Οι πινακίδες της Πύλου Eb 297 και Ep 704 παρουσιάζουν ξεχωριστό ενδιαφέρον, όχι μόνο από πλευράς οικονομικής και ιστορικής, αλλά και φιλολογικής και γλωσσολογικής. Έχουν επιπλέον νομικό ενδιαφέρον, διότι καταγράφουν την αντιδικία μεταξύ της ιέρειας e-ri-ta και της κοινότητας (da-mo) με αντικείμενο διαμάχης τη φύση της κατοχής ενός από τα μεγαλύτερα κτήματα της pa-ki-ja-na.
Πρόκειται για την αρχαιότερη περίπτωση δικαστικής διένεξης της πρώτο-ιστορίας που γνωρίζουμε έως σήμερα.
Η σημαντικότερη και πλέον συζητημένη ιέρεια, η e-ri-ta, μνημονεύεται δύο φορές στην πινακίδα Ep 704.3.5 αλλά, σύμφωνα με την επικρατέστερη άποψη, οι ανώνυμοι τύποι i-je-re-ja και i-je-re-ja pa-ki-ja-na των πυλιακών καταγραφών αναφέρονται στην ίδια ιέρεια.1551 Όπως αναφέρει ο F.J.Tritsch: “Is perfectly clear that all these Eb, En, Eo and Ep tablets concerning the i-je-re-ja refer to the great sanctuary of Pakijana...It would be unreasonable not to assume that the i-je-re-ja of Ae 303 is the priestess of Pakijana and that the sacred gold is the gold of the Pakijana sanctuary”1552. Σύμφωνα με τη E. Vermeule, η e-ri-ta: “Ίσως είναι η ιέρεια στην οποίαν δόθηκαν δεκατέσσερα κορίτσια “ένεκα του ιερού χρυσού” (Ae 303), ενδεχομένως, για να φυλάσσουν και να στιλβώνουν εκείνα τα χρυσά αγγεία στο ερμάρι”.1553
Θεωρείται πιθανόν λοιπόν ότι στην περιφέρεια της pa-ki-ja-na ήταν μια μόνο ιέρεια, αφού στις διασωθείσες πινακίδες της σειράς Ε δεν καταγράφεται άλλη.1554
Στις σειρές Eo/En η ιέρεια εκμισθώνει τεμάχιο γης από τον te-re-ta a-ma-ru-ta.Υπό την προϋπόθεση ότι, όπου μνημονεύεται ο όρος i-je-re-ja στις πινακίδες της pa-ki-ja-na, πρόκειται για την e-ri-ta, η ιέρεια αυτή καταστιχογραφείται στην Eb 317 μαζί με την ka-ra-wi-po-ro (ka-pa-ti-ja), ένα e-qe-ta (a-pi-me-de) και τον ιερέα we-te-re-u.
Η συγκεκριμένη καταγραφή αποτελεί ένα είδος περίληψης των γαιοκατοχών τους.1555 Σύμφωνα με μιαν άποψη, το όνομά της e-ri-ta ετυμολογείται από τη λέξη ἒριθος που σημαίνει ημερομίσθιο εργάτης.1556 Η λέξη απαντά στον Όμηρο (Ιλιάδα Ε 550-551 και Ε 559-560) και στον Ησύχιο και σημαίνει θεριστής.1557 Όπως έχει παρατηρηθεί, μια τέτοια άποψη θα εδικαιολογείτο από τις επιχειρηματικές επιδόσεις της ιέρειας στις γεωργικές εκμεταλλεύσεις.1558 Ο M. Lejeune έχει αντίθετη άποψη και θεωρεί πως το όνομα της ιέρειας είναι σύνθετο από το ἐρι-και την κατάληξη -θα (Ἐρίθα) ή-τά (Ἐρίτα) που ταιριάζει μάλλον στο παρωνύμιο Εριστά (και ἐριστής), δηλαδή η φιλόνικος και κατ’ επέκαση η φιλόδικος.1559Για την άποψη αυτή εκφράζονται αμφιβολίες.1560
Όπως προκύπτει από τις πινακίδες γαιοκατοχής, η e-ri-ta διέθετε υπηρετικό προσωπικό1561 και πρέπει να ήταν μια αρκετά πλούσια γυναίκα, με πολύ έντονη προσωπικότητα και επιχειρηματικό πνεύμα.
Όπως προκύπτει από τις πινακίδες γαιοκατοχής, η e-ri-ta διέθετε υπηρετικό προσωπικό1561 και πρέπει να ήταν μια αρκετά πλούσια γυναίκα, με πολύ έντονη προσωπικότητα και επιχειρηματικό πνεύμα.
