τάφος Βέβε ἀνήκει εἰς τὴν κατηγορίαν τῶν λεγομένων "πριγκιπικῶν" τάφων, περὶ τῶν ὁποίων ἔχουν ἤδη ἀρκετὰ λεχθῆ ἀνωτέρω, εἰς τὰ περὶ τοῦ τάφου Νικητοπούλου 5.
Ο τάφος Βέβε εἶχε μακρὰν διάρκειαν χρήσεως. Εἶναι δὲ πιθανόν, ὡς ἤδη ἐλέχθη, νὰ διεδέχθη τὸν τάφον 5 μετὰ τὴν κατάρρευσίν του. Φαίνεται, ὅτι ἐκτίσθη κατὰ τὸ τέλος τῆς ΥΕΙ ἢ τὰς ἀρχὰς τῆς ΥΕΙΙ ἐποχῆς καὶ παρέμεινεν εἰς χρῆσιν μέχρι τὴν ΥΕΙΙΙΒ ἐποχήν. Εἶναι ἀλήθεια, ὅτι τὸ κόσμημα 639 φαίνεται νὰ εἶναι ἀρκετὰ παλαιόν. Συγγενεύει κάπως μὲ τὰ ὑπ᾿ ἀριθ. 808-811 κοσμήματα ἐπὶ χρυσῆς ἐπενδύσεως ἐκ Μυκηνῶν159. Ἐπίσης ὁ σφραγιδόλιθος 641 δύναται νὰ θεωρηθῇ παλαιοανακτορικός. Ὑπάρχουν ἐπίσης τὰ ἀγγεῖα 595, 602, 604, 605, τῶν ὁποίων οἱ τύποι ἀνάγονται εἰς τὴν ΥΕΙ ἐποχήν, ἀλλὰ ἐξακολουθοῦν νὰ ὑπάρχουν μέχρι τῆς ΥΕΙΙ ἐποχῆς τὸ 602 καὶ τὰ ὑπόλοιπα μέχρι τῆς ΥΕΙΙΙ ἐποχῆς. Τὰ κοσμήματα καὶ οἱ σφραγιδόλιθοι όμως, ὡς ἐκ τῆς φύσεώς των εἶναι ὀλιγώτερον φθαρτὰ καὶ συνεπῶς περισσότερον συντηρητικά. Δὲν δύνανται λοιπὸν νὰ ἀποτελέσουν ἀποφασιστικὸν χρονολογικὸν στοιχείον.
Χαρακτηριστικὰ τῶν θολωτῶν τάφων τῆς Καρποφόρας
Οἱ θολωτοὶ τάφοι τῆς ὡς ἄνω περιοχῆς παρουσιάζουν ὡρισμένα χαρακτηριστικά, τὰ ὁποῖα ἀναφέρομεν κατωτέρω:
Ἄπαντες εἶναι ἐκτισμένοι διὰ πλακοειδῶν σχιστολίθων καὶ ἔχουν στενὰ σχετικῶς τοιχώματα, πρᾶγμα τὸ ὁποῖον καθιστά αὐτοὺς μὴ ἀνθεκτικούς. Τὰ στενὰ τοιχώματα ὡς καὶ ἡ ἀπουσία ἀρκετοῦ οἰκοδομικοῦ ὑλικοῦ ὡδήγησε τὸν Σπ. Μαρινᾶτον νὰ θεωρήσῃ ἕνα τάφον εἰς Κουκουνάραν ὡς ταφικὸν περίβολον, μιμούμενον θολωτὸν τάφον καὶ νὰ εἴπῃ, - ὅτι κατασκευαὶ τοιούτου εἴδους ἐπιχωριάζουν εἰς τὴν Πυλίαν160. Ο μέγας ὄμως ὄγκος τοῦ οἰκοδομικοῦ ὑλικοῦ τοῦ εὑρεθέντος εἰς τοὺς τάφους τῆς Καρποφόρας καὶ εἰς τοὺς πέριξ μανδροτοίχους161 καὶ βασικῶς ἢ κλίσις τῶν τοιχωμάτων τῶν τάφων πρὸς τὰ ἔσω πείθουν, ὅτι εἰς τὴν προκειμένην τουλάχιστον περίπτωσιν ἔχομεν ὡλοκληρωμένας θολωτὰς κατασκευὰς ἄνευ ἀνθεκτικῶν τοίχων. Αὐτὸς ἄλλωστε εἶναι ὁ κύριος λόγος, διὰ τὸν ὁποῖον κατέρρευσαν σχεδὸν τελείως.
Ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον ἐπιχωριάζει εἰς τοὺς ἥσσονας θολωτοὺς τάφους τῆς περιοχῆς, εἶναι ἡ στενὴ εἴσοδος καὶ ὁ βραχύτατος δρόμος. Εἶναι ἀδύνατον νὰ δεχθῶμεν, ὅτι ὁ δρόμος συνέχιζε λελαξευμένος ἁπλῶς, διότι ἀφ᾿ ἑνὸς τὸ πρᾶγμα ἐξητάσθη μετὰ προσοχῆς κατὰ τὴν ἀνασκαφὴν καὶ οὐδεμία παλαιὰ σκαφὴ διεπιστώθη, ἀφ᾿ ἑτέρου ἢ σύστασις τοῦ χώματος, τὸ ὁποῖον εἶναι ἀμμῶδες, δὲν θὰ ἐπέτρεπε συγκράτησιν τῶν τοιχωμάτων τοῦ δρόμου ἄνευ κτιστῆς ἐπενδύσεως. Ἐκτὸς τούτου οἱ ὑπὸ ἐξέτασιν τάφοι εἶναι κατὰ τὸ μέγιστον μέρος αὐτῶν ὑπέργειοι, καλυπτόμενοι διὰ χώματος, ἡ δὲ εἴσοδος τῶν περισσοτέρων κεῖται πρὸς τὴν κλιτὺν τοῦ λοφίσκου (εἰκ.2).
Ἐνδιαφέρον εἶναι διὰ τὰς σχέσεις Μεσσηνίας- Κρήτης, ὅτι καὶ οἱ παλαιότεροι τάφοι εἰς Κρήτην εἷναι ὑπέργειοι162, καθὼς καὶ ὁ πεπτικῶςνεώτερος ἐξ αὐτῶν θολωτὸς τάφος Β τῶν Ἀρχανῶν163.
Τάφος Ριζομὐλου.
Ο τάφος Βέβε εἶχε μακρὰν διάρκειαν χρήσεως. Εἶναι δὲ πιθανόν, ὡς ἤδη ἐλέχθη, νὰ διεδέχθη τὸν τάφον 5 μετὰ τὴν κατάρρευσίν του. Φαίνεται, ὅτι ἐκτίσθη κατὰ τὸ τέλος τῆς ΥΕΙ ἢ τὰς ἀρχὰς τῆς ΥΕΙΙ ἐποχῆς καὶ παρέμεινεν εἰς χρῆσιν μέχρι τὴν ΥΕΙΙΙΒ ἐποχήν. Εἶναι ἀλήθεια, ὅτι τὸ κόσμημα 639 φαίνεται νὰ εἶναι ἀρκετὰ παλαιόν. Συγγενεύει κάπως μὲ τὰ ὑπ᾿ ἀριθ. 808-811 κοσμήματα ἐπὶ χρυσῆς ἐπενδύσεως ἐκ Μυκηνῶν159. Ἐπίσης ὁ σφραγιδόλιθος 641 δύναται νὰ θεωρηθῇ παλαιοανακτορικός. Ὑπάρχουν ἐπίσης τὰ ἀγγεῖα 595, 602, 604, 605, τῶν ὁποίων οἱ τύποι ἀνάγονται εἰς τὴν ΥΕΙ ἐποχήν, ἀλλὰ ἐξακολουθοῦν νὰ ὑπάρχουν μέχρι τῆς ΥΕΙΙ ἐποχῆς τὸ 602 καὶ τὰ ὑπόλοιπα μέχρι τῆς ΥΕΙΙΙ ἐποχῆς. Τὰ κοσμήματα καὶ οἱ σφραγιδόλιθοι όμως, ὡς ἐκ τῆς φύσεώς των εἶναι ὀλιγώτερον φθαρτὰ καὶ συνεπῶς περισσότερον συντηρητικά. Δὲν δύνανται λοιπὸν νὰ ἀποτελέσουν ἀποφασιστικὸν χρονολογικὸν στοιχείον.
Χαρακτηριστικὰ τῶν θολωτῶν τάφων τῆς Καρποφόρας
Οἱ θολωτοὶ τάφοι τῆς ὡς ἄνω περιοχῆς παρουσιάζουν ὡρισμένα χαρακτηριστικά, τὰ ὁποῖα ἀναφέρομεν κατωτέρω:
Ἄπαντες εἶναι ἐκτισμένοι διὰ πλακοειδῶν σχιστολίθων καὶ ἔχουν στενὰ σχετικῶς τοιχώματα, πρᾶγμα τὸ ὁποῖον καθιστά αὐτοὺς μὴ ἀνθεκτικούς. Τὰ στενὰ τοιχώματα ὡς καὶ ἡ ἀπουσία ἀρκετοῦ οἰκοδομικοῦ ὑλικοῦ ὡδήγησε τὸν Σπ. Μαρινᾶτον νὰ θεωρήσῃ ἕνα τάφον εἰς Κουκουνάραν ὡς ταφικὸν περίβολον, μιμούμενον θολωτὸν τάφον καὶ νὰ εἴπῃ, - ὅτι κατασκευαὶ τοιούτου εἴδους ἐπιχωριάζουν εἰς τὴν Πυλίαν160. Ο μέγας ὄμως ὄγκος τοῦ οἰκοδομικοῦ ὑλικοῦ τοῦ εὑρεθέντος εἰς τοὺς τάφους τῆς Καρποφόρας καὶ εἰς τοὺς πέριξ μανδροτοίχους161 καὶ βασικῶς ἢ κλίσις τῶν τοιχωμάτων τῶν τάφων πρὸς τὰ ἔσω πείθουν, ὅτι εἰς τὴν προκειμένην τουλάχιστον περίπτωσιν ἔχομεν ὡλοκληρωμένας θολωτὰς κατασκευὰς ἄνευ ἀνθεκτικῶν τοίχων. Αὐτὸς ἄλλωστε εἶναι ὁ κύριος λόγος, διὰ τὸν ὁποῖον κατέρρευσαν σχεδὸν τελείως.
