Οι αρχαίες ελληνικές πόλεις- κράτη χρησιμοποίησαν τους ήρωες για να προσδιορίσουν την πολιτική τους ταυτότητα και τα όρια της εδαφικής τους κυριαρχίας, οι βασικότερες επομένως μορφές ηρωολατρείας προϋποθέτουν την ύπαρξη της πόλης. Στη Μεσσηνία και κυρίως στην περιοχή του όρους της Ιθώμης είχαν αναπτυχθεί ορισμένα πολίσματα σε πρώιμη σχετικά χρονική περίοδο, πριν από την πλήρη και οριστική κατάκτηση της χώρας από τους Λάκωνες. Η προσάρτηση της περιοχής στη Λακωνική έθεσε τέρμα στην εξέλιξη των πολισμάτων αυτών σε πολυπλοκότερους αστικούς οργανισμούς, καθώς και στη διαμόρφωση αστικής νοοτροπίας. Η σπαρτιατική εντούτοις κατοχή δεν οδήγησε, όπως φαίνεται, αυτόματα και στην πλήρη απώλεια της εθνικής συνείδησης των κατοίκων των πολισμάτων αυτών, δύο τουλάχιστον από τα οποία, η Ιθώμη (ομώνυμη του όρους) και η Αιθαίη που μνημονεύει ο Θουκυδίδης (Ι.101), είχαν μεταπέσει κατά την άποψή μας στην κατηγορία των περιοικίδων πόλεων, ενώ άλλα κατοικούνταν αποκλειστικά από είλωτες. Η επανάσταση άλλωστε των περιοίκων και των ειλώτων της Αιθαίης και της Θουρίας με αφορμή τον σεισμό τού -464, οι οποίοι κατέφυγαν στην ακρόπολη της Ιθώμης και άντεξαν επί δέκα χρόνια την πολιορκία των Σπαρτιατών, αποτελεί απόδειξη των όσων υποστηρίζονται παραπάνω (εικ.1-2).
Μετά το -369, έτος ίδρυσης της πρωτεύουσας της νέας αυτόνομης Μεσσηνίας από τον Επαμεινώνδα, οι Μεσσήνιοι προσπάθησαν με ταχύτατους ρυθμούς να κερδίσουν το χαμένο έδαφος, να γεφυρώσουν το χάσμα που είχε δημιουργήσει η πολύχρονη σπαρτιατική κατοχή.
Στη νέα πόλη, η οποία οικοδομήθηκε σύμφωνα με τις πλέον σύγχρονες για την εποχή αρχές οχυρωματικής τεχνικής και πολεοδομίας, το Ιπποδάμειο σύστημα (εικ.3, 4, 5 και 6), εγκατέστησαν τάχιστα λατρείες του απώτερου προδωρικού και δωρικού παρελθόντος τους, λατρείες που είχαν υιοθετήσει ζώντας σε περιοχές εκτός Μεσσηνίας, καθώς και λατρείες ηρώων οικιστών, οι οποίες σχετίζονταν με την πιο πρόσφατη ιστορία τους, όπως του Αριστομένη και του Επαμεινώνδα. Σύμφωνα με την περιγραφή του Παυσανία (4.27.6-7), κατά την προετοιμασία οικοδόμησης της νέας πόλεως, οι Μεσσήνιοι με τους ιερείς τους πρόσφεραν θυσία στον Ιθωμάτα Δία και στους Διόσκουρους (εικ.7), στις Μεγάλες Θεές Δήμητρα και Κόρη και στον Καύκωνα, μυθικό ιδρυτή των μυστηρίων της Ανδανίας. Επικαλέστηκαν στη συνέχεια όλους τους ήρωες και τις ηρωίδες της χώρας και τους ικέτευσαν να έπανέλθουν και να κατοικήσουν μαζί τους στη νέα πόλη. Πρόσκληση απηύθυναν και στην πρώτη μυθική βασίλισσα της Μεσσηνίας Μεσσήνη, στον Εύρυτο και τον Αφαρέα με τους γιούς του Ίδα και Λυγκέα, ενώ από τους Ηρακλείδες κάλεσαν τον Κρεσφόντη και τον γιο του Αίπυτο. Όλως ιδιαίτερη σημασία για τους Μεσσήνιους είχε εν τέλει η επιστροφή και εγκατάσταση του ήρωα Αριστομένη στη νέα πρωτεύουσα.
