O αδημοσίευτος μέχρι σήμερα ναΐσκος δωρικού ρυθμού (αριθ.8, εικ.8) από το ιερό του Απόλλωνος Κορύθου στη Λογγά Μεσσηνίας δεν φαίνεται να κατέχει μια σαφή θέση στην ιστορική εξέλιξη της κατηγορίας αυτών των αναθημάτων.
Εξωτερικά χρονολογικά κριτήρια δεν υπάρχουν, αφού το ιερό του Απόλλωνος Κορύθου έχει μια συνεχή λειτουργία από τη γεωμετρική εποχή μέχρι τους ύστερους ρωμαϊκούς χρόνους38, ενώ ανάλογο παράδειγμα δεν είναι μέχρι σήμερα γνωστό. Η γραπτή απόδοση των αρχιτεκτονικών στοιχείων και η πολυχρωμία απηχούν πρώιμες παραδόσεις39, ενώ η εικονογραφική απόδοση των δωρικών κιόνων και της θύρας θυμίζει αυτή του ναού στο αγγείο François40 και λιγότερο των ναϊκών οικοδομημάτων στις λακωνικές μελανόμορφες κύλικες41, που ωστόσο δίνουν ένα χρονικό στίγμα για την τοποθέτηση του ναΐσκου στον -6ο αι.
Ο τελευταίος προστίθεται σε μια σειρά από πρόσφατα δημοσιευμένα παραδείγματα που δεν περιλαμβάνονται στη διεξοδική μελέτη του T. G. Schattner42. Αυτά προέρχονται από τη Σπάρτη 43 , την Τεγέα44 , την Κορινθία45 και την αρχαία Ελίκη στην Αχαΐα 46 , και χρονολογούνται από τον ύστερο -8ο έως και τον -6ο αι. Στην Αχαΐα, ναΐσκοι από το Άνω Μαζαράκι47 και την Κερύνεια48 τεκμηριώνουν τη συνέχεια μιας τοπικής αχαϊκής παράδοσης στην παραγωγή πήλινων αρχιτεκτονικών ομοιωμάτων μέχρι τους ύστερους ελληνιστικούς χρόνους 49 . Στους χρόνους αυτούς ανήκει και ένα ακόμη παράδειγμα από τα Γίτανα Θεσπρωτίας50. Πρόκειται για το δεύτερο μετά από αυτό της Ιθάκης51 ομοίωμα από περιοχή της δυτικής Ελλάδας.
Η διάδοση των πήλινων αρχιτεκτονημάτων στην Πελοπόννησο έχει ήδη τονιστεί52 και επιβεβαιώνεται από τη νεότερη έρευνα, συμπεριλαμβανομένου και του μεσσηνιακού παραδείγματος για το οποίο πιθανολογείται τοπική εργαστηριακή προέλευση53. Η εύρεση όμως ενός ναΐσκου σε ιερό ανδρικής θεότητας που λατρεύεται με την πολεμική της ιδιότητα54 και στο οποίο δεν παραδίδεται συλλατρεία γυναικείων θεοτήτων55 προβληματίζει. Και αυτό γιατί τα αρχιτεκτονήματα αυτά παραδοσιακά θεωρούνται αναθήματα πιστών σε ιερά γυναικείων θεοτήτων, προστάτιδων του οίκου, όπως η Ήρα56. Με αφορμή όμως ένα παρόμοιο εύρημα από το ιερό της Αρτέμιδος Ορθίας στη Σπάρτη, ο Catling57 επιχειρεί μια ανατρεπτική ερμηνεία, σύμφωνα με την οποία οι ναΐσκοι αποτελούν αναθήματα των κτιστών ή της κοινότητας που είναι υπεύθυνη για την ίδρυση ή την επισκευή ενός ναού, προκειμένου να εξασφαλιστεί η καλή λειτουργία του. Όσο δελεαστική όμως και εάν είναι η υιοθέτηση της θεωρίας αυτής για την ερμηνεία του ναΐσκου από το ιερό του Απόλλωνος δεν εξηγεί γιατί η πλειονότητα τους συνδέεται με ιερά συγκεκριμένων γυναικείων θεοτήτων, προστάτιδων του οίκου58.