Οι πινακίδες Eb 297 και Ep 704
Οι πινακίδες Eb 297 και Ep 704 παρουσιάζουν ξεχωριστό ενδιαφέρον, όχι μόνο από πλευράς οικονομικής και ιστορικής, αλλά και φιλολογικής και γλωσσολογικής. Έχουν επιπλέον νομικό ενδιαφέρον, διότι καταγράφουν την αντιδικία μεταξύ της ιέρειας e-ri-ta και της κοινότητας (da-mo) με αντικείμενο διαμάχης τη φύση της κατοχής ενός από τα μεγαλύτερα κτήματα της pa-ki-ja-na.
Πρόκειται για την αρχαιότερη περίπτωση δικαστικής διένεξης της πρώτο-ιστορίας που γνωρίζουμε έως σήμερα.1562
Η καταχώριση βρίσκεται, όπως συνήθως, σε δύο παραλλαγές που διαφέρουν ελαφρά στη διατύπωση.1563 Στην προκαταρκτική διατύπωση (Eb 297) ο γραφέας 41 έγραψε:
[i-je-re-ja e-ke-qe e-u-ke-to-qe e-to-ni-jo e-ke-e te-o
ko-to-no-o-ko-de ko-to-na ke-ke-me-na-o o-na-ta e-ke-e...]
ἱέρεια ἒχει τε εὔχετοί τε (εὔχεταί τε) e-to-ni-jo ἒχει θεόν
κτοινοῦχοι δε κτοινάω κεκεσμενάων ὂνατά ἔχειν. 1564
Στην τελική (Ep 704. 5-6) ο γραφέας 1 τροποποιώντας και προσθέτοντας επιπλέον στοιχεία έγραψε:
[e-ri-ta i-je-ra-ja e-ke e-u-ke-to-qe e-to-ni-jo e-ke-e te-o
do-mo-de-mi pa-si ko-to-na-o ke-ke-me-na-o o-na-to e-ke-e...]
Ἒριθα ἱέρεια ἒχει εὔχετοί τε (εὔχεταί τε) e-to-ni-jo ἒχει θεόν
δᾶμος (δῆμος) δέ μιν φασί (φησί) κτοινάων κεκεσμενάων ὀνατόν ἔχειν.1565
Δηλαδή: «Η ιέρεια Ερίθα κατέχει όπως βεβαιώνει το ακίνητο ως αντιπρόσωπος του θεού, στον οποίον ανήκει ως ετώνιο, αλλά ο δήμος υποστηρίζει ότι πρόκειται για δημόσιο κτήμα μισθωμένο σ’ αυτήν».1566
Υπάρχουν διχογνωμίες μεταξύ των επιστημόνων σχετικά με τον τίτλο (ως τέτοιον ορισμένοι θεωρούν, όσον αφορά τη δεύτερη παράγραφο των δύο πινακίδων, την κληρονομιά και όχι την αγορά ή τη μίσθωση) και σχετικά με το δικαιούχο (σύμφωνα με τον M. Cataudella, πρόκειται για το ίδιο πρόσωπο και στις δύο παραγράφους των επιγραφών, ενώ οι L. Deroy-M. Gerard, θεωρούν πως πρόκειται για δύο φορείς, την Ερίτα και τον δᾶμο, οι οποίοι προβάλλουν ο καθένας διαφορετικούς τίτλους1567: το e-to-ni-jo και τη μίσθωση (o-na-to).1568Ο Γ. Μυλωνάς σε προφορική ανακοίνωση στην Ακαδημία Αθηνών σημείωσε ότι πρόκειται για την αρχαιότερη γνωστή ως τώρα προσπάθεια φοροδιαφυγής.1569 Ομοίως, η S. Deger-Jalkotzy πρότεινε πως ο κύριος λόγος για τη διαμάχη ήταν το ότι η e-ri-ta ανέμενε πως η γη της ήταν απαλλαγμένη φόρου εξ’αιτίας της θρησκευτικής της ιδιότητας και προφανώς ο da-mo δε συμφώνησε. Όπως παρατηρεί η S. Lupack, το γεγονός αυτό επιτρέπει να υποθέσουμε ότι τα ανάκτορα, και σε μερικές περιπτώσεις και ο da-mo, ανέμεναν κάποιαν ανταπόδοση από τη γη. Το θρησκευτικό προσωπικό πρέπει να επωφελείτο από τη γαιοκατοχή και φαίνεται πως η e-ri-ta προσπαθούσε να μεγιστοποιήσει την ανταπόδοσή της και να προσκομίσει προσωπικά οφέλη από τοη γαιοκατοχή της.1570
Μεταξύ των δύο καταγραφών υπάρχουν διαφορές. Κατ’ αρχάς ο γραφέας της οριστικής διατύπωσης πρόσθεσε το όνομα της ιέρειας, που είχε παραλειφθεί στην προπαρασκευαστική πινακίδα. Στη συνέχεια, αντικατέστησε τους κτοινόοχους που εμφανίζονταν στην πρώτη καταγραφή ως αντίδικοι της ιέρειας και στη θέση τους έγραψε τον όρο da-mo. Επιπλέον, πρόσθεσε το ρήμα pa-si (φασί=ισχυρίζονται) στη δεύτερη πρόταση και διόρθωσε το ουσιαστικό o-na-ta που βρισκόταν σε πληθυντικό, γράφοντας o-na-to, σε ενικό αριθμό, αφού ένα ήταν το επίδικο.1571
