Ο κατάφυτος από ελαιόδενδρα λόφος του Εγκλιανού με το Ανάκτορο του Νέστορος βρίσκεται σε απόσταση περίπου 3,2 χλμ. νοτιοδυτικά του οικισμού της Χώρας και 13 χλμ. βορειοανατολικά της Πύλου. Το μυκηναϊκό ανακτορικό συγκρότημα, σε υψόμετρο 150- 170μ. πάνω από την επιφάνεια της θάλασσας, διαθέτει εξαιρετική θέα προς τον κόλπο του Ναβαρίνου και το Ιόνιο Πέλαγος και περιβάλλεται από ένα απαράμιλλου φυσικού κάλλους τοπίο.
Οι ανασκαφικές έρευνες στον λόφο του Άνω Εγκλιανού ξεκίνησαν το 1939 από την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία, υπό τη διεύθυνση του Κωνσταντίνου Κουρουνιώτη, και σε συνεργασία με τον Carl Blegen και το Πανεπιστήμιο του Cincinnati. Μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, από το 1952 έως το 1966, ο Blegen συνέχισε τις ανασκαφές στον Άνω Εγκλιανό και αποκάλυψε το καλύτερα σωζόμενο μυκηναϊκό ανάκτορο του ελλαδικού χώρου1. Το ανακτορικό συγκρότημα δεσπόζει σε περίοπτη και στρατηγική θέση και αποτελεί προϊόν πρωτοποριακού αρχιτεκτονικού σχεδιασμού και έμπειρων τεχνιτών με σαφείς μινωϊκές επιδράσεις και καλλιτεχνική εξωστρέφεια. Οι πάνω από 1000 πήλινες πινακίδες Γραμμικής Β γραφής, που έφεραν στο φως οι ανασκαφές, επιβεβαιώνουν την ανάπτυξη της μυκηναϊκής Πύλου ως του σπουδαιότερου οικονομικού, διοικητικού, πολιτικού και θρησκευτικού κέντρου της Μεσσηνίας κατά τον -13ο αι.
Το συγκρότημα αποκαλύφθηκε σε έκταση περίπου 5100 τ.μ. και τον χειμώνα του 1960/1 η Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία τοποθέτησε ένα μεταλλικό στέγαστρο από dexion και λαμαρίνες, που προστάτευε το κεντρικό ανακτορικό μνημείο σε έκταση περίπου 2300 τ.μ. (εικ.1). Η φθορά, ωστόσο, στο παλαιό στέγαστρο από το πέρασμα του χρόνου ήταν εμφανής και η προστασία που παρείχε τόσο στα μνημεία όσο και στους επισκέπτες ήταν ελλιπής, καθιστώντας επιτακτική την ανάγκη αντικατάστασής του. Επιπλέον, για πολλές δεκαετίες η περιήγηση των επισκεπτών στο μνημείο περιοριζόταν στο κεντρικό κτήριο και μόνο σε συγκεκριμένους χώρους, όπως το πρόπυλο, την εσωτερική αυλή και την Αίθουσα του Θρόνου. Οι υποδομές εξυπηρέτησης και πληροφόρησης του κοινού ήταν υποτυπώδεις και περιελάμβαναν το εκδοτήριο των εισιτηρίων, το κτήριο υγιεινής και δύο πινακίδες πληροφόρησης, που τοποθετήθηκαν την τελευταία δεκαετία.
Ύστερα από μελέτη των απαιτήσεων για τον εκσυγχρονισμό του χώρου το Πανεπιστήμιο του Cincinnati χρηματοδότησε τη μελέτη για την κατασκευή νέου στεγάστρου, ενώ η τοπική Εφορεία Αρχαιοτήτων προχώρησε στην εκπόνηση μελέτης για την προβολή και ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου. Από το 2011 έως το 2015 η Διεύθυνση Μελετών και Εκτέλεσης Έργων Μουσείων και Πολιτιστικών Κτηρίων του Υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού σε συνεργασία με την Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας (πρώην ΛΗ΄ ΕΠΚΑ) πραγματοποίησαν το έργο «Κατασκευή νέου στεγάστρου προστασίας του Ανακτόρου του Νέστορος στον Άνω Εγκλιανό Π.Ε Μεσσηνίας» (προϋπολογισμού 2.068.400€). Επιπλέον, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας υλοποίησε με τη μέθοδο της αυτεπιστασίας το υποέργο των αρχαιολογικών εργασιών, στο πλαίσιο κατασκευής του νέου στεγάστρου, και το έργο «Προστασία και Ανάδειξη του Αρχαιολογικού Χώρου του Ανακτόρου του Νέστορος στο λόφο του Άνω Εγκλιανού, Δ.Δ. Χώρας του Νομού Μεσσηνίας» (προϋπολογισμού 450.000 €). Τα δύο έργα εντάχθηκαν στον Άξονα Προτεραιότητας «08– Αειφόρος Ανάπτυξη και Ποιότητα Ζωής Πελοποννήσου» του Επιχειρησιακού Προγράμματος «Δυτική Ελλάδα– Πελοπόννησος – Ιόνιοι Νήσοι, 2007-2013» και συγχρηματοδοτήθηκαν από το ελληνικό κράτος και το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης2.
Κατασκευάστηκε ένα σύγχρονο στέγαστρο από δομικό χάλυβα, που προστατεύει πλέον ενιαία το κεντρικό ανακτορικό μνημείο σε έκταση 3185 τ.μ.3 (εικ. 2). Η οροφή του, συνολικού πλάτους 51,50 μ., έχει τη γεωμετρία τόξου κύκλου ακτίνας 84,88 μ. και στηρίζεται σε 16 μόνο υποστυλώματα διαμοιρασμένα στις δύο μακρές πλευρές. Για την επικάλυψη του στεγάστρου έχουν χρησιμοποιηθεί υλικά όπως διογκωμένη πολυστερίνη, πετροβάμβακας, πολυεστερική-θερμοπλαστική και υγρομονωτική μεμβράνη στεγάνωσης, που παρέχουν στο μνημείο υψηλών προδιαγραφών προστασία σε ιδιαίτερα αντίξοες καιρικές συνθήκες. Αναρτώμενοι μεταλλικοί διάδρομοι διαμορφώνουν το δίκτυο περιήγησης των επισκεπτών πάνω από το μνημείο, ενώ ειδικός ανελκυστήρας εξυπηρετεί τα άτομα με αναπηρία (εικ. 3).