Στη μελέτη μας δεν συμπεριλαμβάνεται η λατρεία του ημίθεου πανέλληνα Ηρακλή, ο οποίος είχε δικό του ναό στο Γυμνάσιο της Μεσσήνης, ούτε εκείνη των δίδυμων Διοσκούρων, το ιερό των οποίων έχει επίσης έλθει στο φώς δυτικά του Ασκληπιείου. Κύριος στόχος μας είναι η λατρεία των Μεσσηνίων προγόνων, των οποίων οι μορφές αιωρούνται μεταξύ μύθου και ιστορίας, όπως του Αριστομένη και της πρώτης βασίλισσας του τόπου Μεσσήνης (εικ.8), καθώς επίσης η λατρεία οικιστών, ιστορικών προσώπων, όπως του Επαμεινώνδα. Εντάσσουμε όμως στη μελέτη μας τον Αθηναίο ήρωα Θησέα, γιατί η παρουσία αγάλματός του στο Γυμνάσιο της Μεσσήνης αποτελεί ιδιάζουσα περίπτωση με ειδικό ενδιαφέρον. Μας απασχολεί επίσης το θέμα του αφηρωισμού και η απόδοση ύψιστων μεταθανάτιων τιμών σε επιφανείς πολίτες, όπως ήταν ο Μεσσήνιος γλύπτης Δαμοφών, η οικογένεια των Σαιθιδών και άλλοι επώνυμοι και ανώνυμοι «άριστοι» Μεσσήνιοι, οι οποίοι είχαν μεταξύ άλλων αξιωθεί τού προνομίου να κατασκευάζουν τα λαμπρά οικογενειακά ταφικά μνημεία τους εντός των τειχών της πόλεως.
Πρόγονοι και οικιστές
Η λατρεία της επώνυμης της πόλεως ηρωίδας Μεσσήνης, κόρης του βασιλιά τού Άργους Τριόπα και συζύγου του πρώτου βασιλιά της χώρας Πολυκάονος, μαρτυρείται τόσο φιλολογικά όσο και επιγραφικά, ενώ εικονίζεται και σε νομίσματα της πόλης (εικ.8). Η Μεσσήνη, αν και γυναίκα, μπορεί να χαρακτηρισθεί μυθική γενάρχισσα των Μεσσηνίων και επώνυμη ηρωίδα της πρωτεύουσας πόλης Μεσσήνης, με ανάλογο παράδειγμα εκείνο της Αυτονόης, κόρης του Κηφέα, μυθικής ιδρύτριας της Μαντινείας. Στη βασίλισσα Μεσσήνη αποδίδεται και η εγκαθίδρυση των Ελευσινίων μυστηρίων της Ανδανίας, τα οποία είχαν αρχικά εισαχθεί από τον Καύκωνα (Παυσ.4.1.9). Ηρωικές τιμές της αποδόθηκαν για πρώτη φορά από τον ευσεβή Μεσσήνιο βασιλιά Γλαύκο, γιο του Αιπύτου (Παυσ.4.3.9-10).
Ναό με χρυσόλιθο λατρευτικό άγαλμα της θεάς Μεσσήνης είδε ο Παυσανίας στο Ασκληπιείο της πόλης (Παυσ.4.31.11). Η περιγραφή του περιηγητή (4. 31. 11-12) ωστόσο δεν μας διαφωτίζει επαρκώς για τη θεότητα που κατείχε τον μεγάλο δωρικό ναό στο κέντρο της περίστυλης αυλής του συγκροτήματος, αν δηλαδή η θεότητα αυτή ήταν ο Ασκληπιός, η Μεσσήνη ή και οι δύο μαζί. Με βάση όσα αναφέρει ο περιηγητής σε συνδυασμό με τις ανασκαφικές και επιγραφικές μαρτυρίες, μπορούμε νομίζω να συμπεράνουμε ότι ο ναός δεν ανήκε αποκλειστικά στον Μεσσήνιο άνακτα και θεραπευτή Ασκληπιό, αλλά στέγαζε τη λατρεία τόσο του ίδιου όσο και της εθνικής ηρωίδας Μεσσήνης (εικ. 9 και 10). Μεσσήνη και Ασκληπιός μπορούσαν κάλλιστα να συνυπάρχουν και να συστεγάζονται όχι μόνο στο ίδιο τέμενος, αλλά και στον ίδιο ναό, ώς μυθικοί προδωρικοί βασιλείς της Μεσσηνίας.