Ἐκεῖνο, τὸ ὁποῖον ἐπιχωριάζει εἰς τοὺς ἥσσονας θολωτοὺς τάφους τῆς περιοχῆς, εἶναι ἡ στενὴ εἴσοδος καὶ ὁ βραχύτατος δρόμος. Εἶναι ἀδύνατον νὰ δεχθῶμεν, ὅτι ὁ δρόμος συνέχιζε λελαξευμένος ἁπλῶς, διότι ἀφ᾿ ἑνὸς τὸ πρᾶγμα ἐξητάσθη μετὰ προσοχῆς κατὰ τὴν ἀνασκαφὴν καὶ οὐδεμία παλαιὰ σκαφὴ διεπιστώθη, ἀφ᾿ ἑτέρου ἢ σύστασις τοῦ χώματος, τὸ ὁποῖον εἶναι ἀμμῶδες, δὲν θὰ ἐπέτρεπε συγκράτησιν τῶν τοιχωμάτων τοῦ δρόμου ἄνευ κτιστῆς ἐπενδύσεως. Ἐκτὸς τούτου οἱ ὑπὸ ἐξέτασιν τάφοι εἶναι κατὰ τὸ μέγιστον μέρος αὐτῶν ὑπέργειοι, καλυπτόμενοι διὰ χώματος, ἡ δὲ εἴσοδος τῶν περισσοτέρων κεῖται πρὸς τὴν κλιτὺν τοῦ λοφίσκου (εἰκ.2).
Ἐνδιαφέρον εἶναι διὰ τὰς σχέσεις Μεσσηνίας- Κρήτης, ὅτι καὶ οἱ παλαιότεροι τάφοι εἰς Κρήτην εἷναι ὑπέργειοι162, καθὼς καὶ ὁ πεπτικῶςνεώτερος ἐξ αὐτῶν θολωτὸς τάφος Β τῶν Ἀρχανῶν163.
Τάφος Ριζομὐλου.
Ἐνταῦθα δέον, ὅπως ἐξετασθῶσι τὰ εὑρήματα, τὰ προερχόμενα ἔκ τινος τάφου, ὅστις εὑρέθη τὸ 1959 εἰς Ριζόμυλον, κατὰ τὴν διαπλάτυνσιν τῆς ὁδοῦ Ριζομύλου- Πεταλιδίου. Οὗτος ἀπέχει περὶ τὰ 800μ. ἐπ᾿ εὐθείας, ἀπὸ τῆς θέσεως τῶν τάφων, τοὺς ὁποίους προεξετάσαμεν καὶ δὲν ἀνήκει εἰς τὸ αὐτὸ νεκροταφεῖον (παρένθ. πίν.Α). Δυστυχῶς κατεστράφη καὶ ἐκαλύφθη ἀμέσως δί ἀσφάλτου, χωρὶς νὰ δοθῆ εὐκαιρία ἐρεύνης εἰς ἀρχαιολόγον. Ἐκ τῶν πληροφοριῶν τῶν ἐντοπίων συνάγεται, ὅτι οὗτος ἦτο θαλαμοειδής. Ωρισμένα ἐκ τῶν κτερισμάτων, τὰ ὁποῖα παρεδόθησαν εἰς τὸ Μπενάκειον Μουσεῖον Καλαμάτας, παρουσιάζονται ἐνταῦθα:
95 (πίν.31α). Πρόχους. Ὑψ. 0.198μ. Σῶμα σφαιρικόν, λαιμὸς στενὸς καὶ χαμηλός. Πηλὸς κιτρινωπός. Διακόσμησις καστανομέλαινα. Ἐπὶ τοῦ ὤμου, ἄνωθεν ὁμάδος τριῶν ὁριζοντίων ταινιῶν, πέντε μεμονωμέναι σπεῖραι μετὰ στελέχους, φυόμεναι ἐκ τῆς κάτωθεν ταινίας. Ἑτέραομὰς ταινιῶν παρὰ τὴν βάσιν. Πλαστικὸς δακτύλιος περὶ τὴν βάσιν τοῦ λαιμοῦ. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ 164.
98 (πίν.31β). Ψευδόστομος ἀμφορίσκος. Ὑψ. 0.07μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπλήρωμένος εἰς ἱκανὸν μέρος αὐτοῦ. Σῶμα σφαιρικὸν πεπιεσμένον. Πηλὸς λευκοκίτρινος. Διακόσμησις καστανομέλαινα, ἐξίτηλος. Ἐπὶ τῆς κοιλίας ὁμάδες ὁριζοντίων γραμμῶν καὶ ταινιῶν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ2-Β 165.
90 (πίν.31γ, δ). Ψευδόστομος ἀμφορεὺς. Υψ. 0.12μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπληρωμένος εἰς δύο τμήματα. Σῶμα σφαιρικόν. Πηλὸς λευκοκίτρινος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανομέλαινα, ἐν μέρει ἑξίτηλος. Ἐπὶ τοῦ ὤμου τέσσαρα μυκηναϊκὰ ἄνθη. Ἐπὶ τῆς κοιλίας ὁμάδες ὁριζοντίων λεπτῶν γραμμῶν μεταξὺ ταινιῶν καὶ στενὴ ζώνη μὲ τεθλασμένην γραμμὴν μεταξὺ τῶν δύο πρώτων. Αἱ ράχεις τῶν λαβῶν ἐχρωματισμέναι, ἐξαιρουμένων τριγωνιδίων ἑκατέρωθεν τοῦ δίσκου τοῦ ψευδοῦς στομίου, ἐφ᾿ οὗ ὁμόκεντροι κύκλοι περὶ κεντρικὴν κοκκίδα. Η βάσις καὶ τὸ χεῖλος τῆς προχοῆς ἐχρωματισμένα. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ 166.
92 (πίν.32α ). Τρίωτον κυλινδρικὸν ἀλάβαστρον. Υψ. 0.071μ., διάμ. στομ. 0.057μ. Συγκεκολλημένον καὶ συμπεπληρωμένον κατὰ τὴν μίαν λαβὴν καὶ δύο τμήματα τοῦ χείλους. Πηλὸς καστανοκίτρινος. Ἀλείφωμα λευκοκίτρινον. Διακόσμησις καστανομέλαινα. Ἐπὶ τοῦ ὤμου, μεταξὺ τῶν λαβῶν, ζώνη μὲ λοξὰς γραμμάς. Ἐπὶ τοῦ λοιποῦ σώματος τέσσαρες ὁριζόντιοι ταινίαι. Αἱ ράχεις τῶν λαβῶν ἐχρωμάτισμέναι. Χρονολὀγησις ΥΕΙΙΙΒ 167.
94 (πίν.32δ). Τρίωτος πιοειδὴς ἀμφορίσκος. Υψ. 0.204μ., διάμ. στομ. 0.112μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπληρωμένος εἴς τινα σημεῖα. Πηλὸς κιτρινωπὁς. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανή. Εἰς τὸ ἄνω μέρος τῆς κοιλίας, μεταξὺ τῶν λαβῶν, διακοσμητικὴ ζώνη μὲ ἀντιθετικὰς ὁμάδας ὁμοκέντρων ἡμικυκλίων εἰς δύο σειράς. Ἐκατέρωθεν τῶν λαβῶν ἀνὰ μία παχεῖα τοξοειδὴς ταινία ἑνώνει τὰς προσαρμογὰς αὐτῶν. Ἄνωθεν καὶ κάτωθεν τῆς διακοσμητικῆς ζώνης ὁμὰς λεπτῶν ὁριζοντίων γραμμῶν μεταξὺ παχειῶν ταινιῶν. Αἱ λαβαί, ὁ λαιμὸς μετὰ τοῦ στομίου καὶ ἡ βάσις μετὰ τοῦ συνεχομένου κατωτάτου τμήματος τοῦ σώματος, ἐχρωματισμένα. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΓ1 168.