Κατά την κατασκευή του νέου στεγάστρου εφαρμόσθηκαν εκτεταμένα μέτρα προστασίας του μνημείου από την Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας4 . Τα ευπαθή τμήματά του εγκιβωτίστηκαν σε ξύλινους νάρθηκες επενδεδυμένους με μονωτικά φύλλα dow, ενώ οι εσωτερικοί του χώροι προστατεύτηκαν με στρώσεις χαλαζιακής άμμου και ελαφρόπετρας, τοποθετημένες σε γεωύφασμα. Επιπλέον, η ανάδοχος εταιρεία τοποθέτησε προστατευτικές επιχώσεις αδρανών υλικών για τη διαμόρφωση εργοταξιακών ζωνών πέριξ του μνημείου και πριν από την καθαίρεση του παλαιού στεγάστρου κατασκεύασε ένα ενιαίο ξύλινο δάπεδο προστασίας πάνω από το Κεντρικό Κτήριο.
Διεπιστημονική ομάδα της Εφορείας Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας (πρώην ΛΗ΄ ΕΠΚΑ) πραγματοποίησε ανασκαφική έρευνα με σύγχρονες επιστημονικές μεθόδους στα σημεία όπου κρίθηκε απαραίτητη η διενέργεια εκσκαφικών εργασιών και τεχνικών έργων. Αποκαλύφθηκαν οικοδομικά κατάλοιπα που χρονολογούνται από τη Μεσοελλαδική περίοδο έως τα τέλη της ακμής του Ανακτόρου (-1200 περίπου)5. Πολυάριθμα θραύσματα τοιχογραφιών, τμήματα δαπέδων από ασβεστοκονίαμα, κεραμική και οστά ζώων εμπλούτισαν τα αρχαιολογικά δεδομένα για τις οικοδομικές φάσεις του ανακτορικού συγκροτήματος αλλά και την ιστορία της κατοίκησης στο λόφο του Εγκλιανού.
Παράλληλα, η Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας προχώρησε στην αναβάθμιση των υποδομών εξυπηρέτησης των επισκεπτών6. Ένας από τους κύριους στόχους που επιτεύχθηκε είναι η ενοποίηση όλων των σημείων ενδιαφέροντος του αρχαιολογικού χώρου με μια ενιαία διαδρομή περιήγησης συνολικού μήκους 220μ. περίπου (εικ.4). Στα βορειοανατολικά απολήγει στον δρόμο του μυκηναϊκού Θολωτού Τάφου IV, ο οποίος ερευνήθηκε το 1953 από τον επιστημονικό συνεργάτη του Blegen Λόρδο William Taylour και αναστηλώθηκε το 1957 από την Ελληνική Αρχαιολογική Υπηρεσία. Το νοτιοδυτικό άκρο της ίδιας διαδρομής ενώνεται λειτουργικά με την κλίμακα και τον ανελκυστήρα του νέου στεγάστρου, που οδηγούν στους αναρτώμενους διαδρόμους περιήγησης υπεράνω του κεντρικού ανακτορικού μνημείου. Οι χώροι υγιεινής εκσυγχρονίστηκαν και τρία νέα, μικρής κλίμακας κτήρια σε κομβικά σημεία της διαδρομής λειτουργούν ως αναψυκτήριο, ως χώρος πληροφόρησης/πωλητήριο και ως εκδοτήριο εισιτηρίων/φυλακείο (εικ. 6, 7, 9, 10). Εκτεταμένα και υπογειοποιημένα δίκτυα ηλεκτροδότησης, τηλεπικοινωνιών, υδροδότησης, αποχέτευσης, πυροπροστασίας και κλειστού κυκλώματος τηλεόρασης συνέβαλαν καθοριστικά στον εκσυγχρονισμό του αρχαιολογικού χώρου και στην ασφάλειά του.
Ιδιαίτερη βαρύτητα δόθηκε στην επαρκή και διαβαθμισμένη πληροφόρηση του κοινού. Νέες δίγλωσσες πινακίδες σήμανσης και πληροφόρησης με πλούσιο εποπτικό υλικό τοποθετήθηκαν σε κομβικά σημεία όλων των διαδρομών περιήγησης, είτε στο στεγασμένο τμήμα του Ανακτόρου είτε στον υπόλοιπο αρχαιολογικό χώρο (εικ.8). Παράλληλα, στο νεόδμητο κτήριο πληροφόρησης/πωλητήριο κοντά στην είσοδο του αρχαιολογικού χώρου ο επισκέπτης έχει την ευκαιρία να προσλάβει περισσότερο αναλυτικές πληροφορίες σχετικά με την ιστορία της έρευνας στην περιοχή του Άνω Εγκλιανού, τη γεωγραφική και διοικητική διάρθρωση του μυκηναϊκού βασιλείου της Πύλου, τη Γραμμική Β γραφή, την τέχνη της τοιχογραφίας και την παραγωγή και χρήση αρωματικού ελαίου (εικ.9, 10).
Για πρώτη φορά διατίθενται στο κοινό ψηφιακές υπηρεσίες πληροφόρησης μέσω των διαδραστικών εφαρμογών και πολυμέσων που παρήχθησαν στο πλαίσιο του έργου «Ψηφιακή Ανάδειξη Πυλίας», ενταγμένου στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ψηφιακή Σύγκλιση7. Ο επισκέπτης, με τη βοήθεια έξυπνων φορητών συσκευών (tablets και smartphones), μπορεί να έχει πρόσβαση σε τρισδιάστατες γραφιστικές αναπαραστάσεις του ανακτορικού συγκροτήματος σε περιβάλλον επαυξημένης πραγματικότητας. Η εικονική ξενάγηση συμπληρώνεται με πλούσιο πληροφοριακό και εποπτικό υλικό που προβάλλεται στην οθόνη αφής της έξυπνης συσκευής.
