Η λατρεία του Αριστομένη
Στο Γυμνάσιο της Μεσσήνης και περιηγητής Παυσανίας είδε τα αγάλματα του Ερμή, του Ηρακλή και του Θησέα, προστατών της εφηβείας, καθώς και τον τάφο- ιερό του Αριστομένους, όπου τελούνταν μάλιστα εναγισμός ταύρου με μαντικά ταυτόχρονα δρώμενα (εικ.18-19). Οι πληροφορίες του περιηγητή επιβεβαιώνονται χάρις στη μαρτυρία της επιγραφής SEG 23, 205.207 και 35, 343. Ο Παυσανίας (4.24.3) μας γνωρίζει επιπλέον ότι οι Ρόδιοι και ο βασιλιάς της Ιαλυσού Δαμάγητος, παντρεμένος με κόρη του Αριστομένη, μετά τον θάνατο του Μεσσήνιου ήρωα καθιέρωσαν λατρεία με κέντρο τον τάφο του.
Η μορφή του Αριστομένη είναι παντελώς άγνωστη στην αρχαία ελληνική εικονογραφία. Από τις σχετικές με αυτόν παραδόσεις, ιδιαίτερα την παράδοση της "επιφάνειάς" του στη μάχη των Λεύκτρων και της ανάθεσης της ασπίδας του με επίσημα τον αετό στο μαντείο του Τροφωνείου, θα μπορούσε κανείς να συμπεράνει ότι ο χαμένος χάλκινος ανδριάς του, ο στημένος πάνω σε ενεπίγραφο βάθρο εντοιχισμένο στην παλαιοχριστιανική Βασιλική της Μεσσήνης, παρίστανε τον Μεσσήνιο ήρωα ως οπλίτη (εικ.20 και 21). Τα θρυλικά και παράτολμα κατορθώματα του Αριστομένη και οι νικηφόρες μάχες του ενάντια στους Σπαρτιάτες είχαν πάρει μυθικές διαστάσεις, απαγγέλλονταν μάλιστα ως έπος από τις Μεσσήνιες γυναίκες, όταν ο ήρωας ήταν ακόμα ζωντανός. Το έπος αυτό ακουγόταν για πολλούς όπως φαίνεται αιώνες, μετριάζοντας τον πόνο των υποδουλωμένων Μεσσηνίων. Ο Παυσανίας (4.16.6 7) άκουσε να το απαγγέλλουν ακόμη στις μέρες του και διέσωσε μάλιστα δύο στίχους του:
ές τε μέσον πεδίον Στενεκλήριον ές τ' όρος άκρον
είπετ’ Αριστομένης τοίς Λακεδαιμονίοις.
(καταμεσής στης Στενυκλάρου την πεδιάδα και στην κορφή του όρους κυνήγησ' ο Αριστομένης τους Λακεδαιμόνιους).
Οι Μεσσήνιοι πίστευαν γενικά ότι ο Αριστομένης ήταν ο άγαθός τους δαίμων, αυτός που ανάμεσα στα άλλα συνέβαλε τα μέγιστα με την εμφάνισή του στο να κερδίσει ο Επαμεινώνδας την κρίσιμη μάχη στα Λεύκτρα το -371, μάχη καθοριστική για την ίδρυση της Μεσσήνης δύο χρόνια αργότερα στην πλαγιά της Ιθώμης (Παυσ.4.32.4). Ένα ιερό ήρωος που αποκαλύφθηκε πρόσφατα δίπλα στο Πρόπυλο του Γυμνασίου της Μεσσήνης είναι πιθανόν να ταυτίζεται με τον τάφο- Ιερό του Αριστομένη των κλασικών και των ελληνιστικών χρόνων (εικ.22, 23 και 24). Τα αναθηματικά πλακίδια που ήλθαν στο φως εικονίζουν τον ήρωα ως συμποσιαστή και οπλίτη (εικ.25). Μεταξύ των πολυπληθών αγγείων ξεχωρίζουν τα θυμιατήρια (εικ.26). Στα χρόνια της ρωμαιοκρατίας φαίνεται ότι το ιερό μεταφέρθηκε σε άλλη θέση.