206 (πίν.32ε). Ἄνω μέρος πρόχου. Σῳζ. ὕψ. 0.183μ. Συγκεκολλημένον. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανέρυθρος. Ἐπὶ τοῦ ὤμου κόσμημα διπλόσπειρας. Ἐπὶ τοῦ λοιποῦ μέρους τῆς κοιλίας δυο ζευγη παχειῶν ὁριζοντίων γραμμῶν. Ἐπὶ τῆς ράχεως τῆς λαβῆς παχεῖαι κοκκίδες. Περὶ τὴν βάσιν τοῦ λαιμοῦ καὶ περὶ τὸ χεῖλος ταινία. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ-Γ1. 169
488 (πίν.32β). Λαιμὸς μετὰ μικροῦ τμήματος τοῦ ὤμου πρόχου. Σῳζ. ὕψ. 0.087μ. Ἐλλείπει τὸ ἥμισυ τοῦ χείλους. Πηλὸς καστανέρυθρος. Ἀλείφωμα λευκωπόν. Διακόσμησις καστανή. Ἐπὶ τοῦ σῳζομένου μέρους τοῦ ὤμου τμήματα διαγραμμισμένων ρακετοειδῶν κοσμημάτων. Ἐπὶ τῆς ἄνω ἐπιφανείας τοῦ χείλους σειρὰ γραμμιδίων. Περὶ τὴν βάσιν τοῦ λαιμοῦ ταινία. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΓ1 170.
89 (πίν.32γ). Μόνωτον κυάθιον. Υψ. 0.044μ., διάμ. 0.096- 0.12μ. Πηλὸς ὠχροκίτρινος. Σχῆμα παραμορφωμένον. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ-Γ1. ἐως προκύπτει ἐκ τῆς χρονολογήσεως τῶν εὑρημάτων ὁ τάφος οὗτος πρέπει νὰ τοποθετηθῇ χρονικῶς εἰς τὸ μεταίχμιον τῆς ΥΕΙΙΙΒ-Γ ἐποχῆς.
95 (πίν.31α). Πρόχους. Ὑψ. 0.198μ. Σῶμα σφαιρικόν, λαιμὸς στενὸς καὶ χαμηλός. Πηλὸς κιτρινωπός. Διακόσμησις καστανομέλαινα. Ἐπὶ τοῦ ὤμου, ἄνωθεν ὁμάδος τριῶν ὁριζοντίων ταινιῶν, πέντε μεμονωμέναι σπεῖραι μετὰ στελέχους, φυόμεναι ἐκ τῆς κάτωθεν ταινίας. Ἑτέραομὰς ταινιῶν παρὰ τὴν βάσιν. Πλαστικὸς δακτύλιος περὶ τὴν βάσιν τοῦ λαιμοῦ. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ 164.
98 (πίν.31β). Ψευδόστομος ἀμφορίσκος. Ὑψ. 0.07μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπλήρωμένος εἰς ἱκανὸν μέρος αὐτοῦ. Σῶμα σφαιρικὸν πεπιεσμένον. Πηλὸς λευκοκίτρινος. Διακόσμησις καστανομέλαινα, ἐξίτηλος. Ἐπὶ τῆς κοιλίας ὁμάδες ὁριζοντίων γραμμῶν καὶ ταινιῶν. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΑ2-Β 165.
90 (πίν.31γ, δ). Ψευδόστομος ἀμφορεὺς. Υψ. 0.12μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπληρωμένος εἰς δύο τμήματα. Σῶμα σφαιρικόν. Πηλὸς λευκοκίτρινος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανομέλαινα, ἐν μέρει ἑξίτηλος. Ἐπὶ τοῦ ὤμου τέσσαρα μυκηναϊκὰ ἄνθη. Ἐπὶ τῆς κοιλίας ὁμάδες ὁριζοντίων λεπτῶν γραμμῶν μεταξὺ ταινιῶν καὶ στενὴ ζώνη μὲ τεθλασμένην γραμμὴν μεταξὺ τῶν δύο πρώτων. Αἱ ράχεις τῶν λαβῶν ἐχρωματισμέναι, ἐξαιρουμένων τριγωνιδίων ἑκατέρωθεν τοῦ δίσκου τοῦ ψευδοῦς στομίου, ἐφ᾿ οὗ ὁμόκεντροι κύκλοι περὶ κεντρικὴν κοκκίδα. Η βάσις καὶ τὸ χεῖλος τῆς προχοῆς ἐχρωματισμένα. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ 166.
92 (πίν.32α ). Τρίωτον κυλινδρικὸν ἀλάβαστρον. Υψ. 0.071μ., διάμ. στομ. 0.057μ. Συγκεκολλημένον καὶ συμπεπληρωμένον κατὰ τὴν μίαν λαβὴν καὶ δύο τμήματα τοῦ χείλους. Πηλὸς καστανοκίτρινος. Ἀλείφωμα λευκοκίτρινον. Διακόσμησις καστανομέλαινα. Ἐπὶ τοῦ ὤμου, μεταξὺ τῶν λαβῶν, ζώνη μὲ λοξὰς γραμμάς. Ἐπὶ τοῦ λοιποῦ σώματος τέσσαρες ὁριζόντιοι ταινίαι. Αἱ ράχεις τῶν λαβῶν ἐχρωμάτισμέναι. Χρονολὀγησις ΥΕΙΙΙΒ 167.
94 (πίν.32δ). Τρίωτος πιοειδὴς ἀμφορίσκος. Υψ. 0.204μ., διάμ. στομ. 0.112μ. Συγκεκολλημένος καὶ συμπεπληρωμένος εἴς τινα σημεῖα. Πηλὸς κιτρινωπὁς. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανή. Εἰς τὸ ἄνω μέρος τῆς κοιλίας, μεταξὺ τῶν λαβῶν, διακοσμητικὴ ζώνη μὲ ἀντιθετικὰς ὁμάδας ὁμοκέντρων ἡμικυκλίων εἰς δύο σειράς. Ἐκατέρωθεν τῶν λαβῶν ἀνὰ μία παχεῖα τοξοειδὴς ταινία ἑνώνει τὰς προσαρμογὰς αὐτῶν. Ἄνωθεν καὶ κάτωθεν τῆς διακοσμητικῆς ζώνης ὁμὰς λεπτῶν ὁριζοντίων γραμμῶν μεταξὺ παχειῶν ταινιῶν. Αἱ λαβαί, ὁ λαιμὸς μετὰ τοῦ στομίου καὶ ἡ βάσις μετὰ τοῦ συνεχομένου κατωτάτου τμήματος τοῦ σώματος, ἐχρωματισμένα. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΓ1 168.
206 (πίν.32ε). Ἄνω μέρος πρόχου. Σῳζ. ὕψ. 0.183μ. Συγκεκολλημένον. Πηλὸς ὑπέρυθρος. Ἀλείφωμα τοῦ αὐτοῦ χρώματος. Διακόσμησις καστανέρυθρος. Ἐπὶ τοῦ ὤμου κόσμημα διπλόσπειρας. Ἐπὶ τοῦ λοιποῦ μέρους τῆς κοιλίας δυο ζευγη παχειῶν ὁριζοντίων γραμμῶν. Ἐπὶ τῆς ράχεως τῆς λαβῆς παχεῖαι κοκκίδες. Περὶ τὴν βάσιν τοῦ λαιμοῦ καὶ περὶ τὸ χεῖλος ταινία. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ-Γ1. 169
488 (πίν.32β). Λαιμὸς μετὰ μικροῦ τμήματος τοῦ ὤμου πρόχου. Σῳζ. ὕψ. 0.087μ. Ἐλλείπει τὸ ἥμισυ τοῦ χείλους. Πηλὸς καστανέρυθρος. Ἀλείφωμα λευκωπόν. Διακόσμησις καστανή. Ἐπὶ τοῦ σῳζομένου μέρους τοῦ ὤμου τμήματα διαγραμμισμένων ρακετοειδῶν κοσμημάτων. Ἐπὶ τῆς ἄνω ἐπιφανείας τοῦ χείλους σειρὰ γραμμιδίων. Περὶ τὴν βάσιν τοῦ λαιμοῦ ταινία. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΓ1 170.
89 (πίν.32γ). Μόνωτον κυάθιον. Υψ. 0.044μ., διάμ. 0.096- 0.12μ. Πηλὸς ὠχροκίτρινος. Σχῆμα παραμορφωμένον. Χρονολόγησις ΥΕΙΙΙΒ-Γ1. ἐως προκύπτει ἐκ τῆς χρονολογήσεως τῶν εὑρημάτων ὁ τάφος οὗτος πρέπει νὰ τοποθετηθῇ χρονικῶς εἰς τὸ μεταίχμιον τῆς ΥΕΙΙΙΒ-Γ ἐποχῆς.
Άγγελος Χωρέμης*
Μυκηναϊκοί και Πρωτογεωμετρικοί τάφοι εις Καρποφόραν Μεσσηνίας
Αρχαιολογική Εφημερίς 1973
*Ο Άγγελος Χωρέμης γεννήθηκε στην Αθήνα το 1936. Έκανε τις εγκύκλιες σπουδές του στο Εθνικό Εκπαιδευτήριο Αναβρύτων. Σπούδασε στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, στο Ιστορικό και Αρχαιολογικό Τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής, απ’ όπου πήρε δίπλωμα το 1962. Μετεκπαιδεύτηκε στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης από το 1974-1976. Διορίστηκε, κατόπιν διαγωνισμού, στην Αρχαιολογική Υπηρεσία του Υπουργείου Πολιτισμού, όπου υπηρέτησε από το 1965 – 1992 στις Εφορείες Αρχαιοτήτων: Αρχαίας Ολυμπίας, Εύβοιας, Κέρκυρας, καθώς και στην Κεντρική Υπηρεσία του Υπουργείου, ως Διευθυντής Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων και ως Προϊστάμενος της Διεύθυνσης Αρχείου Μνημείων. Είχε κάνει πολλές ανασκαφές στις περιοχές όπου υπηρέτησε και είχε δημοσιεύσει τα αποτελέσματα των ανασκαφών του στα Χρονικά του Αρχαιολογικού Δελτίου (1969-1981), καθώς και άλλες μελέτες σε διάφορα επιστημονικά περιοδικά. Ήταν εταίρος της Εν Αθήναις Αρχαιολογικής Εταιρείας, μέλος του Ελληνικού Τμήματος του Διεθνούς Μυθολογικού Λεξικού LIMC. Πήρε μέρος σε διάφορα επιστημονικά συνέδρια και έδωσε επιστημονικές διαλέξεις στο Institute of Archaeology του Λονδίνου και το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο της Ρώμης, καθώς και στα Πανεπιστήμια της Οξφόρδης, Lecce και Scuola Normale Πίζας στην Ιταλία. Απεβίωσε 10/ 03/ 2002.
