Ο ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα βρίσκεται στον οικισμό των Χριστιάνων (ή Χριστιανούπολη), 12χλμ. ανατολικά των Φιλιατρών, στις δυτικές υπώρειες του όρους Αιγάλεω της Μεσσηνίας1. Ο μικρός σήμερα οικισμός φαίνεται ότι ήταν πολύ μεγαλύτερος σε πληθυσμό κατά την βυζαντινή περίοδο, υπήρξε δε και έδρα της αρχιεπισκοπής Χριστιανουπόλεως, της οποίας η ίδρυση συνδέεται με τον Αλέξιο Α΄ Κομνηνό2. Αργότερα, εξελίχθηκε σε μητρόπολη μέχρι την μεταφορά αυτής στη γειτονική Κυπαρισσία. Ο ναός ανήκει τυπολογικά στον τύπο του σύνθετου οκταγωνικού με τρούλο3. Αποτελείται από τριμερές ιερό4, τρουλαίο κυρίως ναό με περιβάλλοντες χώρους και νάρθηκα. Στο δυτικό πέρας του ναού εφάπτεται κτήριο, το λεγόμενο «επισκοπείο», με διάφορες φάσεις, το οποίο πιθανολογείται ότι αποτελούσε έδρα του επισκόπου. Ναός και επισκοπείο καταστράφηκαν από τον σεισμό της 27ης Αυγούστου 1886 και αναστηλώθηκαν από τον Ευστάθιο Στίκα, υπό την εποπτεία του Αναστασίου Ορλάνδου, τη δεκαετία του 19505.
Κατά το έτος 2011 ξεκίνησαν οι εργασίες αποκατάστασης των κτηρίων βάσει της «Αρχιτεκτονικής Μελέτης Τεκμηρίωσης, Αποκατάστασης και Στερέωσης του Ι.Ν. Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στη Χριστιανούπολη Μεσσηνίας» του ΥΠΠΟΤ και της ΔΑΒΜΜ, ενταγμένης στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανταγωνιστικότητα και Επιχειρηματικότητα, 2007-2013» (εικ. 1). Η μελέτη προέβλεπε και ανασκαφική διερεύνηση του ναού, του επισκοπείου και των εξωτερικών χώρων, η οποία πραγματοποιήθηκε σε τρεις ανασκαφικές περιόδους, από το 2011 έως το 2013.
Κατά την ανασκαφή στο εσωτερικό του νάρθηκα (διαστάσεων περίπου 13,80 × 3,40 μ.) εντοπίστηκαν 29 λακκοειδείς τάφοι (Τάφοι I έως XXIX, με υποδιαιρέσεις) σε πολύ πυκνή διάταξη. Οι τάφοι ήταν αβαθείς (βάθος 0,20-1,80 μ.), ωοειδούς σχήματος, με προσανατολισμό από δυσμάς προς ανατολάς. Κάποιοι ήταν καλυμμένοι με κεράμους (εικ. 2), ενώ φαίνεται ότι πολλές κέραμοι είχαν μετακινηθεί και επαναχρησιμοποιηθεί σε άλλους τάφους, είτε ως καλυπτήριες είτε ως όρια. Αρκετοί από τους τάφους είχαν οριοθετημένες πλευρές, κυρίως το άνω ήμισύ τους, με κεράμους, τμήματα μαρμάρων από τον ναό (από κάποια παλαιότερη καταστροφή του ναού) και λίθους.
Κάθε τάφος περιείχε περισσότερες από μία ταφές, ενώ υπήρχαν και ανακομιδές, κυρίως στο πλάι των ποδιών ή πάνω από τις κεράμους6. Συνολικά, ανασκάφτηκαν 58 κατά χώραν ταφές, εκ των οποίων οι οκτώ ανήκαν σε παιδιά. Οι νεκροί ήταν τοποθετημένοι απευθείας στο χώμα, σε ύπτια θέση με το κεφάλι στη Δύση (ήταν στραμμένοι δηλαδή προς την Ανατολή) και τα χέρια σταυρωμένα κάτω από το στήθος. Αρκετοί από τους νεκρούς είχαν οριοθετημένο το κεφάλι τους από λίθους μετρίου μεγέθους7. Η πλειοψηφία των νεκρών έφερε στο στήθος μία πέτρα ή πλίνθο ή ένα θραύσμα κεράμου ή ακόμα και ένα κομμάτι κονιάματος, πιθανόν ως στοιχείο αποτροπαϊκό8.