Το ρήμα e-u-ke-to, που απαντά στην πρώτη γραμμή και των δύο καταγραφών, δε σημαίνει προσεύχεται ή καυχιέται αλλά με επισημότητα ή επίμονα διακηρύσσει.1572
Η ιέρεια λοιπόν ισχυρίζεται πως το κτήμα ανήκει στην «ιερατική» δικαιοδοσία και περιήλθε στο θεό ως e-to-ni-jo, δηλαδή ως προνομιακή κτήση του δημόσιου κτήματος.1573 Ο ένας διάδικος επομένως είναι ο «κτήσιος» θεός, «στον οποίον ανήκει το ετώνιο και ο οποίος εκπροσωπείται από την ιέρεια Erita, η οποία ασκεί την απόλυτη εξουσία στο πράγμα («έχει») αλλά για λογαριασμό του θεού».1574 Σύμφωνα με τους ισχυρισμούς της ιέρειας, δεν οφείλεται φόρος, αφού το κτήμα ανήκει στο θεό και επομένως θα ήταν αδιανόητο να επιβληθεί εισφορά σε βάρος του θεού και υπέρ των ανθρώπων.1575
Ο άλλος διάδικος, όπως φαίνεται από την οριστική διατύπωση, είναι ο da-mo της pa-ki-ja-na, ο οποίος γνωστοποιεί τις θέσεις του με ένα ρήμα αντίθετο του εύχεσθαι, με το ρήμα φαμί.1576 Σύμφωνα με τους ισχυρισμούς του da-mo, το κτήμα είναι δημόσιο και η ιέρεια το κατέχει ως μισθώτρια. Συνεπώς, αφού η ιέρεια το είχε μισθώσει από τον da-mo, έπρεπε να πληρώσει την ανάλογη εισφορά, το ύψος της οποίας δεν προσδιορίζεται από τους γραφείς.1577
Ιδιαίτερα ενδιαφέρον παρουσιάζει το γεγονός πως στην προκαταρκτική εγγραφή αντί για τη λέξη da-mo έχει γραφτεί ko-ko-to-o-ko, κτοινούχοι.1578 Τούτο σημαίνει ότι οι κάτοχοι μεγάλων εκτάσεων γης ενός διαμερίσματος μιλούσαν ως εκφραστές του συλλογικού σώματος: του δάμου.1579 Σε ανάλογο συμπέρασμα μπορούμε να καταλήξουμε συσχετίζοντας την πινακίδα Ep 704 με τον κατάλογο προσφορών στον Ποσειδώνα της πινακίδας Un 718. Και σε αυτήν την περίπτωση, ο δάμος εναλλάσσεται με τρεις τελεστάς.1580 Όπως σημειώνει ο J. Chadwick: «Έτσι εδραιώνουμε, όπως φαίνεται, τη διαπίστωση ότι οι τρεις όροι [δάμος, κτοινούχοι, τελεσταί], είναι στην πράξη συνώνυμοι».1581 Σύμφωνα με τον L.Palmer, από το χαρακτήρα του da-mo ή “κοινότητας”, προκύπτει με σαφήνεια πως η μυκηναϊκή πολιτεία δεν ήταν ο απόλυτος δεσποτισμός ανατολικού τύπου.1582 Το ότι ο da-mo δεν ήταν ένα δουλικό και καταπιεσμένο σώμα, φαίνεται καθαρά από το ζεύγος πινακίδων που καταγράφουν τη διαμάχη της ιέρειας e-ri-ta. Από την οριστική καταγραφή προκύπτει πως ο da-mo ενεργεί συλλογικά, όπως επίσης πράττει όταν προωθεί ορισμένες αποστολές για θρησκευτικούς λόγους.1583 Στην καταχώριση αυτή, βλέπουμε την προσπάθεια διαφύλαξης των κεκτημένων δικαιωμάτων της κοινότητας και σίγουρα ο μυκηναϊκός da-mo δεν είναι ο δήμος της Ιλιάδος όπου ο Οδυσσέας κτυπά έναν άνδρα του δήμου επειδή τόλμησε να σηκώσει τη φωνή του στη συγκέντρωση αυτή.1584 Ο M. Lejeune μίλησε για τη «νομική υπόσταση»1585 του damo και η C. Shelmerdine θεωρεί ότι η διαμάχη ανάμεσα στο da-mo και στο ιερατείο είναι ενδεικτική του ανταγωνισμού μεταξύ των εξουσιών στη μυκηναϊκή κοινωνία.