Κυριότερες δημοσιεύσεις: -Θολωτός Μυκηναϊκός Τάφος εις Καρποφόραν Μεσσηνίας (Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών, τομ.1, 1968) -Μεσοελλαδικός Βωμός εις Νησακούλι Μεθώνης (Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών, τομ.2, 1969) -Μαρμάρινη Κεφαλή εκ του Λόφου του Φιλοπάππου (Αρχαιολογικόν Δελτίον, τομ. 24, 1969) -Θαλαμοειδής Μυκηναϊκός Τάφος εις Παναγίτσαν Χαλκίδος (Αρχείον Ευβοϊκών Μελετών, τομ. ΙΗ, 1972) -Χαλκαί Υδρίαι εξ Ηλείας (Αρχαιολογική Εφημερίς, 1969) -Ερυθρόμορφος Λήκυθος εξ Ερετρίας (Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών, 1971) -Επιτύμβιον Ανάγλυφον εξ Ωρεών (Αρχαιολογικά Ανάλεκτα, 1972) -Μυκηναϊκοί και Πρωτογεωμετρικοί Τάφοι εις Καρποφόραν Μεσσηνίας (Αρχαιολογική Εφημερίς, 1973) -Αρχαϊκόν Αέτωμα εκ Κερκύρας (Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών, 1974) -«Μικίων Καλός» («Στήλη», τιμητικός τόμος εις μνήμην Ν.Κοντολέοντος, Αθήνα 1980) -Αρχαϊκό Αέτωμα από το Φιγαρέτο Κερκύρας (Ανακοίνωση στο Δ’ Πανιόνιο Συνέδριο, 1978 –Κερκυραϊκά Χρονικά, τομ. 26, 1982) -Νέο Εικονογραφικό Σύνολο του Εμμ Τζάνε στην Κέρκυρα (Κερκυραϊκά Χρονικά, τομ. 25, 1981) -Μετάλλινος Οπλισμός από τον Τάφο στο Προδρόμι Θεσπρωτίας (Αρχαιολογικά Ανάλεκτα εξ Αθηνών ΧΙΙΙ 1, 1981) -Μία νέα άποψη για το αέτωμα της Γοργούς («Έπαινος», τιμητικός τόμος εις μνήμην Ιω.Κ.Παπαδημητρίου, Αθήνα, 1997) - Μολύβδινο Ενεπίγραφο Έλασμα από την Κέρκυρα (HOROS X-XII, 1992-1998)
1. Ο R. HOPE-SIMPSON ἐπιχειρεῖ ἀβεβαίαν ταὺτισιν τοῦ οἰκισμοῦ μὲ τὴν ὁμηρικὴν Αἴπειαν (BSA 61,1966, σ. 131).
2. Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, BCH 84,1960, Chronique des Fouilles 1959, σ.700. ΑΔ16, 1960, σ.108. Γ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ, ΑΔ17, 1961-62, B Χρον., σ.95. W. MCDONALD «Β.ΗΟΡΕ-SIMPSON, AJA 65, 1961, σ.248, 249 καὶ 68, 1964, σ.234. R. HOPE-SIMPSON, BSA 52, 1957, σ.249 καὶ 61, 1966, σ.124. Α. ΧΩΡΕΜΗΣ, ΑΔ 23, 1968, B' Χρον., σ.158 κἑ. ΑΑΑ Ι, 1968, σ,205- 209.
3. Α. ΧΩΡΕΜΗΣ, ΑΔ 25, 1970, B’ Xpov., σ.179-181. M. ERVIN, AJA74, 1970, σ.276. W. MCDONALD, ΑΔ25, 1970, B' Xpov., σ.183-186. Hesperia 41, 1972, σ.218 κἑ. W. MCDONALD-G. RAPP, Jr, Minnesota Messenia Expedition, Reconstructing a Bronze Age Regional Environment, University of Minnesota Press, 1972.
4. Εὐχαριστῶ τὸν Ἔφορον κ. Ν. Γιαλούρη καὶ τὸν τότε Προιστάμενον τῆς Z’ Ἐφορείας κ. Γ. Παπαθανασόπουλον διὰ τὴν ἀνάθεσιν τῆς ἀνασκαφῆς ταύτης. Ἐπίσης εὐχαριστῶ τὴν κ. Ἄλκηστιν Χωρέμη διὰ τὴν σχεδίασιν τῶν τάφων καὶ τῶν μοτίβων τῶν ἀγγείων, τὸν καλλιτέχνην φωτογράφον κ, Μανώλην Βερνάρδον διὰ τὴν φωτογράφησιν τῶν πολυτίμων ἀντικειμένων ἐκ τοῦ τάφου Βἐβε, τὸν συνάδελφον κ. R. Howell διὰ τὴν φωτογράφησιν τῶν ὑπ᾿ ἀριθ. 761-764 ἀγγείων, τὸν κ. Ι. Pini διὰ τὴν ἄδειαν δημοσιεύσεως τῶν σχεδιασμάτων τῶν ὑπ᾿ ἀριθ. 641-643 σφραγιδολίθων, ὡς καὶ τὸν συγκολλητὴν κ. Γ. Ἀλεξάκην, εἰς τὴν εὐσυνείδητον ἐργασίαν τοῦ ὁποίου ὀφείλεται ἡ δυσχερεστάτη συγκόλλησις τῶν ἐκ τῆς ἀνασκαφῆς προελθόντων ἀγγείων. Εὐχαριστίας ἐκφράζω καὶ ἐνταῦθα πρὸς τὸν συνάδελφον κ. Ἰω. Σακελλαράκην διὰ τὴν συζήτησιν τοῦ θέματος καθὼς καὶ διὰ τὴν διάθεσιν τῶν δακτυλογραφημένων κειμένων δύο ὑπὸ ἑνώσωσιν μελετῶν του.
5 Α. ΧΩΡΕΜΗΣ, ΑΔ23, 1968, B' Χρονικά (Καρποφόρα Μεσσηνίας), σ.158-159 καὶ ΑΔ25, 1970, B' σ. 205-209. Χρονικά (Ριζόμυλος Καρποφόρα), σ.179-181. ΑΑΑ Ι, 1968 (Θολωτὸς τάφος εἰς Καρποφόραν Μεσσηνίας).
6. Οἱ ἀναγραφόμενοι ἀριθμοὶ τῶν ἀντικειμένων εἶναι τοῦ εὑρετηρίου τοῦ Μουσείου Καλαμάτας, ὅπου καὶ ἀπόκεινται τὰ εὐρήματα ἐκ Καρποφόρας.
7. A. FURUMARK, The Mycenaean Pottery, Analysis and Classification, Stockholm 1941, εἰκ.12, 47 (ἐφεξῆς FUR.,MP). C.W. BLEGEN- M. RAWSON, The Palace of Nestor at Pylos in Western Messenia I, Princeton 1966, σ.386, σχ.51 (ἐφεξῆς BLEGEN, PNI).
8. FUR., ἔ.ἀ. εἰκ.5, 112.
9. FUR., ἔ.οί. εἰκ.17, 258. F. H. STUBBINGS, The Mycenaean Pottery of Attica, BSA42, 1947, σ. 29, εἰκ. 1οΕ (ἐφεξῆς STUBBINGS, Attica). A.J.B. WAGE, Chamber Tombs at Mycenae (Archaeologia82), Oxford 1932, πίν. XVI, Tomb 505, 2 (ἐφεξῆς WAGE, Ch.T.). J. DESHAYES, Argos, Les fouilles de la Deiras. Etudes Péloponnésiennes IV, Paris 1966, πίν. LIV5 (DV 31) τὸ δίκτυον μὲ διπλῆν γραμμήν (ἐφεξῆς DESHAYES, Argos-Deiras), BLEGEN, PN I, σ. 369, shape 29 C. Copenhague, Musée National 111 A, πίν.54 ἀρ.5 καὶ πίν.54, 12. Α. ΚΕΡΑΜΟΠΟΥΛΛΟΣ, ΑΕ 1910, σ.196, εἰκ.6. Τὸ δίκτυον μὲ διπλῆν γραμμήν
10. G. KARO, Die Schachtgréber von Mykenai, Miinchen 1930, πίν. CXXXVI, 818 (ἐφεξῆς KARO, Schachtgraber). Τὰ ἄκρα τῶν σκελῶν δὲν κάμπτονται πρὸς τὰ ἔσω. WACE, Ch.T., πίν. VII 26. DESHAYES, Argos-Deiras, πίν. LXXXIX, 8. C. W. BLEGEN, Prosymna, The Helladic Settlement preceding the Argive Heraeum, Cambridge 1937, εἰκ.574, τὸ ὁποῖον εἶναι τὸ συγγενέστερον παράδειγμα. Περὶ λαβίδων γενικώτερον βλ. αὐτόθι σ.329 καὶ 349.