Στον οπισθόδομο του ναού της Μεσσήνης είδε και περιέγραψε ο Παυσανίας (4.31.11-12) τις ζωγραφικές εικόνες των δεκατριών προδωρικών βασιλέων και βασιλισσών της Μεσσηνίας, που προέρχονταν από τις τρεις ισχυρές βασιλικές οικογένειες της χώρας, τους Αφαρίδες, τους Νηλείδες και τους Λευκιππίδες, δηλαδή τον Αφαρέα και τους γιούς του Ίδα και Λυγκέα, τον Νέστορα και τους γιούς του Θρασυμήδη και Αντίλοχο, τον Λεύκιππο με τις τρεις κόρες του Ιλάειρα, Φοίβη και Αρσινόη (μητέρα του Ασκληπιού), τον Ασκληπιό και τους γιούς του Μαχάονα και Ποδαλείριο, καθώς και τον πρώτο Δωριέα βασιλιά της Μεσσηνίας Κρεσφόντη (εικ.11).
Τα αναθήματα του ιερού της αρχαϊκής, κλασικής και πρώιμης ελληνιστικής περιόδου, που ήλθαν στο φώς σε βαθύτερα στρώμα τα στο νότιο αίθριο του Ασκληπιείου (εικ.12-15), φαίνεται ότι απευθύνονταν τόσο στον Ασκληπιό, ώς Μεσσήνιο άνακτα, ήρωα και θεραπευτή, όσο και σε χθόνια ηρωίδα, η οποία είναι δυνατό να ταυτιστεί με τη μυθική βασίλισσα της χώρας Μεσσήνη. Σε ορισμένα μάλιστα αναθηματικά πήλινα πλακίδια εικονίζεται καθισμένη σε θρόνο να δέχεται προσφορές (εικ.12).
Έκτός από την θεοποιημένη Μεσσήνη και η Αρσινόη, κόρη του Λεύκιππου και μητέρα του Ασκληπιού, κατά τη μεσσηνιακή παράδοση, έχαιρε ηρωικών τιμών. Το όνομά της μάλιστα είχε δοθεί στη μεγάλη Κρήνη της αγοράς (εικ.16). Ιερό της ωστόσο, ανάλογο με αυτό της Σπάρτης (Παυσ.3.12.8), ή αντικείμενα που να σχετίζονται με τη λατρεία της δεν έχουν αποκαλυφθεί μέχρι σήμερα κατά τις ανασκαφές στην αρχαία Μεσσήνη. Οι αδελφές της Αρσινόης, Ίλάειρα και Φοίβη, σύζυγοι των Διοσκούρων, λατρεύονταν επίσης στη Σπάρτη, όπου οι ιέρειές τους έφεραν την επωνυμία Λευκιππίδες (Παυσ.3.16.1). Εικόνες τους υπήρχαν και στον ναό των Διοσκούρων στο Άργος (Παυσ.2.22.6). Μαρμάρινο σύμπλεγμα που εικόνιζε την αρπαγή τους από τους Διόσκουρους ήταν στημένο μπροστά στο ιερό της Δήμητρος και των Διοσκούρων στη Μεσσήνη (Παυσ.4.31.9). Ορισμένα αναθηματικά πλακίδια από το ιερό των Διοσκούρων, τα οποία εικονίζουν τριάδες γυναικών, είναι δυνατό να σχετίζονται με τη λατρεία των Λευκιππίδων (εικ.17α-β)
Ο Επαμεινώνδας ώς ήρως οικιστής
Οι υπάρχουσες φιλολογικές και επιγραφικές μαρτυρίες δεν αφήνουν αμφιβολίες για τον μετά θάνατο αφηρωισμό και τη λατρεία του οικιστή της Μεσσήνης Θηβαίου στρατηγού Επαμεινώνδα (Παυσ. 9.14.5). Η σημασία της νίκης του Επαμεινώνδα στα Λεύκτρα το -371 ήταν τεράστια, ήταν η πρώτη συντριπτική ήττα που είχε υποστεί η Σπάρτη ύστερα από τριακόσια περίπου χρόνια μετά την ήττα της στις Υσιές της Αργολίδος το -669. Ο Παυσανίας σημειώνει με θαυμασμό ότι ήταν η σημαντικότερη νίκη που είχαν κερδίσει Έλληνες μαχόμενοι ενάντια σε Έλληνες (9.6.4 και 9.13.11). Για τη δόξα και κατ' ουσίαν τον αφηρωισμό τού Θηβαίου στρατηγού είχε προφητεύσει ο μυθικός ιδρυτής των μυστηρίων της Ανδανίας Καύκων, όταν παρουσιάστηκε στον ύπνο του Επαμεινώνδα με τη μορφή ενός σεβάσμιου γέροντα ιεροφάντη και του είπε μεταξύ άλλων: έγωγε, ώ Θηβαίε, ποιήσω μη ποτε ανώνυμον μηδε άδοξόν [σε] γενέσθαι (Παυσ. 4.26.6).