Επιπλέον, στο κτήριο πληροφόρησης έχει εγκατασταθεί ένας ψηφιακός σταθμός διάδρασης του κοινού με πολυμεσικές εφαρμογές που προβάλλονται σε μεγάλου μεγέθους οθόνη αφής (εικ.10). Οι εφαρμογές περιλαμβάνουν την πλοήγηση στο τρισδιάστατο γραφιστικό περιβάλλον του ανακτόρου αλλά και σε διαδραστικό χάρτη με πληροφορίες για θέσεις της Μεσσηνίας αρχαιολογικού και ιστορικού ενδιαφέροντος. Το ψηφιακό πολυμεσικό υλικό συμπληρώνεται με δύο βιντεοπροβολές σε μία ακόμα οθόνη, με πλάνα από το τρισδιάστατο γραφιστικό μοντέλο του ανακτόρου αλλά και με αρχειακά στιγμιότυπα από τις ανασκαφές της αμερικανικής επιστημονικής αποστολής τη δεκαετία του 1950.
Οι διαδρομές περιήγησης και όλα τα κτήρια εξυπηρέτησης κοινού είναι προσβάσιμα σε άτομα με αναπηρίες, που έχουν πλέον τη δυνατότητα να επισκεφθούν όλα τα σημεία ενδιαφέροντος του αρχαιολογικού χώρου, να επιλέξουν το είδος και τον βαθμό πληροφόρησης τους και να απολαύσουν το φυσικό περιβάλλον.
Ο αρχαιολογικός χώρος άνοιξε ξανά τις πύλες του στο κοινό στις 12 Ιουνίου 2016 και, έχοντας εξασφαλίσει υψηλού επιπέδου αναγνωσιμότητα και λειτουργικότητα, εμπνέει μια μοναδική εμπειρία περιήγησης στο μυκηναϊκό παρελθόν της Μεσσηνίας, προωθώντας παράλληλα την αειφόρο ανάπτυξη του σύγχρονου πολιτισμού σε τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο. Η μυκηναϊκή Πύλος με το Ανάκτορο του Νέστορος αποτελούν χαρακτηριστικό παράδειγμα πολιτικού, διοικητικού, οικονομικού και θρησκευτικού κέντρου της προϊστορικής Μεσσηνίας, του οποίου η ανάπτυξη καθορίστηκε σε μεγάλο βαθμό από την αξιοποίηση και διακίνηση των φυσικών πόρων και οδήγησε σε υψηλά επίπεδα ευημερίας και πολιτισμικής ανάπτυξης προς όφελος του κοινωνικού συνόλου και σε εύρος πολλών γενεών. Ο αναβαθμισμένος αρχαιολογικός χώρος του ανακτόρου του Νέστορος αποτελεί πλέον μια ολοκληρωμένη και σύγχρονη πρόταση προστασίας και ανάδειξης της πολιτισμικής κληρονομιάς σε μια περιοχή υψηλού αρχαιολογικού, ιστορικού και πολιτισμικού ενδιαφέροντος.
Στόχος είναι η διατήρηση της ιστορικής μνήμης χάριν της παρούσας και των μελλοντικών γενεών και η αναβάθμιση του πολιτιστικού περιβάλλοντος στο πλαίσιο της σύγχρονης αειφόρου ανάπτυξης με σεβασμό προς τα μνημεία και το φυσικό περιβάλλον τους. Η κατασκευή του νέου στεγάστρου και των υποδομών λειτουργίας, πληροφόρησης και ασφάλειας αποτέλεσε ορόσημο στην ιστορία του αρχαιολογικού χώρου. Για πρώτη φορά ύστερα από την ανασκαφή του μνημείου από τον Blegen δόθηκε η δυνατότητα να προστατευθεί όσο το δυνατόν μεγαλύτερο τμήμα του ανακτορικού συγκροτήματος. Η περιήγηση στο μνημείο μέσω των αναρτώμενων από το στέγαστρο διαδρόμων, το κτήριο πληροφόρησης και η διάδραση με ψηφιακές εφαρμογές επαυξημένης πραγματικότητας προσφέρουν μια πρωτόγνωρη εμπειρία περιήγησης και τη δυνατότητα της αντίληψης όλων των αρχιτεκτονικών, καλλιτεχνικών και ιστορικών παραμέτρων, που καθιστούν το Ανάκτορο μνημείο μείζονος πολιτισμικής αξίας.
Απαραίτητη προϋπόθεση για την επίτευξη της πολιτιστικής αειφόρου ανάπτυξης είναι η προστασία του φυσικού περιβάλλοντος ως αναπόσπαστου τμήματος του αρχαιολογικού χώρου (εικ.5). Στην περίπτωση του ανακτόρου του Νέστορος μια περιοχή μεγάλης έκτασης γύρω από το μνημείο προστατεύεται ως κηρυγμένος αρχαιολογικός χώρος και ως αδόμητη Ζώνη Α απολύτου προστασίας, με σκοπό την προστασία των αρχαιοτήτων αλλά και τη διαφύλαξη της αυθεντικότητας και της λειτουργικής, αισθητικής και ιστορικής ακεραιότητας του αρχαιολογικού χώρου. Επιπλέον ο αρχαιολογικός χώρος έχει άμεση οπτική επαφή με το φυσικό περιβάλλον της παράκτιας δυτικής Μεσσηνίας, το οποίο προστατεύεται θεσμικά και είναι δυνατό να χαρακτηρισθεί επίσης ως μνημείο, που εγκλείει τις μνήμες, την ιστορία και τον πολιτισμό των Μεσσήνιων.
Από την επαναλειτουργία του αρχαιολογικού χώρου μέχρι σήμερα παρατηρείται αύξηση της επισκεψιμότητας κατά 70% σε σχέση με προηγούμενα έτη. Το γεγονός αυτό αποδεικνύει ότι οι αναβαθμισμένες υποδομές και η λειτουργία του με διευρυμένο ωράριο ενισχύουν την εξωστρέφεια του χώρου και τον καθιστούν σταδιακά μια ελκυστική πρόταση για την ενίσχυση του εναλλακτικού πολιτιστικού τουρισμού, συμβάλλοντας αποφασιστικά στην περαιτέρω οικονομική ανάπτυξη της ευρύτερης περιοχής.