Όπως παρατηρεί, η βασιλική, η θρησκευτική και η πολιτική εξουσία ήταν ανταγωνιστικές μεταξύ τους.1586
Στον Όμηρο η λέξη δῆμος είχε διττή σημασία: σήμαινε τόσο την καλλιεργημένη γη όσο και το λαό που την κατοικεί.1587 Πιθανότατα, το ίδιο, διττό νόημα είχε ο όρος και στα μυκηναϊκά κείμενα. Όπως παρατηρεί ο G. Maddoli, “non si puo escludere per le serie catastali di pa-ki-ja-na (Eo/En, Eb/Ep) un interpretazione di damo nel senso locale-territoriale di distreto”.1588 Από τις πινακίδες Ep 704 και Un 718 προκύπτει επίσης πως ο όρος da-mo είναι όρος περιληπτικός, που υποδεικνύει τους κατόχους γαιών.1589
Σύμφωνα με τον J. Hooker, οι γραφείς της Γραμμικής Β, εμφανίζονται να εννοούν με τον όρο da-mo ένα συλλογικό, τοπικό όργανο διοίκησης.1590 Ο μυκηναϊκός da-mo φαίνεται πως ήταν μια οντότητα μη ανακτορική, επί της οποίας η ανακτορική εξουσία ήταν σημαντικά μειωμένη ή αναποτελεσματική.1591 H P. de Fidio επίσης χαρακτηρίζει το da-mo «νομικό πρόσωπο», χαρακτηρισμός που προκύπτει από τις προαναφερθείσες καταγραφές.1592 Πιθανότατα, η αντικατάσταση στη δεύτερη παράγραφο των δύο πινακίδων της λέξης ko-to-no-o-ko-de με τη λέξη da-mo δεν ήταν αποκλειστικό έργο του γραφέα που το έγραψε (γραφέας 1), αλλά υπόδειξη κάποιου έμπειρου ανακτορικού κριτή, ο οποίος γνώριζε τη διαφορά μεταξύ φυσικών προσώπων (κτοινόοχων), και του νομικού προσώπου του da-mo.1593 Τούτο πιθανολογεί ότι η πρώτη καταχώριση της Eb 297 έφτασε ίσως από την περιφέρεια (pa-ki-ja-na) ενώ η δεύτερη είναι ανακτορική.1594
Το «διοικητικό συμβούλιο» του da-mo αποτελούσαν δώδεκα μέλη, τα οποία καταχώρισε ο γραφέας 1 στην πινακίδα Ep 301,2-12. (Σύμφωνα με την καταχώρηση τα πρόσωπα αυτά ήταν τα εξής: a-da-ma-o, a-i-qe-u, a-tu-ko, a-ti-jo-qo, ke-α-u-jo, kotu-no, ku-so, pa-ra-ko, pi-ke-re-u, α-ku-ro, ta-ta-ro, wa-na-ta-jo).1595 «Στην περίπτωση της ad hoc διαφοράς, το συμβούλιο των δώδεκα εκπροσωπεί το δήμο της pa-ki-ja-na, όπως η επώνυμη ιέρεια εκπροσωπεί τον «κτήσιο» θεό», παρατηρεί ο Ι. Αποστολάκης.1596 Ο G. Maddoli αναφερόμενος στο «διοικητικό συμβούλιο» του damo της pa-ki-ja-na, και στους kotonooko που το απαρτίζουν, σημειώνει πως οι (kotonooko) δεν ταυτίζονταν βέβαια με τους ομηρικούς «βασιλήες», αλλά δεν μπορεί να αποτελεί σύμπτωση η πληροφορία της Οδύσσειας (η΄ 390) σύμφωνα με την οποία στο κράτος των Φαιάκων: «δώδεκα κατὰ τὸ δῆμον ἀριπρεπέες βασιλῆες ἄρχοι».1597
Επίσης, σε άλλο σημείο της Οδύσσειας (ιστ΄ 251) μνημονεύεται ο κατάλογος των μνηστήρων της Πηνελόπης: «ἐκ δ’ αὐτῆς Ἰθάκης δυοκαίδεκα πάντες ἄριστοι».1598 Ο αριθμός αυτός είναι ιδιαίτερα δηλωτικός στην πολιτική θρησκευτική παράδοση του ελληνικού κόσμου.1599Ο βαθμός εξάρτησης από τα ανάκτορα των δώδεκα κτοινούχων παραμένει άγνωστος, καθώς επίσης άγνωστος παραμένει ο τρόπος εκλογής τους.1600
Ο Ι. Αποστολάκης σχολιάζοντας τη νομική πλευρά του θέματος αναφέρει: «Από τις δύο παραπάνω επιγραφές επιβεβαιώνουμε ότι, στη Μυκηναϊκή Εποχή, είχε καθιερωθεί η διάκριση μεταξύ φυσικών και νομικών προσώπων, αυτοτελών δηλαδή υποκειμένων, δικαιωμάτων και υποχρεώσεων με δικολογική ικανότητα, ανεξάρτητη δε από τα φυσικά πρόσωπα, που τα συγκροτούν και διαχειρίζονται τις υποθέσεις τους.