11. DESHAYES, Argos-Deiras,1civ. XCIX, 5 (OB22), σ.111 καὶ 202. Χρονολογεῖται μὲ ἐπιφύλαξιν εἰς τὴν ΥΕ ΠΙΒ ἐποχήν. Α. W PERSSON- O. ΡΚδΒΙΝ, Asine, Results of the Swedish Excavations, Stockholm 1938, εἰκ. 214 (ἐφεξῆς PERSSON- ΡΚδυΙΝ, Asine). N. SANDARS, The antiquity of the one- edged knife in theAegaean, PPS 21,1955,a.175-177,188-190.S. HOOD, G. HUXLEY, N. SANDARS, BSA 53-54,1958-59, σ.233-34. DESHAYES, Outi1s de bronze I, Paris1960, σ.302 330, II, σ.123-140.
12. A. FURUMARK, The Chronology of Mycenaean Pottery, Stockholm 1941, σ.89, εἰκ.2, a1 (ἐφεξῆς ΡυΗ., Chron.). ΣΠ. ΙΑΚΩΒΙΔΗΣ, Περατὴ Β, Ἀθῆναι 1969, σ.280, εἰκ.123, 5.
13. FUR., Chron., σ.89, εἰκ.2C. ΣΠ, ΙΑΚΩΒΙΔΗΣ, Περατὴ Β, σ.280, εἰκ.123,10.
14. Ν. ΒΕΡΔΕΛΗΣ, ΠΑΕ 1952, σ.197 κἑ., εἰκ.13 καὶ 1953, σ.128, πίν. II.
15. K. ΔΑΒΑΡΑΣ, ΠΑΕ 1966, σ.185 κἑ., πίν.155-161. Gréberkunde, Wiesbaden 1968, σ.46, εἰκ. 94 (ἐφῆς ΡΙΝΙ, BMGK).
16. J .D.S. PENDLEBURY, The Archaeology of Crete, London 1939, σ.196 καὶ 242 κἑ. PINI, BMGK, σ. 47, Ι. ΡΙΝΙ, Βεἱίτἅἔθ ΖΗΓ minoischen εἰκ. 92 καὶ 95.
17. ΣΤ. ΞΑΝΘΟΥΔΙΔΗΣ, ΑΕ 1904, σ.22 κἑ. Pm, BMGK, σ.48.
18. G. MYLONAS, Mycenae and Mycenaean Age, Princeton 1966, σ.89, εἰκ.110.
19. Thoricos Ι, 1963, σ.29 κἑ.
20. Ν. ΒΕΡΔΕΛΗΣ, ΠΑΕ 1952, σ.197 κἑ., εἰκ.13, καὶ 1953, σ.128, πίν. II.
21. Thoricos I, 1963, σ.30, εἰκ.8.
22. N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΑΜ 82, 1967, σ.68 κἑ.
23. Ὅπου πάντως τὸ ἔδαφος προσεφέρετο, προετιμᾶτο καὶ ἐδῶ ἡ λάξευσις, ὡς π.χ. εἰς τὸ νεκροταφεῖον τῶν Βολιμιδίων (βλ. ΣΠ. ΜΑΡΙΝΑΤΟΣ, ΠΑΕ 1953, σ. 238 κἑ.) καὶ εἰς αὐτὴν τὴν Καρποφόραν (βλ. Γ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ, ΑΔ 17, 1961-62, B’ Xpov., σ.95)
24. KARO, Schachtgrfiber, πίν. XII, XV, 7. Παρόμοια μοτίβα εἰς χρυσοῦν στέμμα καὶ διακοσμητικὰ ἐλάσματα, Ὁμοιότητα παρουσιάζει τὸ κόσμημα δακτυλίου 118, πίν. XXIV, μετὰ σπειροειδοῦς πλοχμοὶ πέριξ τῶν ὀφθαλμῶν, ἀλλ᾿ οὐχὶ στικτοῦ. Ἐπίσης αὐτόθι πίν. XXVIII καὶ ΧΧΙΧ τὰ ἐλάσματα 10, 11, 14, τὰ ὁποῖα δὲν ἔχουν τὸν ἴδιον τρόπον ἀναρτήσεως, πλὴν ἴσως τοῦ 13.
25. Αὐτόθι πίν. XXV, 114. BLEGEN, Prosymna, εἰκ.460, 12, 15 καὶ 1.
26. Εἰκονίζονται 14, διότι αἱ ἕτεραι δύο εἶναι ἐφθαρμέναι. Ο ἄργυρος εἶναι σπάνιος κατὰ τοὺς μυκηναϊκοὺς χρόνους. V. R. D’ A. DESBOROUGH, The Last Mycenaeans and their Successors, Oxford 1964, σ.50 (ἐφεξῆς DESBOROUGH, LMS).
27. DESBOROUGH, LMS, σ.50. DESHAYES, Argos -eiras, 0'. 209.
28. ΣΠ. ΜΑΡΙΝΑΤΟΣ, ΠΑΕ 1959, σ.179.
29. ΣΠ. ΜΑΡΙΝΑΤΟΣ, ΠΑΕ 1966, σ.130.
30. ΣΠ. ΜΑΡΙΝΑΤΟΣ, ΠΑΕ 1956, σ.203.
31. Εἰς μέγας θολωτὸς τάφος, τοῦ τύπου τῶν καλουμένων ((βασιλικῶν», ἀνεσκάφη προσφάτως εἰς Καρποφόραν, εἰς θέσιν Νηχώρια, διὰ κοινῆς ἑλληνοαμερικανικῆς συνεργασίας. Η παρουσία «βασιλικοῦ» τάφου εἰς τὴν περιοχὴν καθιστᾷ ἀκόμη περισσότερον περίπλοκον τὸ πρόβλημα τῶν μικροτέρων ((πριγκιπικῶν». Τὴν πληροφορίαν ὀφείλω εἰς τὴν Ἔφορον κ. Θ. Καράγιωργα, ἥτις μετέσχε τῆς ἀνασκαφῆς ἀπὸ ἑλληνικῆς πλευρᾶς. Τὴν εὐχαριστῶ θερμῶς καὶ ἐνταῦθα τόσον διὰ τὰς παρασχεθείσας πληροφορίας, ὅσον καὶ διὰ τὴν ἄδειαν δημοσιεύσεως τῆς χαλκῆς περόνης ὰρ. 741 (πίν.14ζ), εὑρεθείσης ὑπὸ τοῦ ἰδιοκτήτου τοῦ ἀγροῦ μετὰ τὸ πέρας τῆς ἀνασκαφῆς.
32. KARO, Schachtgriiber, πίν. XII, XV, XXVIII, ΧΧΙΧ, XXV.
33. Διαστάσεις τοῦ λάκκους μῆκ. 1.95μ.,πλ. 0.50μ., βάθ. 0.80μ.
34. FUR., MP, εἰκ.13, 219. WAGE, Ch. T., πίν. BLEXXXIV, 18. STUBBINGS, Attica, εἰκ. 13 Α.
35. FUR., ἕ.ἀ. εἰκ.16, 260/266. STUBBINGS, Attica,εἰκ. 10, F1.
36. FUR., ἕ.ἀ. εἰκ.5, 112. WAGE, Ch. T., σ.104,19, πίν.LI, 19. STUBBINGS, Attica, σ.50, εἰκ.20, D. BLEGEN, Prosymna, six.97, 202, εἰκ. 261, 696, εἰκ. 516,19.DESHAYES, Argos-Deiras, πίν. LXXXV, 6, σ.89,90.
37. FUR ἐἀ. εἰκ.7, 69/105. BLEGEN, Prosymna, εἰκ.167, 1140.
38. FUR. εἰκ.5, 188, 190 καὶ εἰκ.67, σχ.57,2. WAGE, Ch. T., πίν. ΧΙΧ, 8, πίν. XXII, DESHAYES, Argos-Deiras, πίν. LVI, 8 (DV 67), μερικὴ ὁμοιότης εἰς τὴν διακόσμησιν. FURTWAENGLER-LOESCHKE, Mykenische Vasen, Ber1in 1886, πίν.Χ (Ia1ysos). AJA58, 1954, πίν.44, εἰκ.3a, ἐκ Παλαιᾶς Κορίνθου. BLEGEN, Prosymna, εικ.353, 741.
39. FUR., εἰκ.8, 67. BLEGEN, P N I, σ.382, shape 46b. BLEGEN, Prosymna, εικ.166, 330, εἰκ. 167, 332, εἰκ.315,510, εἰκ.114, 274.WACE, Ch. T., πίν.XLV, 3. Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΑΔ20, 1965, A Μελέται, πίν.20ε.
40. Corpus der Minoischen und Mykenischen SiegeἸ (ἐφεξῆς CMS), IV, Berlin 1969, Samml. Metaxas, Iraklion, nr.189 (inv. no223), nr.209 (inv. no 1039). CMS XII, Berlin 1972, nr.186, New York Metr. Museum inv. n0 26.31.178.