Το πολιτιστικό απόθεμα της δυτικής Μεσσηνίας περιλαμβάνει μνημεία όπως το Ανάκτορο του Νέστορος, θολωτούς μυκηναϊκούς τάφους και κάστρα αλλά και εκθεσιακούς χώρους, όπως το Μουσείο της Χώρας ή το μουσείο της Πύλου και τις υπόλοιπες εκθέσεις στο Νιόκαστρο της Πύλου. Πρόκειται για ένα πολιτιστικό δίκτυο που, σε συνδυασμό με περιοχές οικιστικού ενδιαφέροντος ή ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, μπορεί να αξιοποιηθεί ορθολογικά για την ενίσχυση ήπιων μορφών εναλλακτικού τουρισμού (π.χ. θαλάσσιος ή ορειβατικός τουρισμός, αγροτουρισμός, θρησκευτικός τουρισμός) και για την ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας. Ο πολιτιστικός τουρισμός δεν περιορίζεται μόνο στο θαυμασμό των αρχαιοτήτων ενός τόπου αλλά περιλαμβάνει επίσης την προσέγγιση των ανθρώπων μιας περιοχής και την άμεση επαφή με τις συνήθειες, τα ήθη και τα έθιμά τους. Η υγιής ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού προϋποθέτει τη δημιουργία κατάλληλων οδικών δικτύων και υποδομών, τη διαμόρφωση δικτύων πυροπροστασίας και την αναβάθμιση των κέντρων υγείας. Στα παραπάνω μπορούν επιπλέον να προστεθούν η διαρκής αναζήτηση νέων αγορών και ομάδων στόχων, η στενή και αγαστή συνεργασία των κατοίκων τόσο με κρατικούς όσο και με ιδιωτικούς φορείς, καθώς και η οργάνωση ειδικών προγραμμάτων τουριστικής, πολιτιστικής και περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Η συνδυαστική αξιοποίησή τους θα θέσει ισχυρές βάσεις για την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας και της αειφόρου ανάπτυξης στην περιοχή προς όφελος της παρούσας και των μελλοντικών γενεών.
Το πολιτιστικό απόθεμα της δυτικής Μεσσηνίας περιλαμβάνει μνημεία όπως το Ανάκτορο του Νέστορος, θολωτούς μυκηναϊκούς τάφους και κάστρα αλλά και εκθεσιακούς χώρους, όπως το Μουσείο της Χώρας ή το μουσείο της Πύλου και τις υπόλοιπες εκθέσεις στο Νιόκαστρο της Πύλου. Πρόκειται για ένα πολιτιστικό δίκτυο που, σε συνδυασμό με περιοχές οικιστικού ενδιαφέροντος ή ιδιαίτερου φυσικού κάλλους, μπορεί να αξιοποιηθεί ορθολογικά για την ενίσχυση ήπιων μορφών εναλλακτικού τουρισμού (π.χ. θαλάσσιος ή ορειβατικός τουρισμός, αγροτουρισμός, θρησκευτικός τουρισμός) και για την ανάπτυξη της επιχειρηματικότητας. Ο πολιτιστικός τουρισμός δεν περιορίζεται μόνο στο θαυμασμό των αρχαιοτήτων ενός τόπου αλλά περιλαμβάνει επίσης την προσέγγιση των ανθρώπων μιας περιοχής και την άμεση επαφή με τις συνήθειες, τα ήθη και τα έθιμά τους. Η υγιής ανάπτυξη του πολιτιστικού τουρισμού προϋποθέτει τη δημιουργία κατάλληλων οδικών δικτύων και υποδομών, τη διαμόρφωση δικτύων πυροπροστασίας και την αναβάθμιση των κέντρων υγείας. Στα παραπάνω μπορούν επιπλέον να προστεθούν η διαρκής αναζήτηση νέων αγορών και ομάδων στόχων, η στενή και αγαστή συνεργασία των κατοίκων τόσο με κρατικούς όσο και με ιδιωτικούς φορείς, καθώς και η οργάνωση ειδικών προγραμμάτων τουριστικής, πολιτιστικής και περιβαλλοντικής εκπαίδευσης. Η συνδυαστική αξιοποίησή τους θα θέσει ισχυρές βάσεις για την ενίσχυση της επιχειρηματικότητας και της αειφόρου ανάπτυξης στην περιοχή προς όφελος της παρούσας και των μελλοντικών γενεών.
Το Ανάκτορο του Νέστορος αποτελεί μνημείο με εξέχουσα οικουμενική και πολιτισμική αξία. Με τις πρόσφατες εργασίες προστασίας και ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου ενισχύθηκε περαιτέρω η αξία του ως αυθεντικό επίτευγμα της ανθρώπινης δημιουργικής διάνοιας και ως ιστορική, πολιτιστική ενότητα με τα υπόλοιπα μνημεία της Πυλίας. Ο ανθρωποκεντρικός χαρακτήρας του μνημείου σε συνδυασμό με το προστατευόμενο φυσικό περιβάλλον πληρούν σε μεγάλο βαθμό τα κριτήρια για την ένταξή του στον κατάλογο μνημείων παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς της UNESCO. Με την εκπλήρωση αυτού του στόχου αναμένεται να δημιουργηθεί και να εδραιωθεί ένας ισχυρός πολιτισμικός πυρήνας, που θα καθορίζει μέσω διεθνώς αναγνωρισμένων πρακτικών τόσο τον τρόπο προστασίας και προβολής του αρχαιολογικού χώρου όσο και τον βαθμό ανάπτυξης της επιχειρηματικότητας και της αειφορίας στην ευρύτερη περιοχή, προκειμένου να μην αποβεί επιζήμια για την προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς. Η συνεργασία των πολιτών και όλων των συναρμόδιων φορέων σε τοπικό και παγκόσμιο επίπεδο είναι απαραίτητη για την απόδοση θετικών αποτελεσμάτων στο πλαίσιο της αειφορίας, που θα εμπνέουν ένα δημιουργικό ταξίδι στον χώρο και στον χρόνο, με σεβασμό στον άνθρωπο και το περιβάλλον και με όραμα για το μέλλον.