Οι περισσότεροι τάφοι ήταν ακτέριστοι. Αρκετοί περιείχαν αφιερώματα, τοποθετημένα στο κεφάλι, τα πόδια, ή τη λεκάνη του νεκρού. Εντός των τάφων βρέθηκαν επίσης μετάλλινα αντικείμενα, κυρίως εξαρτήματα των ενδυμάτων των νεκρών (πιθανότατα ζώνης ή υποδημάτων) ή του σαβάνου, ενώ ελάχιστα ήταν τα κοσμήματα και τα νομίσματα. Καθώς τα ευρήματα βρίσκονται ακόμα στο στάδιο της συντήρησης, η μελέτη όχι μόνο του νεκροταφείου αλλά και του συνόλου της ανασκαφής και των ευρημάτων της βρίσκεται σε προκαταρκτικό στάδιο και τα συμπεράσματα είναι πολύ πρώιμα. Συνεπώς, στην παρούσα δημοσίευση αναφέρονται ενδεικτικά μόνον τρεις τάφοι με τα ευρήματά τους.
Τάφος II
Ο Τάφος II βρισκόταν στο νότιο τμήμα του νάρθηκα. Ήταν καλυμμένος με κεράμους, αρκετά θραυσμένες, ενώ το άνω τμήμα του ήταν οριοθετημένο από λίθους μεσαίου μεγέθους (εικ. 3). Περιείχε μόνον μία ταφή ενηλίκου. Ο νεκρός ήταν τοποθετημένος σε ύπτια θέση με τα χέρια σταυρωμένα στην κοιλιακή χώρα9. Στον αριστερό ώμο του νεκρού βρέθηκε λίθινο κομβίο (αρ. ευρ. ΒΕ2141), ημισφαιρικής διατομής με επίπεδη βάση. Το κομβίο πιθανώς αποτελούσε εξάρτημα των ενδυμάτων του νεκρού. Πάνω στην αριστερή κλείδα του νεκρού βρέθηκε τμήμα πλίνθου (αρ. ανασκ. Σ979/Κ331), ελαφρώς τετραγωνισμένο, με εγχάρακτο σταυρό και επίσης εγχάρακτο το ακρόστιχο ΙΣ ΧΣ ΝΙΚΑ. Πιθανώς είχε τοποθετηθεί εκεί ως αποτροπαϊκό στοιχείο10. Μικρά χάλκινα κομβία (αρ. ευρ. ΒΕ2106 και ΒΕ2105), κωδωνόσχημα και σφαιρικά, βρέθηκαν κατά μήκος της ωλένης και των δύο χεριών και προφανώς ανήκαν στα μανίκια του ενδύματός του. Τα κομβία χρονολογούνται στον 12ο-14ο αιώνα11 (εικ. 4).
Ο Τάφος XVII βρισκόταν στο βόρειο τμήμα του νάρθηκα και περιείχε δύο κατά χώραν ταφές, ενός παιδιού και ενός ενηλίκου, καθώς και δύο ανακομιδές. Ο λάκκος ήταν καλυμμένος με τρεις καλυπτήριες κεράμους, εκ των οποίων οι δύο ήταν θραυσμένες. Στα δυτικά υπήρχε κέραμος η οποία οριοθετούσε κάθετα τον λάκκο και τον διαχώριζε από το υπερκείμενο, επίσης οριοθετημένο, οστεοφυλάκειο.
Ο ενήλικος νεκρός ήταν τοποθετημένος σε ύπτια θέση με τα χέρια κεκαμμένα χαλαρά επάνω στην στομαχική και κοιλιακή χώρα12. Το κεφάλι του οριοθετούσαν πέτρες και πλίνθοι13 (εικ. 6). Κάτω από μία από τις πέτρες που οριοθετούσαν την κεφαλή του νεκρού βρέθηκε ημισφαιρική κούπα14 (αρ. ευρ. ΒΕ2116) με ελαφρώς κάθετα τοιχώματα, δακτυλιόσχημη βάση και γραπτή παράσταση με δύο αδιάγνωστα θέματα (ιχθύες;) σκούρου καστανοπόρφυρου χρώματος σε πρασινωπό βάθος και άχρωμη εφυάλωση (εικ.7), η οποία χρονολογείται στον 13ο-14ο αιώνα15.