Ο περιηγητής μας είδε επίσης ένα σιδερένιο ανδριάντα του Έπαμεινώνδα στο Ασκληπιείο της Μεσσήνης (Παυσ. 4.31.10), ο οποίος πρέπει να ήταν ανιδρυμένος μέσα στο πλευρικό δωμάτιο Ν1 της δυτικής πτέρυγας (εικ. 27 και 28). Η παρουσία ενός δεύτερου, χάλκινου ανδριάντος του Επαμεινώνδα στο Ιεροθύσιο της Μεσσήνης, ανάμεσα στα αγάλματα των δώδεκα θεών, δείχνει τη σημασία που του απέδιδαν οι Μεσσήνιοι, ώς ισόθεου ήρωα και οικιστή της πόλεώς τους, καθώς και τη στενή σχέση του με το δωδεκάθεο, η οποία φαίνεται ότι είχε καλλιεργηθεί και υιοθετηθεί αμέσως μετά τον θάνατό του στη μάχη της Μαντινείας το -362.
Τους νεωτερισμούς του Επαμεινώνδα στην πολεμική τέχνη θαύμαζαν σημαντικές προσωπικότητες της αρχαιότητος, όπως ο Τιμολέων, ο Κάτων, ο Φιλοποίμην και ο Αδριανός. Ο Φίλιππος Β' της Μακεδονίας, σε νεαρή ηλικία, παρέμεινε για ένα διάστημα στη Θήβα, έγκλειστος υπό επιτήρηση στην οικία του Παμμένη, προστατευόμενου του Επαμεινώνδα, όπου θα πρέπει να πήρε και τα πρώτα μαθήματα πολεμικής τακτικής. Ακόμη και ο Μέγας Αλέξανδρος υιοθέτησε, όπως υποστηρίζουν ορισμένοι, πολλές από τις στρατηγικές του Επαμεινώνδα. Οι Αργείοι τέλος είχαν περί πολλού την ενεργό συμμετοχή τους στην οχύρωση και τον οικισμό της Μεσσήνης υπό τον Επαμεινώνδα. Την διαιώνισαν μάλιστα με πολύμορφο ορειχάλκινο σύνταγμα μυθικών βασιλέων και ηρώων της χώρας τους, έργο του Αργείου γλύπτη Αντιφάνη, που ανέθεσαν στο ιερό των Δελφών, στα δεξιά της ιεράς οδού.
Το οικοδόμημα που συγκεντρώνει τις περισσότερες πιθανότητες ως κατάλληλο να στεγάσει την ηρωική λατρεία του Επαμεινώνδα στη Μεσσήνη ήταν το Ιεροθύσιο. Ένα οικοδόμημα που ανασκάπτεται νότια του Ασκληπιείου είναι πιθανό να ταυτίζεται με το Ιεροθύσιον του Παυσανία (εικ.29). Ο περιηγητής είδε στο Ιεροθύσιο χάλκινο ανδριάντα του Επαμεινώνδα, αγάλματα των δώδεκα θεών και "αρχαίους" τρίποδες. Οι τρίποδες συνδέονται με τον Δία Ιθωμάτα και τους αγώνες, τα Ιθωμαία (εικ.30 και 31). Ο ανδριάντας του Επαμεινώνδα στο Ιεροθύσιο πρέπει να παρίστανε τον ήρωα ως οπλίτη (εικ.32).