ΕΥΑΓΓΕΛΙΑ ΜΗΛΙΤΣΗ – ΑΝΝΑ ΒΑΣΙΛΙΚΗ ΚΑΡΑΠΑΝΑΓΙΩΤΟΥ – ΔΗΜΗΤΡΑ ΠΙΚΟΥΛΑ ΔΗΜΟΣΘΕΝΗΣ ΚΟΣΜΟΠΟΥΛΟΣ – ΜΑΡΙΑ ΖΑΧΑΡΟΠΟΥΛΟΥ
Ο αναβαθμισμένος αρχαιολογικός χώρος του Ανακτόρου του Νέστορος και η λειτουργία του ως φορέα αειφόρου πολιτιστικής ανάπτυξης
1 Blegen – Rawson 1966. Lang 1969. Blegen κ.ά 1973. Davis 1998. Blegen κ.ά. 2007, 6-64.
2 Αραπογιάννη 2011, 257. Καραπαναγιώτου 2012, 182. Καραπαναγιώτου 2013, 229. Καραπαναγιώτου κ.ά. 2014, 746-754.
Καραπαναγιώτου – Κοσμόπουλος 2014α, 745-746. Καραπαναγιώτου – Κοσμόπουλος 2014β, 755-757. Μηλίτση-Κεχαγιά 2015, 147.
Μηλίτση-Κεχαγιά κ.ά. 2015, 158-159. Μηλίτση-Κεχαγιά – Κοσμόπουλος 2015α, 20-27. Μηλίτση-Κεχαγιά – Κοσμόπουλος 2015β, 155-158. Κοσμόπουλος 2015α, 172-173.
3 Εκπόνηση μελέτης νέου στεγάστρου: Αρχιτεκτονική Μελέτη: Κ. Κυριακίδης & Συνεργάτες Α.Ε., συνεργάτες αρχιτέκτονες Ζ. Γαβριήλ, Λ. Λούκου. Στατική μελέτη: Π. Μαντάς & Συνεργάτες Ε.Ε. Η/Μ Εγκαταστάσεις: ΕΛΤΕΜΕ ΕΠΕ. Με τη χρηματοδότηση του Πανεπιστημίου του Cincinnati, μέσω της Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών στην Αθήνα. Ανάδοχος κατασκευής νέου στεγάστρου: Λάμδα Τεχνική Α.Ε.
4 Η ομάδα επίβλεψης του υποέργου των αρχαιολογικών εργασιών αποτελείτο από τους: Δ. Κοσμόπουλο, Ευ. Μαλαπάνη, Ά.-Β. Καραπαναγιώτου, Μ. Ζαχαροπούλου, αρχαιολόγους, Δ. Πίκουλα, πολιτικό μηχανικό, Β. Πάνου, τοπογράφο-μηχανικό, Ε. Τεμπελοπούλου, συντηρήτρια. Στο πλαίσιο του έργου απασχολήθηκαν οι: Η. Βαλσαμάκη, Τ. Μουτζούρη, Μ. Ζαχαροπούλου, Ζ. Παπαδοπούλου, αρχαιολόγοι, Α. Μπασιούκα-Πολυχρονιάδου, Α. Ρουμελιώτη, πολιτικοί μηχανικοί, Δ. Τσιρώνη, Σ. Λ. Κιτσάκη, Λ. Αναγνώστου, αρχιτέκτονες-μηχανικοί, Α. Κατάκος, Α. Ζώκος, Ε. Χασάπη, Κ. Οικονομοπούλου, Ε. Τεμπελοπούλου, Σ. Ράθωση, Ε. Σπάλα, Π. Γιαννακόπουλος, Λ. Παπαϊωάννου, συντηρητές, Ο. Ανδριανοπούλου, Τ. Παπαδόγκωνας, σχεδιαστές, καθώς και οι Α. Χαρμπαλής, Ε. Θερριός, Ν. Μαραβελιωτάκης, Σ. Στρατηγόπουλος, Β. Ράλλης, Γ. Τριανταφυλλόπουλος, Κ. Αρβανίτης, Η. Σταύρου, Σ. Μπαστακού, Ι. Πράσινος, Α. Παπαδοπούλου, Α. Καλδή, Φ. Σταματελοπούλου, Π. Σκρομπόλας, Μ. Σπανομίχος, Α. Διακουμής, Χ. Φωτόπουλος, Κ. Σερεμέτης, Θ. Θεοχάρης, Η. Τζώρτζης, Φ. Γεωργακάς, Σ. Κουλαφέτης, Ι. Οικονομόπουλος, Μ. Δημητρουλόπουλος, Π. Σταυρόπουλος, Α. Χριστόπουλος, Π. Λάμπρου, Ι. Χρονόπουλος, Γ. Δημητρόπουλος, Δ. Νικόλης, Γ. Δημακάκος, Ε. Δούβας, Σ. Λυρέντζος, εργατοτεχνίτες.
5 Karapanagiotou κ.ά. (υπό δημοσίευση). Vitale κ.ά. (υπό δημοσίευση). Egan (υπό δημοσίευση).
6 Εκπόνηση αρχιτεκτονικής προμελέτης: Α. Κουζή, αρχιτέκτων μηχανικός. Εκπόνηση στατικής μελέτης, μελέτης εφαρμογής και τροποποιήσεων αρχιτεκτονικού σχεδιασμού: Δ. Πίκουλα, πολιτικός μηχανικός. Σχεδιασμός εσωτερικού χώρου και ειδικών κατασκευών κτηρίου πληροφόρησης/πωλητηρίου: Χ. Ιορδανίδου, αρχιτέκτων μηχανικός. Η ομάδα επίβλεψης του έργου συγκροτείται από τους: Δ. Κοσμόπουλο, αρχαιολόγο, Δ. Πίκουλα, πολιτικό μηχανικό. Στο πλαίσιο του έργου απασχολήθηκαν οι: Δ. Κοσμόπουλος, Ευ. Μαλαπάνη, Κ. Σκιαδά, Π. Τσακανίκου αρχαιολόγοι, Δ. Πίκουλα, Μ. Μαρκουλάκης, πολιτικοί μηχανικοί, Β. Πάνου, τοπογράφος-μηχανικός, Σ. Γαζούλης, αρχιτέκτων-μηχανικός, Ο. Ανδριανοπούλου, Τ. Παπαδόγκωνας, σχεδιαστές, καθώς και οι Ι. Μπιστόλας, Σ. Μπιστόλας, Α. Κωνσταντέλος, Κ. Μακρής, Δ. Αλεβίζος, Α. Χαρμπαλής, Κ. Σερεμέτης Γ. Δημητρόπουλος, Δ. Αποστολόπουλος, Ι. Σκιαθίτης, Σ. Κουλαφέτης, Τ. Χριστόπουλος, Ι. Οικονομόπουλος, Π. Παναγόπουλος, Σ. Καραγιάννης, Γ. Μαργαριτόπουλος, Ευ. Γουρδουβέλη, εργατοτεχνίτες.