Όπως επίσης υπαρκτή στην ίδια εποχή είναι και η νομική έννοια της αντιπροσωπείας».1601
Σύμφωνα με τους M.Ventris και J. Chadwick, η έννοια του e-to-ni-jo είναι αβέβαιη. Φαίνεται να περιγράφει ένα προνομιακό τίτλο του αρχικά «κοινοτικού» οικοπέδου, που διακρίνεται αρκετά από την κατάσταση «ιδιοκτησίας» που υπονοείται με τον όρο ktimenai.1602 Προφανώς, ήταν αυτοτελές και ανεξάρτητο κτήμα σε δημόσια έκταση αφιερωμένο σε κάποια θεότητα.1603Το συμπέρασμα αυτό ενισχύει, εκτός των άλλων, και το γεγονός ότι ο όρος στα τεκμήρια βρίσκεται μαζί με πρόσωπα της λατρείας ή τουλάχιστον, με πρόσωπα σχετιζόμενα με το λατρευτικό χώρο.1604 Οι ίδιοι ερμήνευσαν τον όρο ως “true ownership” και θεώρησαν πως η λέξη σχηματίζεται από το έτά-ἐτός, «αληθινό» και ὂνιον (από το ὀνίνημι, όπως όνατον).1605 Ενδεχομένως ο όρος να μπορεί να αποδοθεί ως *ἔτι ὂνοιο, δηλαδή περισσότερο από ωφέλεια ή επιπλέον ωφέλεια.1606 Ο Y. Duhoux συνδέει τη λέξη με τη ρίζα του ὀνίνημι και αναφορικά με το αρχικό et-, το συσχετίζει με την έννοια «αληθινός, γνήσιος», αποδίδοντας τον όρο ως *ἐτώνιον.1607 Ο M. Lejeune θεωρεί πως το e-to-ni-jo είναι διαφορετικό από το o-na-to, το δικαίωμα δηλαδή της μίσθωσης. Πιστεύει πως πρόκειται για τη σύνθετη λέξη *ἐτ-ώνιον, πρώτο συνθετικό του οποίου είναι το ἐτεFός, ἒτυμος, ἐτεά=αληθή, και επομένως πρόκειται «για μια πλήρη και αυθεντική ελευθεριότητα».1608
Έχει υποτεθεί επίσης ότι ο όρος ἐτώνιο είναι ταυτόσημος με τη λέξη «*ἐντόρνιος», δηλαδή αυτός που βρίσκεται στη μέση του «τόρνου», του περιβόλου ή της περιφέρειας και, σύμφωνα με την ορολογία των πινακίδων γαιοκατοχής, το «ἐντόρνιο» σήμαινε την περίκλειστη ή περιφραγμένη έκταση γης.1609 Γενικότερα, πολλοί ερευνητές ακολουθούν την άποψη πως το e-to-ni-jo είχε ενταχθεί στις αφιερωμένες στους θεούς εκτάσεις και άλλοι πιστεύουν πως ήταν συνυφασμένο με προνόμια απονεμόμενα στους θρησκευτικούς λειτουργούς, ιερείς και ιέρειες.1610
Όπως παρατηρεί ο Ι. Αποστολάκης: «Ο όρος μπορεί να εξηγηθεί ιστορικά αν ληφθεί υπόψη ότι πρόκειται για κατάλοιπο της ιερής καταγωγής του θεσμού της ιδιοκτησίας, που σημαίνει, ότι το τμήμα της κοινοτικής γης που αφιερώνεται στο όνομα κάποιου θεού, ήταν αδιαμφισβήτητο ως προς την κτήση, τα όρια και την έκταση. Συνεπώς, το etonijo=ετώνιο, σημαίνει την «αυθεντική δωρεά» ή όπως θα λέγαμε στην ιερατική γλώσσα, «αμετάθετο αφιέρωμα»».1611 Το μέγεθος ενός e-to-ni-jo καταδεικνύεται από τις μεγαλύτερες ποσότητες pe-mo που εισήχθηκαν έναντι τους στην Eb 473 και Ep 704. Η μοναδική τους φύση υπογραμμίζεται από τις προσπάθειες του da-mo ( ή koto- no-o-ko) να αποφασίσει τη νομική κατάσταση της γεωκατοχής ως ko-to-na-o keke- me-na-o (πληθυντικός) o-na-to. O E. Bennett ισχυρίζεται δικαιολογημένα ότι αυτός