Στα δεξιά του κρανίου βρέθηκε ζεύγος αργυρών επίχρυσων ενωτίων ημικυκλικού σχήματος (αρ. ευρ. ΒΕ2108 και ΒΕ2109), με στικτό διάκοσμο στην επιφάνεια και τρεις κρίκους στην περιφέρειά τους για την ανάρτηση μαργαριταριών ή ημιπολύτιμων λίθων, οι οποίοι δεν σώζονται πλέον (εικ. 8). Χρονολογούνται τον 13ο αιώνα16.
Τάφος XXII.IV
Ο Τάφος XXII βρισκόταν επίσης στο βόρειο τμήμα του νάρθηκα αλλά προς το κέντρο, κοντά στη δυτική είσοδο. Περιείχε τέσσερις κατά χώραν ταφές, δύο παιδικές και δύο ενηλίκων και δύο ομάδες ανακομιδών. Ο συγκεκριμένος (Τάφος XXII.IV), ο βαθύτερος όλων του νεκροταφείου (1,52-1,79μ.), έσωζε μόνο μία τετράγωνη πλίνθο για κάλυψη. Η πλίνθος κάλυπτε την κεφαλή, η οποία ήταν στενά οριοθετημένη από λίθους17. Το δυτικό πέρας του λάκκου ήταν επίσης οριοθετημένο από κάθετα τοποθετημένους πλίνθους, επί των οποίων εδραζόταν η καλυπτήρια πλίνθος, η οποία παρέμεινε κατά χώραν ως μάρτυρας της ανασκαφής (εικ.9).
Ο νεκρός ήταν τοποθετημένος σε ύπτια θέση με τα χέρια σφιχτά σταυρωμένα κάτω από το στήθος18. Πάνω στον θώρακα είχαν τοποθετηθεί τμήματα πλίνθων. Η διατήρηση των οστών ήταν αρκετά καλή, πλην εκείνων του κρανίου. Στο ύψος της λεκάνης βρέθηκε κούπα τοποθετημένη ανάποδα, ενώ στο δεξιό πόδι του νεκρού ήταν τοποθετημένη μία πρόχους. Η κούπα (αρ. ευρ. ΒΕ2125), ακέραια, είναι ημισφαιρική, με ελαφρώς κοίλη εσωτερικά βάση (εικ. 10). Εξωτερικά φέρει επίχρισμα στο χρώμα του πηλού και εσωτερικά πράσινη εφυάλωση19.
Χρονολογείται στις αρχές του 13ου αιώνα Η πρόχους (αρ. ευρ. ΒΕ2120), η οποία βρέθηκε θραυσμένη και ελλιπής κατά το χείλος, έχει κάθετη, κυκλικής διατομής λαβή και επίπεδη βάση, καλύπτεται με επίχρισμα και είναι ακόσμητη.
Από τα μέχρι στιγμής δεδομένα φαίνεται πως ο νάρθηκας του ναού της Μεταμόρφωσης στους Χριστιάνους χρησιμοποιήθηκε ως εκτεταμένο νεκροταφείο καθ’ όλο τον 13ο αιώνα και πως οι ταφές δεν ήταν πλούσιες σε κτερίσματα ή άλλα τέχνεργα. Περισσότερα και ασφαλέστερα συμπεράσματα θα είναι δυνατό να εξαχθούν όταν ολοκληρωθεί η συντήρηση και μελέτη των ευρημάτων.