7 Καραπαναγιώτου 2012, 182-183. Κοσμόπουλος 2014, 757-758. Κοσμόπουλος 2015β, 154-155. Το έργο υλοποίησε η ανάδοχος «Dotsoft Ολοκληρωμένες Εφαρμογές Διαδικτύου και Βάσεων Δεδομένων Ανώνυμη Εταιρεία». Υπεύθυνος έργου για την ΕΦΑ Μεσσηνίας Δ. Κοσμόπουλος, αρχαιολόγος.
ABSTRACT. In 2011-2015, the Ephorate of Antiquities of Messenia (formerly 38th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities) and the Directorate of Museum Studies and Cultural Buildings of the Hellenic Ministry of Culture and Sports carried out two main projects for the protection and the enhancement of the archaeological site of the Palace of Nestor at Messenia. These included a new shelter covering an area of 3185 m2 and upgraded infrastructure, such as a new access to the archaeological site and an information centre, all accessible to people with disabilities. A network of metal walkways, suspended from the shelter’s roof, combined with an information network, enhances the visitor’s experience by allowing them to explore the palace from above, while an elevator provides access for people with disabilities. New technologies to guide and inform visitors enhance their experience of the palace. Thus, the Palace of Nestor is now part of a wider network of cultural routes that promotes the interaction between the public and the historical, cultural, and natural beauty of western Messenia within the framework of sustainable cultural development.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αραπογιάννη 2011: Ξ. Αραπογιάννη, ΛΗ΄Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΑΔ 66 (2011), Β΄1, 257.
Aalen 2004: F. H. A. Aalen, The study and management of Europe’s landscapes, στο: P. N. Doukellis – L. G. Mendoni (επιμ.), Perception and Evaluation of Cultural Landscapes, Μελετήματα 38, Αθήνα 2004, 1-16.
Βαλσαμάκη 2012: Η. Α. Βαλσαμάκη, Πύλος. Μελέτη διαχείρισης και ανάδειξης του πολιτισμικού τοπίου του όρμου του Ναβαρίνου, αδημοσίευτη διπλωματική εργασία, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 2012.
Βενετσανοπούλου 2006: Γ. Μ. Βενετσανοπούλου, Η κρατική συμβολή στον τουρισμό. Eναλλακτικές μορφές τουρισμού. Iστορική εξέλιξη– Θεσμικό πλαίσιο, Αθήνα 2006.
Blegen κ.ά 1973: C. W. Blegen– M. Rawson– W. Taylour– W. P. Donovan, The Palace of Nestor at Pylos in Western Messenia, vol. III, Acropolis and Lower Town, Tholoi, Grave Circles and Chamber Tombs, Discoveries Outside the Citadel, Princeton 1973.
Blegen κ.ά. 2007: C. W. Blegen– M. Rawson– J. L. Davis– C. Shelmerdine, Οδηγός στο Ανάκτορο του Νέστορα. Μυκηναϊκές θέσεις στην περιοχή του και το Μουσείο της Χώρας, Αθήνα 2007.
Blegen – Rawson 1966: C. W. Blegen – M. Rawson, The Palace of Nestor at Pylos in Western Messenia, vol. I, The Buildings and Their Contents, Princeton 1966.
Davis 1998: J. L. Davis (επιμ.), Sandy Pylos: An Archaeological History from Nestor to Navarino, Austin 1998 (= Πύλος η Aμμουδερή, Ιστορικό και αρχαιολογικό ταξίδι από την εποχή του Νέστορα έως τη Ναυμαχία του Ναβαρίνου, μτρφ. M. Κόμβου, Αθήνα 2005).
Egan (υπό δημοσίευση): E. Egan, Early Mycenaean wall paintings from the Palace of Nestor, στο: (Social) Place and Space in Early Mycenaean Greece, Athens 5-8 October 2016 (υπό δημοσίευση).
Καραπαναγιώτου 2012: Ά. Β. Καραπαναγιώτου, ΛΗ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΑΔ67(2012),Β1,182-183.
Καραπαναγιώτου 2013: Ά. Β. Καραπαναγιώτου, ΛΗ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΑΔ68(2013), Β1,229-231.
Καραπαναγιώτου κ.ά. 2014: Ά. Β. Καραπαναγιώτου – Δ. Κοσμόπουλος – S. Stocker – J. Davis, Αρχαιολογικές εργασίες για την κατασκευή του νέου στεγάστρου προστασίας,ΑΔ69(2014),Β1746-754.
Καραπαναγιώτου – Κοσμόπουλος 2014α: Ά. Β. Καραπαναγιώτου – Δ. Κοσμόπουλος, Αρχαιολογικός χώρος Ανακτόρου Νέστορος, προστασία και ανάδειξη του χώρου, ΑΔ 69 (2014), Β΄1, 745-746.
Καραπαναγιώτου – Κοσμόπουλος 2014β: Ά. Β. Καραπαναγιώτου, Δ. Κοσμόπουλος, Αρχαιολογικές εργασίες για την κατασκευή του νέου στεγάστρου προστασίας, Β. Εργασίες προστασίας του μνημείου πριν από την κατασκευή του νέου στεγάστρου, ΑΔ 69 (2014), Β΄1, 755-757.
Karapanagiotou κ.ά. (υπό δημοσίευση): A. V. Karapanagiotou – D. Kosmopoulos – S. R. Stocker – J. L. Davis, Archaeological investigations and research associated with the construction of the new roof at the Palace of Nestor, στο: (Social) Place and Space in Early Mycenaean Greece, Athens 5-8 October 2016 (υπό δημοσίευση).