Πήλινος ναΐσκος, αριθ. ευρ. 21886
Διαστάσεις: Ύψ. 5,6 εκ., μήκ. 5,2 εκ., πλ. 4,4 εκ.
Πηλός: Καθαρός με μίκα. Kαστανέρυθρος (Munsell 5YR6/4, light reddish brown) Χρήση ερυθρού, μελανού γανώματος και ενός υπόλευκου επιχρίσματος για τις λεπτομέρειες.
Διατήρηση: Αποσπασματική διατήρηση.
Περιγραφή: Χειροποίητος. Ορθογώνιας κάτοψης με βάση. Δίρριχτη αετωματική στέγη. Με ατελείς εγχάρακτες γραμμές οι στρώσεις των κεραμίδων της στέγης σε μελανό χρώμα. Γραπτή απόδοση των αρχιτεκτονικών στοιχείων: το κάτω μέρος του ναΐσκου περιτρέχει μια φαρδιά ταινία από υπόλευκο χρώμα. Πάνω σε αυτή πατάει μια σειρά κιόνων δωρικού ρυθμού από τρεις στις μακριές και δύο στις στενές πλευρές. Οι κίονες με ερυθρό χρώμα πατούν πάνω σε ομοίου χρώματος βάσεις. Τα κιονόκρανα έχουν ερυθρό περίγραμμα και λευκό εσωτερικό. Σειρά τριγλύφων και μετοπών με λευκό επίχρισμα και ερυθρό γάνωμα. Στο τύμπανο των αετωμάτων υπόλευκο επίχρισμα.
Στην πρόσοψη, ανάμεσα σε δύο κίονες, σώζεται το αριστερό φύλλο μιας δίφυλλης θύρας δωρικού τύπου, όπου παραστάδες, ανώφλι και κατώφλι διακρίνονται σαφώς μεταξύ τους.
Χρονολόγηση: -6ος αι.
Άννα Αλεξανδροπούλου
"Παρατηρήσεις σε γνωστά ειδώλια και σε έναν άγνωστο ναΐσκο από την Πελοπόννησο"
"Παρατηρήσεις σε γνωστά ειδώλια και σε έναν άγνωστο ναΐσκο από την Πελοπόννησο"
Σημειώσεις
38 Το ιερό ανέσκαψε πρώτος ο Φ. Βερσάκης (Βερσάκης 1916). Για σύντομη περιγραφή βλ. Γιαννοπούλου 2013, 75-77. Βιβλιοδέτης (υπό έκδοση). Μαράντου 2013, 177-180.
39 Για απεικονίσεις δωρικών κιόνων στην αττική αγγειογραφία βλ. Ορλάνδος 1955, 9-11. Η ραδινότητα των κιόνων του ομοιώματός μας παραπέμπει σε ξύλινα πρότυπα αλλά η διχρωμία υποδηλώνει, μάλλον, χρήση περισσότερων του ενός υλικών. Αετωματική στέγη και θριγκό με τρίγλυφα έχει ένα ομοίωμα από το ιερό της Αρτέμιδος Ορθίας στη Σπάρτη: Dawkins 1929, 159 αριθ. 10 πίν. 42. 8. Catling 1994, 274 υποσημ. 10.
40 Για πρόσφατη δημοσίευση του κρατήρα βλ. Σταμπολίδης – Storse 2017, 119-129. Carl 2006, πίν. 4, 13 για λεπτομέρεια.
41 Perfetti 2013, 310-314.
42 Schattner 1994.
43 Catling 1994. Catling 1995.
44 Nordquist 2005. Nordquist 2014.
45 Ασλαματζίδου-Κωστούρου-Σαρρή 2009, 402 εικ. 7.
46 Gadolou 2011, 247-273.
47 Petropoulos 2002, 152-153 εικ. 11.
48 Κόλλια 2002-2005, 141 εικ. 14.
49 Gadolou 2011, 253.
50 Κάντα-Κίτσου κ.ά. 2008, 71. Για ένα παράδειγμα του ύστερου -2ου/ -1ου αι. από τη Μακεδονία βλ. Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2017, 268 αριθ. 205.