Επιφανή μέλη της μεσσηνιακής αριστοκρατίας, στα χρόνια της ρωμαιοκρατίας, αρέσκονταν να προσθέτουν στο όνομά τους και αυτό του "Νέου Επαμεινώνδα". Το φαινόμενο της "γενεαλογικής σνομπαρίας", κατά την έκφραση του Άγγλου ιστορικού Antony Spawforth, δεν ήταν σπάνιο. Όχι μόνον η μεσσηνιακή αριστοκρατία, αλλά και η ελίτ πολλών άλλων πόλεων της ελληνικής επαρχίας δεν δίσταζε να οικειοποιηθεί ονόματα ηρώων ή να αναγάγει την καταγωγή της και σε μυθικούς ακόμη ήρωες και ημίθεους, όπως ο Ηρακλής και οι
Διόσκουροι, προκειμένου να ενισχύσει το κύρος της όχι μόνο μέσα στην τοπική κοινωνία,
αλλά και απέναντι στη ρωμαϊκή αριστοκρατία, που ήταν πρόθυμη να εντυπωσιασθεί από τέτοιου είδους "μυθικές" καταγωγές. Έστω και αν ο τίτλος του "Νέου Επαμεινώνδα" είχε καταντήσει κοινός τόπος, οι Μεσσήνιοι, έως τον +1ο τουλάχιστον αιώνα, τον είχαν περί πολλού. Αυτό νομίζω αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι σε επιγραφή της Ολυμπίας αποκαλούν Νέο Επαμεινώνδα τον αυτοκράτορα Τιβέριο, στον οποίο μάλιστα είχαν στηρίξει όλες τις ελπίδες τους για υποστήριξη, μετά τον θάνατο του "φιλολάκωνος" Αυγούστου.
Πέτρου Γ. Θέμελη
Οι υπάρχουσες φιλολογικές και επιγραφικές μαρτυρίες δεν αφήνουν αμφιβολίες για τον μετά θάνατο αφηρωισμό και τη λατρεία του οικιστή της Μεσσήνης Θηβαίου στρατηγού Επαμεινώνδα (Παυσ. 9.14.5). Η σημασία της νίκης του Επαμεινώνδα στα Λεύκτρα το -371 ήταν τεράστια, ήταν η πρώτη συντριπτική ήττα που είχε υποστεί η Σπάρτη ύστερα από τριακόσια περίπου χρόνια μετά την ήττα της στις Υσιές της Αργολίδος το -669. Ο Παυσανίας σημειώνει με θαυμασμό ότι ήταν η σημαντικότερη νίκη που είχαν κερδίσει Έλληνες μαχόμενοι ενάντια σε Έλληνες (9.6.4 και 9.13.11). Για τη δόξα και κατ' ουσίαν τον αφηρωισμό τού Θηβαίου στρατηγού είχε προφητεύσει ο μυθικός ιδρυτής των μυστηρίων της Ανδανίας Καύκων, όταν παρουσιάστηκε στον ύπνο του Επαμεινώνδα με τη μορφή ενός σεβάσμιου γέροντα ιεροφάντη και του είπε μεταξύ άλλων: έγωγε, ώ Θηβαίε, ποιήσω μη ποτε ανώνυμον μηδε άδοξόν [σε] γενέσθαι (Παυσ. 4.26.6).
Ο περιηγητής μας είδε επίσης ένα σιδερένιο ανδριάντα του Έπαμεινώνδα στο Ασκληπιείο της Μεσσήνης (Παυσ. 4.31.10), ο οποίος πρέπει να ήταν ανιδρυμένος μέσα στο πλευρικό δωμάτιο Ν1 της δυτικής πτέρυγας (εικ. 27 και 28). Η παρουσία ενός δεύτερου, χάλκινου ανδριάντος του Επαμεινώνδα στο Ιεροθύσιο της Μεσσήνης, ανάμεσα στα αγάλματα των δώδεκα θεών, δείχνει τη σημασία που του απέδιδαν οι Μεσσήνιοι, ώς ισόθεου ήρωα και οικιστή της πόλεώς τους, καθώς και τη στενή σχέση του με το δωδεκάθεο, η οποία φαίνεται ότι είχε καλλιεργηθεί και υιοθετηθεί αμέσως μετά τον θάνατό του στη μάχη της Μαντινείας το -362.