Οι Μεσσήνιοι, αγωνιζόμενοι για την ίδια τους την ύπαρξη, δεν είχαν τη δυνατότητα να πάρουν μέρος στους περσικούς πολέμους της περιόδου -490/ -479 και να μοιραστούν με τους άλλους Έλληνες τη μνήμη της ένδοξης απόκρουσης των βαρβάρων. Οι μάχες στον Μαραθώνα, τις Θερμοπύλες και τις Πλαταιές εξακολουθούσαν να ασκούν ιδιαίτερη αίγλη και να ξυπνούν πατριωτικά αισθήματα στους Έλληνες που ζούσαν κάτω από τη Ρωμαϊκή κυριαρχία. Ειδικά οι αιώνιοι αντίπαλοι των Μεσσηνίων Σπαρτιάτες όχι μόνο καυχώνταν για τη συμβολή τους, σε βάρος μάλιστα των Αθηναίων, αλλά την πρόβαλλαν δεόντως με μνημεία, όπως η "Περσική στοά" στην αγορά της Σπάρτης (Παυσ.3.11.3), με ειδικές εφηβικές τελετές και κυρίως με τα ταφικά μνημεία των νεκρών στις Θερμοπύλες και των πρωταγωνιστών των Περσικών πολέμων, όπως του ναυάρχου Ευρυβιάδη (Παυσ.3.16.6) και των ηρώων Λεωνίδα και Παυσανία (Παυσ.3.14.1). Για τους Μεσσήνιους δεν απέμενε άλλη διέξοδος παρά να αναδείξουν τον Αριστομένη σε εθνικό τους ήρωα, αυτόν που είχε επανειλημμένα ταπεινώσει τους Σπαρτιάτες, υποβάλλοντας σε δοκιμασία την πολεμική τους αρετή, και είχε αμαυρώσει τη φήμη τους ως ανίκητων πολεμιστών. Η θέση του τάφου- ηρώου του Αριστομένη δίπλα στο Γυμνάσιο και ο χάλκινος ανδριάντας του μέσα στο Στάδιο, τον οποίο είδε ο Παυσανίας, παραδειγμάτιζαν τους εφήβους, θυμίζοντάς τους μεταξύ άλλων το ηρωικό μεσσηνιακό παρελθόν και τονίζοντας την αντίθεση προς τον αιώνιο αντίπαλο, τη Σπάρτη.
Πέτρου Γ. Θέμελη
"Ήρωες της Αρχαίας Μεσσήνης", 2003
Οι Μεσσήνιοι πίστευαν γενικά ότι ο Αριστομένης ήταν ο άγαθός τους δαίμων, αυτός που ανάμεσα στα άλλα συνέβαλε τα μέγιστα με την εμφάνισή του στο να κερδίσει ο Επαμεινώνδας την κρίσιμη μάχη στα Λεύκτρα το -371, μάχη καθοριστική για την ίδρυση της Μεσσήνης δύο χρόνια αργότερα στην πλαγιά της Ιθώμης (Παυσ.4.32.4). Ένα ιερό ήρωος που αποκαλύφθηκε πρόσφατα δίπλα στο Πρόπυλο του Γυμνασίου της Μεσσήνης είναι πιθανόν να ταυτίζεται με τον τάφο- Ιερό του Αριστομένη των κλασικών και των ελληνιστικών χρόνων (εικ.22, 23 και 24). Τα αναθηματικά πλακίδια που ήλθαν στο φως εικονίζουν τον ήρωα ως συμποσιαστή και οπλίτη (εικ.25). Μεταξύ των πολυπληθών αγγείων ξεχωρίζουν τα θυμιατήρια (εικ.26). Στα χρόνια της ρωμαιοκρατίας φαίνεται ότι το ιερό μεταφέρθηκε σε άλλη θέση.
Οι Μεσσήνιοι, αγωνιζόμενοι για την ίδια τους την ύπαρξη, δεν είχαν τη δυνατότητα να πάρουν μέρος στους περσικούς πολέμους της περιόδου -490/ -479 και να μοιραστούν με τους άλλους Έλληνες τη μνήμη της ένδοξης απόκρουσης των βαρβάρων. Οι μάχες στον Μαραθώνα, τις Θερμοπύλες και τις Πλαταιές εξακολουθούσαν να ασκούν ιδιαίτερη αίγλη και να ξυπνούν πατριωτικά αισθήματα στους Έλληνες που ζούσαν κάτω από τη Ρωμαϊκή κυριαρχία. Ειδικά οι αιώνιοι αντίπαλοι των Μεσσηνίων Σπαρτιάτες όχι μόνο καυχώνταν για τη συμβολή τους, σε βάρος μάλιστα των Αθηναίων, αλλά την πρόβαλλαν δεόντως με μνημεία, όπως η "Περσική στοά" στην αγορά της Σπάρτης (Παυσ.3.11.3), με ειδικές εφηβικές τελετές και κυρίως με τα ταφικά μνημεία των νεκρών στις Θερμοπύλες και των πρωταγωνιστών των Περσικών πολέμων, όπως του ναυάρχου Ευρυβιάδη (Παυσ.3.16.6) και των ηρώων Λεωνίδα και Παυσανία (Παυσ.3.14.1). Για τους Μεσσήνιους δεν απέμενε άλλη διέξοδος παρά να αναδείξουν τον Αριστομένη σε εθνικό τους ήρωα, αυτόν που είχε επανειλημμένα ταπεινώσει τους Σπαρτιάτες, υποβάλλοντας σε δοκιμασία την πολεμική τους αρετή, και είχε αμαυρώσει τη φήμη τους ως ανίκητων πολεμιστών. Η θέση του τάφου- ηρώου του Αριστομένη δίπλα στο Γυμνάσιο και ο χάλκινος ανδριάντας του μέσα στο Στάδιο, τον οποίο είδε ο Παυσανίας, παραδειγμάτιζαν τους εφήβους, θυμίζοντάς τους μεταξύ άλλων το ηρωικό μεσσηνιακό παρελθόν και τονίζοντας την αντίθεση προς τον αιώνιο αντίπαλο, τη Σπάρτη.
"Ήρωες της Αρχαίας Μεσσήνης", 2003