41. ΑΕ1910, σ.192. WAGE, Ch. T., πίν. XX, 10. A.W. PERSSON, Royal Tombs at Dendra near Midea, Lund 1931, πίν. XV, ἒφἰξῆς PERSSON,RT).DESHAYES, Argos-Deiras, XLVIII, 8. ΣΠ. ΙΑΚΩΒΙΔΗΣ, Περατὴ Β, σ,307, εἰκ.128, 32.
42. FUR., Chron., σ.89, εἰκ.2 C.
43. Ν. ΒΕΡΔΕΛΗΣ, ΠΑΕ 1952, σ.195-6.
44. Α. ΧΩΡΕΜΗΣ, ΑΔ23, 1968, B Χρον., σ.158.
45. W. DOERPFELD, ΑΜ33, 1908, σ.299 κἑ., εἰκ.2-5,
46. ΣΠ. ΜΑΡΙΝΑΤΟΣ, ΠΑΕ1958, σ.189.
47. Περὶ προχείρου σημάνσεως εἰς μυκηναϊκούς τάφους βλ. ΣΠ. ΙΑΚΩΚΙΔΗ, Περατὴ Β, σ.27. Τὸ γεγονός, ὅτι οἱ τάφοι τῆς Περατῆς ἦσαν ὑπόγειοι, ἐνῷ τῆς Καρποφόρας ὑπέργειοι, δὲν ἔχει ἰδιαιτέραν σημασίαν, διότι καὶ οἱ ὑπέργειοι τάφοι ἧσαν κεκαλυμμένοι πλήρως διὰ χώματος, ὡς φαίνεται ἐνταῦθα καὶ ἐκ τοῦ ἀναλημματικοῦ περιβόλου.
48. ΣΠ. ΙΑΚΩΒΙΔΗΣ, Περατὴ Β, σ.80.
49. Εἰς τὸν προαναφερθέντα «βασιλικὸν» τάφον τῆς Καρποφόρας, ὡς μὲ ἐπληροφόρησε καὶ πάλιν ἡ κ. Καράγιωργα, ἀνευρέθησαν δύο λάκκοι κατεσκευασμένα μὲ τὴν αὐτὴν περίπου τεχνικὴν (βλ.σ.32, σημ.2).
50. Διαστάσεις τοῦ λάκκου 0.67Χ 0.34μ.. βάθος 0.20μ.
51. F. MATZ x.&.,F0rschungen auf Kreta, πίν. 58 b.
52. C. W. BLEGEN- J.L.CASKEY- M. RAWSON, Troy ΙΙ, εἰκ.161, 33189 (Troy I- IV, Princeton 1950, ἐφεξῆς Troy).
53. BLEGEN, Prosymna, εθκ.70, 75 καὶ 79, ὰρ. 559,1202 καὶ 698 ἀντιστοίχως.
54.ἙΠΚ., εἰκ. 6, 145.
55. BLEGEN, Zygouries, εἰκ.83, 71, 72, σ.84. G.SAEFLUND, Excavations at Berbati 1936-1937, Uppsa1a 1965, εἰκ.103 (ἐφεξῆς SAEFLUND, Berbati) H. GOLDMAN, Excavations at Eutresis in Boeotia, Ca bridge 1931, εἰκ. 153, 5 (ἐφεξῆς GOLDMAN, Eutresis). PERSSON-FRGDIN, Asine, εἰκ.167, 2.
56. ΣΠ. ΜΑΡΙΝΑΤΟΣ, ΠΑΕ 1954, σ.312-313, εἰκ.9.
57. C. BLEGEN, Hesperia 23, 1954, σ.160, 162, πίν.38, 6.
58. Ἰσχύουν καὶ ἐνταῦθα ὅσα ἐλέχθησαν διὰ τὸ ὑπ᾿ ἀριθ. 705. BLEGEN, PN I, σ.385, shape 50.00an, Eutresis, εἱκ.247.
59. BLEGEN, Prosymna, σ.393, εἰκ.256, 677.
60. C. W. BLEGEN, Korakou. A Prehistoric Settlement near Corinth, Boston- NeWYork 1921, εἰκ.26 (ἐφεξῆς BLEGEN, Korakou).
61. Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΑΔ20, 1965, A Μελέται, πίν.18, στ,19.
62. GOLDMAN, Eutresis, σ.139, εἰκ.187, 1.
63. FUR., ἔ.ἀ. εἰκ. 15, 224. BLEGEN, Korakou, εικ.54, 55. ΣΠ.ΜΑΡΙΝΑΤΟΣ,ΠΑΕ 1953, 248, εἰκ.9, κάτω σειρά. Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΑΔ 20,1965, A' Μελέται, πίν.14α, ἀγγ. 42.
64. Ὅμοιον μὲ τὸ 701, ἀλλ᾿ ὀλίγον ραδινὠτερον.
65. ΣΠ. ΜΑΡΙΝΑΤΟΣ, ΠΑΕ 1956, σ.203.
66. BLEGEN, Korakou, σ.31, εἱκ.45, 1. ΡΕκδεοΝἕ FR6DIN, Asine, εἰκ.158, 11 καὶ 240, 65. GOLDMAN, Eutresis, εἰκ.245, 3 καὶ 246, 1.
67. BLEGEN, Prosymna, σ.400, εἰκ.210, 343 καὶ 105, 409. L. BERNABO-BREA, Po1iochni, πίν. CXLIII a-b, periodo rosso. Τὸ ἰδικόν μας εἶναι περισσότερον πεπλατυσμένον καὶ ἐπιμεμελημένον μὲ σαφῆ βάσιν. Πιθανὦς μεταγενέστερον.
68. BLEGEN, Prosymna, σ.416, ἐξέλιξις τοῦ τύπου σ.389, 400, 415.
69. Αὐτόθι εἰκ.174, 310, χονδροειδέστερον.
70. ΣΠ. ΜΑΡΙΝΑΤΟΣ, ΠΑΕ 1953, σ.248, εἰκ. 9α, Π. ΘΕΜΕΛΗΣ, ΑΔ23, 1968, ΑΙ Μελέται, πίν. 125α καὶ 127 α-β.
71. N. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΑΔ 20, 1965, A Μελέται, πίν.9,10, 11 καὶ 12 β -γ.
72. Αὐτόθι πίν. 19.
73. GOLDMAN, Eutresis, εἰκ.245, 1.
74. FUR., MP, εικ.12, 89 ἢ 93 καὶ εἰκ.67, σχ. 61, 13. BLEGEN, Korakou, σ.70, εικ.101, μὲ ὑψηλότερα τοιχώματα: «The sides rising to doub1e the usual height.» BLEGEN, Prosymna, εικ.167, 335, 0'. 447.
75. FUR., ἕ.ἀ. εἰκ. 4, 45. SAEFLUND, Berbati, εικ.29. BLEGEN, Prosymna, εικ.111, 206, εικ.134, 369. WAGE, Ch. T., πίν.XLV, 7. STUBBINGS, Attica, πίν.12, 6.
76. FUR., ἔ.ὰ. εἰκ.5, 144 καὶ εικ.50, σχ. 22, 7.
77. FUR., ἕ.ἀ. εἰκ.34, σχ. 11, 64-66 καὶ εἰκ.53, σχ.25.
78. Ο ὑπ᾿ ἀριθ. 714 β εὑρέθη ἐντὸς τοῦ λάκκου.
79. Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΑΔ20, 1965, Α Μελέται, σ.35.GOLDMAN, Eutresis, σ.192, εἰκ.265, 4.
80. KARO, Schachtgrfiber, xiv. C 1. Η. G. BUCHHOLZ, JdI 77, 1962, σ.13, εικ.9 τύποι i καὶ k.
81. Κ. ΚΟΥΡΟΥΝΙΩΤΗΣ, ΑΕ 1914, σ.112. ΠΑΕ 1925-26, σ.140-141.AA1927, στ.384. BLEGEN, Hesperia 23,1954, σ.158-162.
82. ΣΠ. ΜΑΡΙΝΑΤΟΣ, ΠΑΕ 1966, σ.129.
83. Ν. ΒΕΡΔΕΛΗΣ, ΠΑΕ 1953, σ.123, εἰκ.4. Καὶ εἰς τὴν περίπτωσιν ταύτην ὡς καὶ εἰς τὴν τῶν κτιστῶν θαλαμοειδῶν τάφων δὲν ὑπάρχει μόνον σχέσις Κρήτης-Μεσσηνίας, ἀλλὰ καὶ Κρήτης-Θεσσαλίας. Η σχέσις τῶν δύο ἀρχαιοτάτων πολιτισμῶν τοῦ ἑλλαδικοῦ χώρου, Κρητικοῦ καὶ θεσσαλικοῦ, δὲν ἔχει μελετηθῆ εἰσέτι. Ο REICHEL πρῶτος εἶχε παρατηρήσει τὴν σχέσιν ταύτην, θεωρῶν ὡς πρόδρομον τῶν κρητικῶν ταυροκαθαψίων ἓν παλαιὸν θεσσαλικὸν ἔθιμον, τὴν ταυροκαθαψίου (ΑΜ34,1909, σ.95-96).
84. ΣΠ. ΙΑΚΩΒΙΔΗΣ, Περατὴ Β, σ.14, 15.
85. Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΑΔ20, 1965, A Μελέται, σ.36.
86. S. HOOD, The Tho1os Tombs of the Aegaean,Antiquity 34, 1960, σ.168-170.
87. ST. XANTHOUDIDES, The Vau1ted Tombs of Messara, London-Liverpoo1i924 (ἐφεξῆς XANTHOUDIDES,VTM). Io. ΣΑΚΕΛΛΑΡΑΚΗΣ, ΑΑΑΙ, 1968, σ.50-52.