51 Schattner 1994, 28-30.
52 Schattner 1994, 191. Catling 1995, 317 υποσημ. 2.
53 Πρβλ. για τον πηλό Πέππα-Παπαϊωάννου 2012, 103 και για τοπικά εργαστήρια κοροπλαστικής Πέππα-Παπαϊωάννου 2012, 112.
54 Βλ. τις σχετικές παραπομπές παραπάνω υποσημ. 38.
55 Με βάση τα μέχρι σήμερα γνωστά ανασκαφικά δεδομένα. Μελλοντικές έρευνες μπορεί να αλλάξουν την εικόνα.
56 Schattner 1994, 205-207. Παρόμοια ιδιότητα προσδίδεται και στην Αθηνά Αλέα από τον Norquist 2005, 157-160.
57 Catling 1994, 275.
58 Για την ερμηνεία των ομοιωμάτων ως αναθημάτων γυναικών για ευτυχισμένο γάμο και σπιτικό βλ. Xagorari- Gleissner 2011, 169-170. Για τη σύνδεσή τους με την αριστοκρατία των πρώιμων ιστορικών χρόνων και τη σημασία του οίκου την εποχή αυτή βλ. Nordquist 2014, 543-545.
39 Για απεικονίσεις δωρικών κιόνων στην αττική αγγειογραφία βλ. Ορλάνδος 1955, 9-11. Η ραδινότητα των κιόνων του ομοιώματός μας παραπέμπει σε ξύλινα πρότυπα αλλά η διχρωμία υποδηλώνει, μάλλον, χρήση περισσότερων του ενός υλικών. Αετωματική στέγη και θριγκό με τρίγλυφα έχει ένα ομοίωμα από το ιερό της Αρτέμιδος Ορθίας στη Σπάρτη: Dawkins 1929, 159 αριθ. 10 πίν. 42. 8. Catling 1994, 274 υποσημ. 10.
40 Για πρόσφατη δημοσίευση του κρατήρα βλ. Σταμπολίδης – Storse 2017, 119-129. Carl 2006, πίν. 4, 13 για λεπτομέρεια.
41 Perfetti 2013, 310-314.
42 Schattner 1994.
43 Catling 1994. Catling 1995.
44 Nordquist 2005. Nordquist 2014.
45 Ασλαματζίδου-Κωστούρου-Σαρρή 2009, 402 εικ. 7.
46 Gadolou 2011, 247-273.
47 Petropoulos 2002, 152-153 εικ. 11.
48 Κόλλια 2002-2005, 141 εικ. 14.
49 Gadolou 2011, 253.
50 Κάντα-Κίτσου κ.ά. 2008, 71. Για ένα παράδειγμα του ύστερου -2ου/ -1ου αι. από τη Μακεδονία βλ. Αδάμ-Βελένη κ.ά. 2017, 268 αριθ. 205.
51 Schattner 1994, 28-30.
52 Schattner 1994, 191. Catling 1995, 317 υποσημ. 2.
53 Πρβλ. για τον πηλό Πέππα-Παπαϊωάννου 2012, 103 και για τοπικά εργαστήρια κοροπλαστικής Πέππα-Παπαϊωάννου 2012, 112.
54 Βλ. τις σχετικές παραπομπές παραπάνω υποσημ. 38.
55 Με βάση τα μέχρι σήμερα γνωστά ανασκαφικά δεδομένα. Μελλοντικές έρευνες μπορεί να αλλάξουν την εικόνα.
56 Schattner 1994, 205-207. Παρόμοια ιδιότητα προσδίδεται και στην Αθηνά Αλέα από τον Norquist 2005, 157-160.
57 Catling 1994, 275.
58 Για την ερμηνεία των ομοιωμάτων ως αναθημάτων γυναικών για ευτυχισμένο γάμο και σπιτικό βλ. Xagorari- Gleissner 2011, 169-170. Για τη σύνδεσή τους με την αριστοκρατία των πρώιμων ιστορικών χρόνων και τη σημασία του οίκου την εποχή αυτή βλ. Nordquist 2014, 543-545.