ο τύπος γεωκατοχής είναι περίεργος για τους ιερείς. Σύμφωνα με την P. de Fidio, το e-to-ni-jo αποτελούσε προνομιακή κατοχή γης, ανάμεσα στα άλλα σημαντικών διαστάσεων, αποτελούμενο από πολλούς κλήρους, κατεχόμενο ίσως επισήμως από τη θεά, που δεν εμπίπτει στην άμεση διαχείριση του da-mo (όπως συνάγεται από το γεγονός ότι και στη συγκεκριμένη περίπτωση, όπως και στην περίπτωση του e-to-ni-jo του a-pi-me-de στις πινακίδες Eb 473 και Ep 539,14, καθώς και στην περίπτωση των e-qe-ta της πινακίδας An 724. 12), δεν υπάρχει η φράση paro da-mo).1612
Όπως παρατήρησε ο P. Carlier : «Μας ωθεί, πραγματικά, να σκεφτούμε τη διάκριση μεταξύ της βραχύχρονης και της μακρόχρονης νομής, με τη δεύτερη να είναι περισσότερο προνομιούχα από την πρώτη και να τη συγκρίνουμε με τη σύγχρονη έννοια της «μακρόχρονης μίσθωσης» και της «κληρονομικής μίσθωσης». Με αυτήν την έννοια μπορούμε να συγκρίνουμε τη διάκριση μεταξύ της συνήθους o-na-to pa-ro damo που αναφέρεται σε μίσθωση κοινοτικού κλήρου και την προνομιούχα e-to-ni-jo ετώνιον στις αποκαλούμενες κτηματολογικές πινακίδες της Πύλου. (Η προνομιούχος κατάσταση του e-to-ni-jo έναντι του o-na-to είναι προφανής στην Eb297. Η Ed 317 δείχνει πως το o-na-to μπορούσε επίσης να λειτουργεί ως κατά κατηγορίες (ταξικός) όρος, γιατί το e-to-ni-jo του e-pe-ta a-pi-me-de περιλαμβάνεται στο o-na-ta1613). Όπως φαίνεται, σε καθαρά νομικό επίπεδο πρέπει να υπήρχε διαφορά μεταξύ της κατοχής του θεού και εκείνης του ιερέως. Αυτό προκύπτει από τη διάκριση μεταξύ του όρου te-o-jo do-e-ro/ra «δούλος/η» της θεάς και i-je-re-ja do-e-ro/ra ιερείας δόhελος/α, «δούλη» στις πινακίδες της Πύλου Eo/En-Eb/Ep.1614
Η απόφαση της διένεξης μεταξύ ιέρειας και δήμου παραμένει άγνωστη.
Προφανώς, ήταν τόσο αιφνιδιαστικός ο λόγος που οδήγησε στην καταστροφή του ανακτόρου, ώστε ο κριτής ή οι κριτές δεν πρόλαβαν να εκδώσουν απόφαση ή η απόφαση αυτή δε διασώθηκε.1615 Ο F. Grevatin υποθέτει πως η απόφαση θα μπορούσε να κλίνει προς την πλευρά της ιέρειας : “La vertenza giuridica quindi potrebbe essersi risolta a favore della sacerdotessa, e la notazione delle contrasti affermazioni del damos potrebbe indicare che la solutione e solamente provvisoria. Questo stato di cose, ammesso che corrisponda al vero, ricorda molto da vicino le casi di duppia solutione del piu antico diritto greco: quando in una vertenza le testimonianze o le prove positive mancavano “.1616
Η ιέρεια e-ri-ta είχε πιθανότατα και άλλη φορολογική διαφορά, όπως προκύπτει από τις επιγραφές των πινακίδων Eb 416.1.2 και Ep 704.2. Σύμφωνα με τις καταγραφές αυτές, η ιέρεια ζήτησε να της εκπεσθεί από το εισόδημα, όσα κατέβαλε στη de-o-jo do-e-ra U-wa-mi-ja ως γέρας (πιθανό βραβείο παραγωγικότητας1617).