88. ΙΩ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΑΚΗΣ, ΠΑΕ 1966, σ.180.
89. ΙΩ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΑΚΗΣ, ΠΑΕ 1971, σ.279.
90. S. HOOD, Antiquity 34, 1960, σ.176.
91. Μῆκος 1.60μ., πλάτος 0.68-0.81μ.
92. Διαστάσεις ταφικοῦ πίθου: σῳζ. ὕψ. 1.14μ., διάμ. στομίου 0.54μ., διάμ. κοιλίας 0.95μ
93. FUR., MP, εἰκ.12, 94, εἰκ.67, σχ. 57, 2. BLEGEN, PN Ι, σ.402, shape 64, σ.399, shape 64. 131,
94. FUR, ἕ.ἀ. εὶκ.12, 182 καὶ εἰκ.47, σχ. 19, 29.
95. FUR, ἔ,ἀ. εἰκ.17, 258.g
96. FUR.,ἕ.ἀ.εἰκ.6,120.BLEGEN,Prosymna, εἰκ.131 888.WAGE,Ch.T.,πίν.XLVII,9. BRONEER, Hesperia 2 1933, σ. 368, εἱκ.40b. DESHAYES, Argos-Deiras, πίν. LXXXVII, 2.
97. FUR., ἕ.ἀ. εἰκ.7,69/109 καὶ εἰκ.72, σχ.75, 15.
98. Fun, ἔ.ἀ. εἰκ.14, 285. ΣΠ, ΙΑΚΩΒΙΔΗΣ, Περατὴ B, σ.219, τύπος Γ.
99. FUR., ἔ.ἀ. εἰκ.14, 285.
100. Α. ΧΩΡΕΜΗΣ, ΑΔ23, 1968, B’ Χρον., σ.158.
101. Ἐὰν ὑπολογισθῇ τὸ ὑλικὸν τοῦτο, τὸ ὁποῖον καταλαμβάνει 25 κ.μ. περίπου, συνάγεται, ὅτι ὁ τάφος πρέπει νὰ ἦτο λίαν ὑψηλός.
102. Α. ΧΩΡΕΜΗΣ, ΑΔ23, 1968, B' Χρον., σ.158.
103. Γ. ΜΥΛΩΝΑΣ, Ἐπ. Ἐπετ. Φιλ.Σχ.Παν.Ἀθ. 1961-62, σ.294. Σπ.ΜΑΡΙΝΑΤΟΣ, ΠΑΕ1966, σ.129.
104. FUR., ἕ.ἀ. εἰκ.7, 109. BLEGEN, PN Ι, σ.376, shape36. BLEGEN, Korakou, εἰκ. 79. WAGE, Ch. T., πίν.XLII, 10, XLIV, 3, LI, 18. BLEGEN, Prosymna, εἰκ.571, 796 καὶ 572, 1131.
105. FUR., ἕ.ἀ. εἰκ.7, 109. SAEFLUND, Berbati, σ.75, 14, εἰκ.53, 11, σ.75, 11, 18.
106. BLEGEN, P N I, σ.378, shape 40. L. BERNABOBREA, Po1iochni, Rome 1964, πίν. XLVI,C,G καὶ πίν. XLVII, I (periodo azzuro: fase evo1uta.)
107. FUR., ἕ.ἀ. εἰκ.7,135, BLEGEN, PNI, σ.375, σχ.34. Ν. ΓΙΑΛΟΥΡΗΣ, ΑΔ20, 1965, A Μελέται, πίν. 6γ.
108. FUR. εἰκ.3, 101, 117/141. STUBBINGS, Attica,σ.47, εἰκ. 20 A1.
109. FUR., ἕ.ἀ. εἰκ. 5, 144. STUBBINGS, Attica, σ.49, πίν.14, 3. BLEGEN, Korakou, σ.51, εἰκ.69. Ἐλλείπει ἡ ρακέτα καὶ τὰ παπυρόσχημα ἄνθη. PERSSON, Asine, εἰκ.248, 3 καὶ σ.380 σημ.1.
110. FUR., ἔ.ἀ. εἱκ.3, 101, 117/141, εἰκ.70, σχ. 67,10. BLEGEN, Prosymna, εἰκ. 150, 1049, εἰκ. 372, 896, εἰκ. 472, 926, 927. STUBBINGS, Attica, σ.49, πίν. 14, 2. WAGE, Ch. T., πίν. ΧΧ, 2 XLV Ι, LVI 19. SAEFLUND, Berbati, σ.51, 4, εἰκ.33, 12.
111. FUR., ἕ.ἀ. εἰκ.3, 132, εἰκ.70, σχ.67, 9 καὶ 10. BLEGEN, Prosymna, εἱκ.150, 1049 καὶ εἰκ.472, 926 καὶ 927. ο τύπος εἶναι γνωστὸς εἰς τὴν Μεσσηνίαν παλαιόθεν. Ο ΚΟΥΡΟΥΝΙΩΤΗΣ παρετήρησε τὴν σχέσιν τῶν ἀγγείων τούτων μὲ ἀγγεῖα ἐξ ἀνατολικῶν νήσων καὶ ἐκ Κύπρου (ΑΕ1914, σ.112, εἰκ. 23, 24). FURTWAENGLERLOESCHKE, Mykenische Vasen, πίν. ΧΠΙ, 89 καὶ VIII, 50 ἐξ Ἰαλυσοῦ Ρόδου.
112. FUR., M P, εἰκ. 3, 101, 117/141 καὶ εἰκ.70, σχ.67, 9, 10. BLEGEN, Prosymna, εἰκ.150, 1049. SAEFLUND,Berbati, εἰκ.53, 1.
113. FUR.εἰκ.6, 136 καὶ εἰκ. 60, σχ.46, 57, WAGE,Ch. T., πίν. LV, 17.
114. FUR.,εἰκ.5, 144 καὶ εἰκ. 53, σχ-29, 19. SAEFLUND, Berbati, σ.66, 12, εἰκ.43-46. STUBBINGS, Attica, σ.49, πίν. 14, 1. ΣΠ. ΜΑΡΙΝΑΤΟΣ, ΠΑΕ 1960,πίν. 152β δεξιά.
115. FUR., εἰκ.4, 7 καὶ εἰκ.62, σχ. 49, 10 ἢ 11..BLEGEN, Prosymna, εἰκ. 157, 424. STUBBINGS, Attica,σ. 37, εἰκ. 16 Α. ΣΠ. ΜΑΡΙΝΑΤΟΣ, ΠΑΕ 1960, πίν. 23α,ὅμοιον κατὰ τὸ σχῆμα.
116. FUR.,εἰκ. 4, 6 καὶ 7/34, εἰκ. 65, σχ. 53, 10.
117. FUR., ἔ.ἀ. εἰκ.9, 38 καὶ εἰκ. 70, σχ. 70, 8.
118. FUR., ἕ.ἀ. εἰκ.3, 28. BLEGEN, PNI, σ. 386,shape 51. Prosymna, εἰκ. 195, 495.
119. FUR., ἔ.ἀ. εἰκ.3, 23.
120. FUR., ἔ.ἀ. εἰκ.4, 45. BLEGEN, PNΙ, shape 51,εἰκ. 375, 415 καὶ 461.
121. FUR., ἕ.ἀ. εἰκ.11, 80. BLEGEN, Prosymna, εἰκ. 195 καὶ 654, 870, σ.391.
122. FUR., ἔ.ἀ. εἰκ.11, 83 καὶ εἰκ. 36, σχ.12, 21.WAGE, Ch. T., σ.57, 9, πίν. XXVII 9.SAEFLUND, Berbati, εἰκ.61, no18 (17). BLEGEN, Korakou, εἰκ.52,3. Γ. ΠΑΠΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ, ΑΔ25, 1970, Β1 Χρον.,εἰκ. 164γ.
123. FUR.εἰκ. 11, 83.
124. Αὐτόθι.
125. FUR., ἕ.ἀ, εἰκ.11, 83 καὶ six.54, σχ.32,19 κὲ.WAGE, Ch.T., πίν.XLIII 21. BLEGEN, Prosymna, εἰκ. 207, 1168.
126. FUR., ἔ.ἀ. εἰκ.11, 84.
127. FUR., ἕ.ἀ. εἰκ.12, 93. BLEGEN, Korakou, σ.70, εικ.101.
128. FUR., ἕ.ἀ. εικ.11, 85.
129. FUR., εἰκ. 11, 85.
130. STUBBINGS, Attica, πίν.16, 9, εἰκ.22, 4. ΒLEGEN, Korakou, σ.67, εἰκ.97. BRONEER, Hesperia 2,1933, σ.363- 64, εἰκ.35a. G. MYLONAS, Eleusis and the Eleusinian Mysteries, Princeton 1961, σ. 130,εἰκ.109, 378. WAGE, Ch. T., πίν. XXVII, 10.
131. FUR., εἰκ.6, 161. BLEGEN, P N Ι, σ.379,-shape 41, εἰκ.370.
132. FUR., εἰκ.6, 171. STUBBINGS, Attica, σ. 14,15, εἰκ. 2 Α.
133. FUR., εἰκ.12, 182, εἰκ.45, σχ. 18, 126. STUBBINGS, Attica, σ.18, πίν. Ι, 8, εικ. 2, θ.
134. FUR., εἰκ.15, 204. DESHAYES, Argos-Deiras,πίν. XCVI, 8 (DV 177), σ. 160. BLEGEN, PN I, σ.359, shape 11, εἰκ.354. WAGE, Ch. T., πίν. ΧΧΙΙV 21, XLIII,14, Tomb 520, ἀρ.25, Tomb521, ἀρ.3.