Κοσμόπουλος 2014: Δ. Κοσμόπουλος, Ψηφιακή Ανάδειξη Πυλίας, ΑΔ 69 (2014), Β΄1, 757-758.
Κοσμόπουλος 2015α: Δ. Κοσμόπουλος, Άνω Εγκλιανός, Ανάκτορο Νέστορος,ΑΔ70(2015),Β1,172-173.
Κοσμόπουλος 2015β: Δ. Κοσμόπουλος, Ψηφιακή Ανάδειξη Πυλίας, ΑΔ 70 (2015), Β΄1, 154-155.
Lang 1969: M. L. Lang, The Palace of Nestor at Pylos in Western Messenia, vol. IΙ, The Frescoes, Princeton, 1969.
Μηλίτση-Κεχαγιά – Κοσμόπουλος 2015α: Ε. Μηλίτση-Κεχαγιά – Δ. Κοσμόπουλος (επιμ.), Ανάκτορο Νέστορος – Palace of Nestor, Καλαμάτα 2015.
Μηλίτση-Κεχαγιά 2015: Ε. Μηλίτση-Κεχαγιά, Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας, Εισαγωγή, ΑΔ 70 (2015), Β΄1, 146-147.
Μηλίτση-Κεχαγιά κ.ά. 2015: Ε. Μηλίτση-Κεχαγιά – Δ. Πίκουλα – Δ. Κοσμόπουλος, Προστασία και ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου του ανακτόρου του Νέστορος, ΑΔ 70 (2015), Β΄1, 158-159.
Μηλίτση-Κεχαγιά – Κοσμόπουλος 2015β: Ε. Μηλίτση-Κεχαγιά – Δ. Κοσμόπουλος, Άνω Εγκλιανός, Ανάκτορο Νέστορος, ΑΔ 70 (2015), Β΄1, 155-158.
Vitale κ.ά. (υπό δημοσίευση): S. Vitale – S. R. Stocker – E. Malapani, A New Late Helladic IIB Pottery Deposit from the Ano Englianos Ridge at Pylos in Western Messenia, στο: (Social) Place and Space in Early Mycenaean Greece, Athens 5-8 October 2016 (υπό δημοσίευση).
5 Karapanagiotou κ.ά. (υπό δημοσίευση). Vitale κ.ά. (υπό δημοσίευση). Egan (υπό δημοσίευση).
6 Εκπόνηση αρχιτεκτονικής προμελέτης: Α. Κουζή, αρχιτέκτων μηχανικός. Εκπόνηση στατικής μελέτης, μελέτης εφαρμογής και τροποποιήσεων αρχιτεκτονικού σχεδιασμού: Δ. Πίκουλα, πολιτικός μηχανικός. Σχεδιασμός εσωτερικού χώρου και ειδικών κατασκευών κτηρίου πληροφόρησης/πωλητηρίου: Χ. Ιορδανίδου, αρχιτέκτων μηχανικός. Η ομάδα επίβλεψης του έργου συγκροτείται από τους: Δ. Κοσμόπουλο, αρχαιολόγο, Δ. Πίκουλα, πολιτικό μηχανικό. Στο πλαίσιο του έργου απασχολήθηκαν οι: Δ. Κοσμόπουλος, Ευ. Μαλαπάνη, Κ. Σκιαδά, Π. Τσακανίκου αρχαιολόγοι, Δ. Πίκουλα, Μ. Μαρκουλάκης, πολιτικοί μηχανικοί, Β. Πάνου, τοπογράφος-μηχανικός, Σ. Γαζούλης, αρχιτέκτων-μηχανικός, Ο. Ανδριανοπούλου, Τ. Παπαδόγκωνας, σχεδιαστές, καθώς και οι Ι. Μπιστόλας, Σ. Μπιστόλας, Α. Κωνσταντέλος, Κ. Μακρής, Δ. Αλεβίζος, Α. Χαρμπαλής, Κ. Σερεμέτης Γ. Δημητρόπουλος, Δ. Αποστολόπουλος, Ι. Σκιαθίτης, Σ. Κουλαφέτης, Τ. Χριστόπουλος, Ι. Οικονομόπουλος, Π. Παναγόπουλος, Σ. Καραγιάννης, Γ. Μαργαριτόπουλος, Ευ. Γουρδουβέλη, εργατοτεχνίτες.
7 Καραπαναγιώτου 2012, 182-183. Κοσμόπουλος 2014, 757-758. Κοσμόπουλος 2015β, 154-155. Το έργο υλοποίησε η ανάδοχος «Dotsoft Ολοκληρωμένες Εφαρμογές Διαδικτύου και Βάσεων Δεδομένων Ανώνυμη Εταιρεία». Υπεύθυνος έργου για την ΕΦΑ Μεσσηνίας Δ. Κοσμόπουλος, αρχαιολόγος.
ABSTRACT. In 2011-2015, the Ephorate of Antiquities of Messenia (formerly 38th Ephorate of Prehistoric and Classical Antiquities) and the Directorate of Museum Studies and Cultural Buildings of the Hellenic Ministry of Culture and Sports carried out two main projects for the protection and the enhancement of the archaeological site of the Palace of Nestor at Messenia. These included a new shelter covering an area of 3185 m2 and upgraded infrastructure, such as a new access to the archaeological site and an information centre, all accessible to people with disabilities. A network of metal walkways, suspended from the shelter’s roof, combined with an information network, enhances the visitor’s experience by allowing them to explore the palace from above, while an elevator provides access for people with disabilities. New technologies to guide and inform visitors enhance their experience of the palace. Thus, the Palace of Nestor is now part of a wider network of cultural routes that promotes the interaction between the public and the historical, cultural, and natural beauty of western Messenia within the framework of sustainable cultural development.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Αραπογιάννη 2011: Ξ. Αραπογιάννη, ΛΗ΄Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΑΔ 66 (2011), Β΄1, 257.