ΣΟΦΙΑ ΣΑΚΚΑΡΗ
Το νεκροταφείο του νάρθηκα του ναού της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα στους Χριστιάνους Μεσσηνίας. Μια προκαταρκτική παρουσίαση
ΑΕΠΕΛ2. Πρακτικά της Β΄ Επιστημονικής Συνάντησης Καλαμάτα, 1-4 Νοεμβρίου 2017
1 Θα ήθελα να ευχαριστήσω την προϊσταμένη της ΕΦΑ Μεσσηνίας Δρ. Ευαγγελία Μηλίτση-Κεχαγιά και τον τμηματάρχη Δρ. Μιχάλη Κάππα, που μου εμπιστεύτηκαν την ανασκαφή του έργου και για την άδεια μελέτης και δημοσίευσης μέρους του υλικού. Επίσης, θα ήθελα να ευχαριστήσω το προσωπικό συντήρησης της ΕΦΑ Μεσσηνίας για την προσήλωση, την υπομονή και επιμονή που επιδεικνύει στο δύσκολο έργο της συντήρησης των ευρημάτων της ανασκαφής. Και, τέλος, την καλή φίλη και συνάδελφο Δρ. Ελένη Μπαρμπαρίτσα για τις πολύτιμες συμβουλές και την υποστήριξή της.
2 Βλ. σχετικά Αναγνωστάκης 2010, 116 και 126.
3 Για τις κατασκευαστικές φάσεις του ναού, βλ. Βογιατζής – Δεληνικόλα 2002.
4 Σύμφωνα με τις δοκιμαστικές τομές αλλά και την ανασκαφική έρευνα που ακολούθησε, το ιερό φαίνεται ότι αρχικά ήταν πενταμερές και αργότερα, για άγνωστο λόγο, μετατράπηκε σε τριμερές. Βλ. Βογιατζής – Δεληνικόλα 2002, 41-58.
5 Stikas 1951. Η διδακτορική διατριβή του Ε. Στίκα, με θέμα την αναστύλωση του ναού, αποτελούσε για χρόνια το μοναδικό σύγγραμμα αναφοράς για το μνημείο.
6 Garvie-Lok 2013, 311.
7 Πρβλ. Kontogiannis 2008, 510. Garvie-Lock 2013, 310-311.
8 Poulou-Papadimitriou κ.ά. 2012, 407 και 413.
9 Garvie-Lock 2013, 310.
10 Πρβλ. Poulou-Papadimitriou 2010, 315 και 321. Poulou-Papadimitriou κ.ά. 2012, 407 και 413 (όστρακα με όμοια επιγραφή από νεκροταφεία στην Ιερισσό Χαλκιδικής και στον Πετρά Σητείας).
11 Πρβλ. Παπανικόλα-Μπακιρτζή 2002, 397, αρ. 491, όπου αναφέρεται ότι αντικείμενα αυτής της μορφής χρησιμοποιούνταν και ως χάνδρες περιδεραίων.
12 Βλ. παραπάνω υποσημ. 9.
13 Βλ. παραπάνω υποσημ. 7.
14 Poulou-Papadimitriou κ.ά. 2012, 413, όπου αναφέρεται η τοποθέτηση ανοικτών αγγείων μέσα στους τάφους ως ταφικό έθιμο χαρακτηριστικό του 13ου αιώνα. Πρβλ. Ναλπάντης 2002, 537.
15 Πρβλ. Καλοπίση-Βέρτη 2003, 62, αρ. Α13. Sanders 1993, 263, αρ. 15, εικ. 2/15.
16 Πανομοιότυπα ενώτια έχουν βρεθεί στο Σπήλαιο Ευριπίδη στη Σαλαμίνα και ανήκουν σε θησαυρό με χρονολογία απόκρυψης τις αρχές του 14ου αιώνα (βλ. http://akamas.uoi.gr/docs/anaskafikes/spilaio_evripidi.pdf, σελ. 8, τελευταία πρόσβαση 5/7/2020, ευχαριστώ τον Καθηγητή Γ. Λώλο για την πληροφορία). Πρβλ. επίσης Παπανικόλα-Μπακιρτζή 2002, 437.
17 Βλ. παραπάνω υποσημ. 7.
18 Βλ. παραπάνω υποσημ. 9.
19 Καλοπίση-Βέρτη 2003, 62, αρ. Α13. Sanders 1993, 263, αρ. 15, εικ. 2/15.