135. FUR., εἰκ.15, 204.
136. Αὐτόθι.
137. BLEGEN, Korakou, εικ.53, 9 καὶ πίν. IV, 1.Ομοιον κόσμημα εἰς ἐφυραϊκὴν κύλικα, εικ.56, 2. Ο ΣΠ. ΜΑΡΙΝΑΤΟΣ χρονολογεῖ ἓν περίπου ὅμοιον ἀγγεῖο ἐκ Βολιμιδίων εἰς τὴν ΥΕΙ ἐποχήν (ΠΑΕ 1953, σ.248,εἰκ. 9ε). Ἐπίσης ἀναφέρει, ὅτι ὁ τύπος ἐπιχωριάζει εἰ Μεσσηνίαν (ΠΑΕ 1956, πίν. 96β).
138. FUR., ἔ.ἀ. εικ.13, 219. BLEGEN, P NI, σ.360 shape 12, εικ.354, ἀρ.1. SAEFLUND, Berbati, εικ.15, 4.
139. FUR., εικ.13, 236. BLEGEN, PN I, σ.361, shape 14, εικ.356.
140. FUR., εικ.13, 237. SAEFLUND, Berbati, εικ.33, ἀρ.6. WACE,Ch. T., πίν. II. PERSSON, Asine, εικ. 257, μεταλλικὸν όμοιον. BLEGEN, Prosymna, εικ.677.
141. FUR., ἕ.ἀ. εικ.6, 264. BLEGEN, PN I, σ.370, shape 29F, εικ.362. WAGE, Ch.T., πίν. LVII, 11 STUBBINGS, Attica, six. 9, B1.
142. FUR., ἕ.ἀ. εἰκ.16, 255.ἍΪΑΟΕ, Ch. T., πίν. LVII,11. STUBBINGS, Attica, six. 9, B1. BLEGEN, P N Ι, σ.370, shape 29Ε, εικ.362.
143. FUR., ἕ,ἀ. εἰκ.16, 260/266. STUBBINGS, Attica, εἰκ.10, F1.
144. FUR., ἕ.ἀ. εικ.16, 260/266. PERSSON, Asine, εικ.235, 48. STUBBINGS, Attica, εικ.10, F2.
145. FUR., ἕ.ἀ. εικ.16, 260/266. STUBBINGS, Attica, εικ.10, F2.
146. FUR. ,.ἕ ἀ. εικ17, 258. STUBBINGs, Attica, σ.29, εικ.10. E. C.W. BLEGEN, Zygouries. A Prehistoric Settlement in the Valley of Cleonae, Cambridge,Mass. 1928, σ.143xs
147.FUR., ἔ.ἀ. εικ.16, 272. BLEGEN, PNI, shape 30C, εικ.366. Ἔχει ὀλίγον ὑψηλότερον πόδα. Prosynna, εικ.433, 186 καὶ εἰκ. 438, 183. Α. W. PERSSON, New Tombs at Dendra near Midea, Lund 1942, εικ.103, 5 (ἐφεξῆς Persson, NT). Asine, είκ.271, 1 μὲ περισσότερον ὀρθίας λαβάς,
148. BLEGEN, Prosymna, εικ.551, ἀρ.553.
149. Τὸ πλησιέστερον παράλληλον εἶναι ὁ σφραγιδόλιθος τῆς Συλλογῆς Μεταξᾶ Ἡρακλείου, CMS IV, nr285 (inv. ἀρ. 268), ΥΜIIΙΑ2. Ἕτερα ὁμοιάζοντα παραδείγματα βλ. CMS Ι, Ber1in 1964, nr. 254 ΕΜ1769, ΥΕII. KENNA, Cretan Seals, Oxford 1960, πίν.12, 319, ΥΜ.
150. Ἀνάλογον θέμα εἰς σφραγιδολίθους, βλ. CMS I,nr.36, ΕΜ2573, ΥΕΙΕΙ καὶ 251, EM1777,ΥΕ II.
151. ΚΕΝΝΑ, Cretan Sea1s, σ.100, nr.90, πίν. 5,ΜΜ Ι. CMS IV, nr81, Samml. Metaxas ἀρ. 1242, M I. CMS XII, N. York Metr. Mus. nr. 77/26. 31. 131, ΜΜ II.
152. Ν. ΠΛΑΤΩΝ, ΠΑΕ 1967, σ.193. πίν.17ογ. Σφραγιδοκύλινδρος μὲ ἀνάλογον τεκτονικὸν θέμα ἐκ διασταυρουμένων ἢ παραλλήλων γραμμῶν κατὰ συστήματα. Χρονολογεῖται εἰς τὴν προηγμένην φάσιν τῆς παλαιοτέρας ἀνακτορικῆς περιόδου. Παρόμοια γραμμικὰ συμπλέγματα εἰς σφραγιδολίθους βλ. CMSXII, N. York Metr. Mus. nr.77/26.31. 131, ΜΜII. KENNA, Cretan Seals, πίν. 8, 199, MM.
153. DESHAYES, Argos-Deiras, πίν. XLVIII,8 ἐξ ὑαλομάζης. WAGE, BSA XXV, 1921-23, σ.383 κἑ,, εικ.39 ἐξ ὑαλομάζης. BLEGEN, Prosymna, σ.269, εικ.362, 1 ἐκ χρυσοῦ. Α. EVANS, Prehistoric Tombs at Knossos (Archaeologia LIX), London 1906, σ.76, εἰκ.85, σ.129 καὶ εικ.119,75a ἐκ χρυσοῦ (ἐφεξῆς EVANS, PT) ΥΜ καὶ ΤΕ ἐποχῆς. SCHLIEMANN, Mykenai, Leipzig 1878, σ.177, εικ.162, μήτρα κατασκευῆς τοιούτων κοσμημάτων. Ι. SAKELLARAKIS, Die Chrono1ogie der Siegelringe und SiegeἸ des Grabes 91 von Mykenai (ὑπὸ ἐκτύπωσιν εἰς πεπραγμένα Συμποσίου Σφραγιδογλυφίας Marburg) .
154. PERSSON, N T, πίν.V,1.
155. KARO, Schachtgréber, πίν. ΧΧΧΠΙ, 119. Ἕτερα σχετικὰ κοσμήματα βλ. CXLIV, ἀρ.808-811 ἐπὶ χρυσῆς ἐπενδύσεως. PERSSON, N Τ, εἰκ.92.
156. FUR., Chron., σ.87.
157. BLEGEN, Prosymna, εἰκ.407, 5.
158. Η. V. EFFENTERRE, Nécropo1es du Mirambello (Etudes Crétoises VIII, Paris 1948), σ.59, πίν. XXII, XXXVI 0138, Tomb 22. R. C. BOSANQUET-R. M. Dwa1e, The Unpub1ished Objects from the Palaikastro, Excavations 1902-1906, BSA, Supplementary Paper I, London 1923, πίν.XXV C καὶ D (ἐφεξῆς BOSANQUET-DAWKINS, Palaikastro). ΧΑΤΖΗΔΑΚΗΣ, ΑΔ4, 1918, σ.82, εἰκ.27, 6 καὶ 7. E.J. FORSDYKE, BSA XXVIII, 1926-27, σ.253, εἰκ.6 ἀρ.7.
159. KARO, Schachtgréber, σ. 142, πίν. CXLIX,808-811.
160. ΣΠ. ΜΑΡΙΝΑΤΟΣ, ΠΑΕ 1961, σ.174, πίν. 136β καὶ γ.
161. Τὸ ἔδαφος τῆς περιοχῆς εἶναι λεπτὸν καὶ ἐλαφρὸν ἀμμόχωμα ἄνευ λίθων. Κατὰ πληροφορίας δὲ τῶν κατοίκων ἅπαντες οἱ μανδρότοιχοι τῆς περιοχῆς ἔχουν κατασκευασθῆ ἐξ ὑλικοῦ, τὸ ὁποῖον ἐλήφθη ἐκ τῆς περιοχῆς τῶν τάφων.
162. S. HOOD, Antiquity 34, 1960, σ.170.
163. ΙΩ. ΣΑΚΕΛΛΑΡΑΚΗΣ, ΠΑΕ 1966, σ.18.
164. FUR., M P, εἰκ.6, 120 καὶ εἰκ. 63, σχ.51, 6.
165. FUR., ἔ.ἀ. εἰκ.5, 178. BLEGEN, Zygouries, σ.331,172, εἰκ. 167. STUBBINGS, Attica, εἰκ.2 D.
166. FUR., ἔ.ἄ. εἰκ.6, 173 καὶ εἰκ.45, 127. BLEGEN,PN I, shape 65C, εἰκ. 391, 411,σ.407.
167. FUR., ἕ.οί. εἰκ.12, 96. BLEGEN, Zygouries, σ. 332,172, εἰκ. 168.
168. FUR., ἕ.ἀ. εἰκ.4, 49.
169. FUR., ἔ.ἀ. εἰκ.7, 69, 105 καὶ εἰκ.60, σχ.47, 3.
170. FUR., ἔ.ἀ. εἰκ.69, σχ.64, 15.