Aalen 2004: F. H. A. Aalen, The study and management of Europe’s landscapes, στο: P. N. Doukellis – L. G. Mendoni (επιμ.), Perception and Evaluation of Cultural Landscapes, Μελετήματα 38, Αθήνα 2004, 1-16.
Βαλσαμάκη 2012: Η. Α. Βαλσαμάκη, Πύλος. Μελέτη διαχείρισης και ανάδειξης του πολιτισμικού τοπίου του όρμου του Ναβαρίνου, αδημοσίευτη διπλωματική εργασία, Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών, 2012.
Βενετσανοπούλου 2006: Γ. Μ. Βενετσανοπούλου, Η κρατική συμβολή στον τουρισμό. Eναλλακτικές μορφές τουρισμού. Iστορική εξέλιξη– Θεσμικό πλαίσιο, Αθήνα 2006.
Blegen κ.ά 1973: C. W. Blegen– M. Rawson– W. Taylour– W. P. Donovan, The Palace of Nestor at Pylos in Western Messenia, vol. III, Acropolis and Lower Town, Tholoi, Grave Circles and Chamber Tombs, Discoveries Outside the Citadel, Princeton 1973.
Blegen κ.ά. 2007: C. W. Blegen– M. Rawson– J. L. Davis– C. Shelmerdine, Οδηγός στο Ανάκτορο του Νέστορα. Μυκηναϊκές θέσεις στην περιοχή του και το Μουσείο της Χώρας, Αθήνα 2007.
Blegen – Rawson 1966: C. W. Blegen – M. Rawson, The Palace of Nestor at Pylos in Western Messenia, vol. I, The Buildings and Their Contents, Princeton 1966.
Davis 1998: J. L. Davis (επιμ.), Sandy Pylos: An Archaeological History from Nestor to Navarino, Austin 1998 (= Πύλος η Aμμουδερή, Ιστορικό και αρχαιολογικό ταξίδι από την εποχή του Νέστορα έως τη Ναυμαχία του Ναβαρίνου, μτρφ. M. Κόμβου, Αθήνα 2005).
Egan (υπό δημοσίευση): E. Egan, Early Mycenaean wall paintings from the Palace of Nestor, στο: (Social) Place and Space in Early Mycenaean Greece, Athens 5-8 October 2016 (υπό δημοσίευση).
Καραπαναγιώτου 2012: Ά. Β. Καραπαναγιώτου, ΛΗ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΑΔ67(2012),Β1,182-183.
Καραπαναγιώτου 2013: Ά. Β. Καραπαναγιώτου, ΛΗ’ Εφορεία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, ΑΔ68(2013), Β1,229-231.
Καραπαναγιώτου κ.ά. 2014: Ά. Β. Καραπαναγιώτου – Δ. Κοσμόπουλος – S. Stocker – J. Davis, Αρχαιολογικές εργασίες για την κατασκευή του νέου στεγάστρου προστασίας,ΑΔ69(2014),Β1746-754.
Καραπαναγιώτου – Κοσμόπουλος 2014α: Ά. Β. Καραπαναγιώτου – Δ. Κοσμόπουλος, Αρχαιολογικός χώρος Ανακτόρου Νέστορος, προστασία και ανάδειξη του χώρου, ΑΔ 69 (2014), Β΄1, 745-746.
Καραπαναγιώτου – Κοσμόπουλος 2014β: Ά. Β. Καραπαναγιώτου, Δ. Κοσμόπουλος, Αρχαιολογικές εργασίες για την κατασκευή του νέου στεγάστρου προστασίας, Β. Εργασίες προστασίας του μνημείου πριν από την κατασκευή του νέου στεγάστρου, ΑΔ 69 (2014), Β΄1, 755-757.
Karapanagiotou κ.ά. (υπό δημοσίευση): A. V. Karapanagiotou – D. Kosmopoulos – S. R. Stocker – J. L. Davis, Archaeological investigations and research associated with the construction of the new roof at the Palace of Nestor, στο: (Social) Place and Space in Early Mycenaean Greece, Athens 5-8 October 2016 (υπό δημοσίευση).
Κοσμόπουλος 2014: Δ. Κοσμόπουλος, Ψηφιακή Ανάδειξη Πυλίας, ΑΔ 69 (2014), Β΄1, 757-758.
Κοσμόπουλος 2015α: Δ. Κοσμόπουλος, Άνω Εγκλιανός, Ανάκτορο Νέστορος,ΑΔ70(2015),Β1,172-173.
Κοσμόπουλος 2015β: Δ. Κοσμόπουλος, Ψηφιακή Ανάδειξη Πυλίας, ΑΔ 70 (2015), Β΄1, 154-155.
Lang 1969: M. L. Lang, The Palace of Nestor at Pylos in Western Messenia, vol. IΙ, The Frescoes, Princeton, 1969.
Μηλίτση-Κεχαγιά – Κοσμόπουλος 2015α: Ε. Μηλίτση-Κεχαγιά – Δ. Κοσμόπουλος (επιμ.), Ανάκτορο Νέστορος – Palace of Nestor, Καλαμάτα 2015.
Μηλίτση-Κεχαγιά 2015: Ε. Μηλίτση-Κεχαγιά, Εφορεία Αρχαιοτήτων Μεσσηνίας, Εισαγωγή, ΑΔ 70 (2015), Β΄1, 146-147.
Μηλίτση-Κεχαγιά κ.ά. 2015: Ε. Μηλίτση-Κεχαγιά – Δ. Πίκουλα – Δ. Κοσμόπουλος, Προστασία και ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου του ανακτόρου του Νέστορος, ΑΔ 70 (2015), Β΄1, 158-159.
Μηλίτση-Κεχαγιά – Κοσμόπουλος 2015β: Ε. Μηλίτση-Κεχαγιά – Δ. Κοσμόπουλος, Άνω Εγκλιανός, Ανάκτορο Νέστορος, ΑΔ 70 (2015), Β΄1, 155-158.
Vitale κ.ά. (υπό δημοσίευση): S. Vitale – S. R. Stocker – E. Malapani, A New Late Helladic IIB Pottery Deposit from the Ano Englianos Ridge at Pylos in Western Messenia, στο: (Social) Place and Space in Early Mycenaean Greece, Athens 5-8 October 2016 (υπό δημοσίευση).