ABSTRACT. Founded by Emperor Alexios I Komnenos in the 11th century AD, the church of the Transfiguration at Christianoi is one of the most important Byzantine churches in Messenia. Excavations carried out inside its narthex in 2011-2013 revealed 29 pit graves containing 58 inhumations, including eight children. Most of the tombs included secondary burials. The deceased were in a supine position, facing east, their arms crossed under the chest, with stones and tile fragments propping the head. Several tombs contained offerings, such as bowls and jugs, near the deceased’s head, pelvis, or feet. Some contained metal jewellery and implements from the deceased’s garments and belts. This paper presents three of the excavated tombs (Tombs II, XVII.II and XXII.IV). Evidence from the ongoing conservation and study of the artefacts dates the cemetery to the 13th-14th centuries AD.
BΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αναγνωστάκης 2010: Η. Αναγνωστάκης, Οι επισκοπές και ο θρησκευτικός βίος στα όρια της νυν Μητροπόλεως Μεσσηνίας ως το 1204, στο: Χριστιανική Μεσσηνία. Μνημεία και ιστορία της Ιεράς Μητροπόλεως Μεσσηνίας, Αθήνα 2010, 112-145
Βογιατζής – Δεληνικόλα 2002: Σ. Βογιατζής – Ε. Δεληνικόλα, Νεότερες παρατηρήσεις στην οικοδομική ιστορία του ναού Μεταμορφώσεως του Σωτήρος Χριστιάνων Μεσσηνίας, ΔΧΑΕ 23 (2002), 41-58.
Garvie-Lok 2013: S. J. Garvie-Lok, Greek, Frank, other. Differentiating cultural and ancestral groups in the Frankish Morea using human remains analysis, στο: S. E. J. Gerstel (επιμ.), Viewing the Morea. Land and People in the Late Medieval Peloponnese, Washington, DC 2013, 309-335.
Καλοπίση-Βέρτη 2003: Σ. Καλοπίση-Βέρτη (επιμ.), Διδακτική Συλλογή Βυζαντινής και Μεταβυζαντινής Κεραμεικής, Πανεπιστήμιο Αθηνών, Τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας, Μουσείο Αρχαιολογίας και Ιστορίας της Τέχνης, Αθήνα 2003.
Kontogiannis 2008: N. D. Kontogiannis, Excavation of a 13th century church near Vasilitsi, Southern Messenia, Hesperia 77 (2008), 497-537.
Ναλπάντης 2002: Δ. Ναλπάντης, Κοιμητήρια, ταφές και ταφικά έθιμα, στο: Παπανικόλα-Μπακιρτζή 2002, 535-537.
Παπανικόλα-Μπακιρτζή 2002: Δ. Παπανικόλα-Μπακιρτζή (επιμ.), Ώρες Βυζαντίου. Έργα και ημέρες στο Βυζάντιο.
Καθημερινή ζωή στο Βυζάντιο, Θεσσαλονίκη, Λευκός Πύργος, Οκτώβριος 2001 – Ιανουάριος 2002, Αθήνα 2002, Poulou-Papadimitriou 2010: N. Poulou-Papadimitriou, Pottery of the Middle Byzantine period and the first centuries of the Venetian occupation from Petras, Siteia, στο: Μ. Tsipopoulou (επιμ.), Petras, Siteia – 25 years of excavations and studies. Acts of a two-day conference held at the Danish Institute at Athens, 9-10 October 2010, Monographs of the Danish Institute at Athens 16, Athens 2012, 315-326.
Poulou-Papadimitriou κ.ά. 2012: N. Poulou-Papadimitriou – E. Tzavella – J. Ott, Burial practices in Byzantine Greece: archaeological evidence and methodological problems for its interpretation, στο: M. Salamon – M. Wołoszyn – A. Musin– P. Špehar – M. Hardt – M. P. Kruk – A. Sulikowska-Gąska (επιμ.), Rome, Constantinople and Newly-Converted Europe.
Archaeological and Historical Evidence, Uźródeł Europy Środkowo-Wschodniej/Frühzeit Ostmitteleuropas 1, vol. I,
Kraków/Leipzig/Rzeszów/Warszawa 2012, 377-428.
Sanders 1993: G. Sanders, Excavations at Sparta: The Roman Stoa, 1988-91. Preliminary report, Part 1 (C) Medieval pottery, ΑBSA 88 (1993) 251-286.
Stikas 1951: E. Stikas, L’ église byzantine de Christianou en Triphylie et les autres églises de même type, Paris 1951.