Επίσης, στις πινακίδες Eb 338 και Ep 704.7, αναφέρεται πως η ka-pa-ti-ja κλειδούχος: «κατέχει δύο αγροτεμάχια και, παρ’ όλο που είναι υποχρεωμένη να δουλεύει και με τα δύο, αυτή δεν εργάζεται».1618 Είναι αδύνατον όμως, να προσδιορίσουμε τους όρους και τις υποχρεώσεις της συγκεκριμένης γυναίκας,1619προκύπτει όμως από την καταγραφή αυτή πως ως ανταπόδοση για τα πλεονεκτήματα κατοχής αυτής της έκτασης, οι συμμετέχοντες είναι υποχρεωμένοι να εργάζονται για το da-mo.1620
Από τις καταγραφές που αφορούν την e-ri-ta, την u-wa-mi-ja, την ka-pa-ti-ja και γενικότερα τις καταγραφές των συλλογών Eb και Ep, μπορούμε να συνάγουμε το συμπέρασμα πως οι γυναίκες της pa-ki-ja-na, οι οποίες ανήκαν στο θρησκευτικό χώρο, φαίνεται πως είχαν κάποια θέση, η οποία τους εξασφάλιζε ανεξαρτησία.1621
Κάτι ανάλογο δε φαίνεται να προκύπτει από άλλες σειρές οι οποίες αφορούν άλλες περιοχές του πυλιακού βασιλείου, όπως η Ea, όπου απουσιάζουν εντελώς γυναικεία ονόματα από τους καταλόγους γαιοκατοχής.
Ο ρόλος του da-mo στη γαιοκατοχή και η σχέση του με το ιερατείο
Η σημασία του όρου da-mo μπορεί να διαφωτισθεί από τη μελέτη των πινακίδων που περιέχουν μνείες σχετικά με αυτόν και από τη γνώση μας αναφορικά με το μυκηναϊκό κοινωνικό σύστημα, στο βαθμό που επιτρέπουν οι ανακτορικές καταγραφές να το προσεγγίσουμε. Σύμφωνα με τον M. Lejeune, οι γνώσεις μας αφορούν τα μυκηναϊκά βασίλεια του -12ου αι. 1622
Ο όρος da-mo εμφανίζεται ως γαιοκάτοχος τουλάχιστον σε τρείς περιοχές της Πύλου: στην pa-ki-ja-na (σειρές Ed, Eb, En, Eo, Ep),στην sa-ra-pe-da (σειρές Er και Un718) και σε μια αγνώστου ονόματος περιοχή, της οποίας οι γαίες καταγράφονται στη σειρά Ea.1623
Ο L. Palmer, αντιπαραβάλλοντας τις διοικούμενες από τον πυλιακό da-mo γαίες με τις χετιτικές «γαίες του χωριού», υποστήριξε ότι το ομηρικό δημιοεργός που αναφερόταν στους τεχνίτες, αοιδούς και γιατρούς σήμαινε αρχικά : «εκείνοι που καλλιεργούσαν τη γη του χωριού» και αποτελούσαν συγκεκριμένη τάξη στους Χετταίους, τους «ανθρώπους της χρησιμότητας».1624 Ο ίδιος σημείωσε τη βασική διχοτομία αναφορικά με τη γαιοκατοχή που συνίσταται στη γη που παρέχεται από τον άνακτα σε ιδιώτες κάτω από διαφόρων τύπων υποχρεώσεις και τη γη που ανήκε στον da-mo.1625 Ανάλογη διχοτομία παρατήρησε και στην κοινωνία των Χετταίων ανάμεσα στη γη του ανακτόρου που βρισκόταν στα χέρια των «ανθρώπων της υπηρεσίας» και στη γη που ελεγχόταν από το χωριό.1626
Η βασική δίοδος επικοινωνίας μεταξύ της ανακτορικής διοίκησης και του λαού φαίνεται πως ήταν η φορολογία και οι εισφορές. Οι δεκαέξι επαρχίες του πυλιακού βασιλείου προφανώς ονομάζοντο da-mo, όπως προκύπτει από τον όρο o-pida- mi-jo που απαντά στην πινακίδα Cn 608 και αυτές οι επαρχίες χρησίμευαν ως φορολογικές ενότητες.1627
Σύμφωνα με τον M. Lejeune, στις αρχειακές καταγραφές ο da-mo εμφανίζεται ως τοπική διοικητική οντότητα αγροτικού χαρακτήρα που:
Κατείχε γη, διαιρεμένο τμήμα της οποίας δινόταν προς εκμετάλλευση σε ιδιώτες δικαιούχους, ενώ το υπόλοιπο τμήμα της παρέμενε αδιαίρετο.
Το αδιαίρετο τμήμα της κοινοτικής γης θα πρέπει να αποτελούσε αντικείμενο κοινοτικής εκμετάλλευσης.1628
O da-mo παρήγαγε αγροτικά και κτηνοτροφικά προϊόντα που του επέτρεπαν αφενός να εξασφαλίζει τη διαβίωση της κοινότητας και αφετέρου να μπορεί να προβαίνει σε ανταλλαγές για να εξασφαλίζει τα αναγκαία προϊόντα που δεν διέθετε. Επιπλέον με τα προϊόντα που παρήγαγε μπορούσε να ανταποκριθεί στις φορολογικές του υποχρεώσεις προς το ανάκτορο και στις θρησκευτικές του υποχρεώσει προς τα ιερά. Αυτά τα έσοδά προέρχονταν είτε από την υπερπαραγωγή των διανεμημένων γαιών, είτε από την κοινοτική εκμετάλλευση των αδιαίρετων γαιών.