Τους νεωτερισμούς του Επαμεινώνδα στην πολεμική τέχνη θαύμαζαν σημαντικές προσωπικότητες της αρχαιότητος, όπως ο Τιμολέων, ο Κάτων, ο Φιλοποίμην και ο Αδριανός. Ο Φίλιππος Β' της Μακεδονίας, σε νεαρή ηλικία, παρέμεινε για ένα διάστημα στη Θήβα, έγκλειστος υπό επιτήρηση στην οικία του Παμμένη, προστατευόμενου του Επαμεινώνδα, όπου θα πρέπει να πήρε και τα πρώτα μαθήματα πολεμικής τακτικής. Ακόμη και ο Μέγας Αλέξανδρος υιοθέτησε, όπως υποστηρίζουν ορισμένοι, πολλές από τις στρατηγικές του Επαμεινώνδα. Οι Αργείοι τέλος είχαν περί πολλού την ενεργό συμμετοχή τους στην οχύρωση και τον οικισμό της Μεσσήνης υπό τον Επαμεινώνδα. Την διαιώνισαν μάλιστα με πολύμορφο ορειχάλκινο σύνταγμα μυθικών βασιλέων και ηρώων της χώρας τους, έργο του Αργείου γλύπτη Αντιφάνη, που ανέθεσαν στο ιερό των Δελφών, στα δεξιά της ιεράς οδού.
Το οικοδόμημα που συγκεντρώνει τις περισσότερες πιθανότητες ως κατάλληλο να στεγάσει την ηρωική λατρεία του Επαμεινώνδα στη Μεσσήνη ήταν το Ιεροθύσιο. Ένα οικοδόμημα που ανασκάπτεται νότια του Ασκληπιείου είναι πιθανό να ταυτίζεται με το Ιεροθύσιον του Παυσανία (εικ.29). Ο περιηγητής είδε στο Ιεροθύσιο χάλκινο ανδριάντα του Επαμεινώνδα, αγάλματα των δώδεκα θεών και "αρχαίους" τρίποδες. Οι τρίποδες συνδέονται με τον Δία Ιθωμάτα και τους αγώνες, τα Ιθωμαία (εικ.30 και 31). Ο ανδριάντας του Επαμεινώνδα στο Ιεροθύσιο πρέπει να παρίστανε τον ήρωα ως οπλίτη (εικ.32).
Επιφανή μέλη της μεσσηνιακής αριστοκρατίας, στα χρόνια της ρωμαιοκρατίας, αρέσκονταν να προσθέτουν στο όνομά τους και αυτό του "Νέου Επαμεινώνδα". Το φαινόμενο της "γενεαλογικής σνομπαρίας", κατά την έκφραση του Άγγλου ιστορικού Antony Spawforth, δεν ήταν σπάνιο. Όχι μόνον η μεσσηνιακή αριστοκρατία, αλλά και η ελίτ πολλών άλλων πόλεων της ελληνικής επαρχίας δεν δίσταζε να οικειοποιηθεί ονόματα ηρώων ή να αναγάγει την καταγωγή της και σε μυθικούς ακόμη ήρωες και ημίθεους, όπως ο Ηρακλής και οι
Διόσκουροι, προκειμένου να ενισχύσει το κύρος της όχι μόνο μέσα στην τοπική κοινωνία,
αλλά και απέναντι στη ρωμαϊκή αριστοκρατία, που ήταν πρόθυμη να εντυπωσιασθεί από τέτοιου είδους "μυθικές" καταγωγές. Έστω και αν ο τίτλος του "Νέου Επαμεινώνδα" είχε καταντήσει κοινός τόπος, οι Μεσσήνιοι, έως τον +1ο τουλάχιστον αιώνα, τον είχαν περί πολλού. Αυτό νομίζω αποδεικνύεται και από το γεγονός ότι σε επιγραφή της Ολυμπίας αποκαλούν Νέο Επαμεινώνδα τον αυτοκράτορα Τιβέριο, στον οποίο μάλιστα είχαν στηρίξει όλες τις ελπίδες τους για υποστήριξη, μετά τον θάνατο του "φιλολάκωνος" Αυγούστου.
Πέτρου Γ. Θέμελη
"Ήρωες της Αρχαίας Μεσσήνης.", 2003