Υπό την επίβλεψη ή υπό τον έλεγχο ενός ανακτορικού λειτουργού τον da-mo φαίνεται πως διαχειρίζονταν συμβούλιο καλλιεργητών.1629
Ο da-mo εμφανίζεται στα έγγραφα να αποτελεί μεγάλη οικονομική και κοινωνική δύναμη στη μυκηναϊκή κοινωνία.1630 Σύμφωνα με την A. Sacconi, οι damo λειτουργούσαν στον αντίποδα των ανακτόρων, αποτελώντας τοπικές αγροτικές διοικητικές μονάδες που διέθεταν νομική υπόσταση με λειτουργία οικονομική (οργάνωση της παραγωγής) και διοικητική-εδαφική (οργάνωση της απαιτούμενης εργασίας και συλλογή των φόρων προς καταβολή στα ανάκτορα).1631 Με βάση τα ανωτέρω, θα ήταν δυνατό οι da-mo να χρησιμοποιούσαν αρχεία αντίστοιχα με των ανακτόρων, έτσι ώστε να ανταποκρίνονται στη διαχείριση των κοινοτικών γαιών και τη συλλογή των φόρων. 1632
Ο L. Palmer υποστήριξε ότι το ανάκτορο κατέγραφε τα κτήματα του προσωπικού του, συνήθως θρησκευτικής χροιάς, σε στενή σχέση με τη γη του da-mo και σημείωσε τα θρησκευτικά ενδιαφέροντα του da-mo μέσω ειδικών αξιωματούχων (για παράδειγμα, στην πινακίδα της Πύλου Un 718 ο da-mo ως συλλογικό όργανο πραγματοποιεί προσφορά στον Ποσειδώνα). Σύμφωνα με τον ίδιο, οι da-mo διαχειρίζονταν μόνοι τους τις υποθέσεις τους, οι οποίες σπάνια καταγράφονταν στα ανακτορικά αρχεία, γεγονός που αποτελεί ένδειξη πως ίσως τα ανάκτορα δεν ήλεγχαν άμεσα τις δραστηριότητές τους.1633
Όπως καταφαίνεται από την περίπτωση της ιέρειας e-ri-ta, η εξουσία του damo είναι τουλάχιστον ίση με εκείνη της ιέρειας και πραγματικά μπορεί να έχει την εξουσία να θέτει κανόνες έναντι αυτής. Σε κάθε περίπτωση, όπως παρατηρεί η C. Shelmerdine, ο da-mo και η θρησκευτική σφαίρα βρίσκονται εδώ σε αντιπαράθεση, όπως η βασιλική και η θρησκευτική εξουσία βρίσκονται σε αντιπαράθεση σε άλλες περιπτώσεις. 1634
Οι da-mo των καταγραφών είναι κοινότητες της υπαίθρου και αντιστοιχούν στους δήμους της αρχαϊκής Αθήνας. Σειρά στοιχείων όμως υποδεικνύουν πως ο όρος da-mo θα μπορούσε να αναφέρεται σε πιο ευρείες κοινότητες: ο όρος da-mo-ko-ro ήταν ο αρχηγός μιας επαρχίας, ο a-ko-ro-da-mo ήταν ίσως εκείνος που συγκέντρωνε το λαό και ο a-ko-da-mo ίσως εκείνος που οδηγούσε το λαό στις θρησκευτικές τελετές που αφορούσαν όλο το βασίλειο.1635 Είναι σαφές ότι ο da-mo που συνενώνεται σε τέτοιου είδους περιστάσεις, δεν είναι απλά μια αγροτική κοινότητα.1636
Σύμφωνα με τον A. Uchitel, η συνέχιση της βασικής κοινωνικής δομής ανιχνεύεται τουλάχιστον στην Κρήτη, από το συγκεντρωτικό ανακτορικό σύστημα της Κνωσού στην αριστοκρατική δωρική πόλι των αρχαϊκών και κλασικών χρόνων.
Μια παρόμοια κατάσταση μπορεί να ανιχνευτεί, τουλάχιστον μερικώς, και σε άλλες περιοχές της αρχαίας Ελλάδας. Η επιβίωση των πιο σημαντικών κοινωνικών κατηγοριών της μυκηναϊκής Ελλάδας, όπως οι αγροτικές κοινότητες και οι δούλοι παρατηρούνται σε διάφορους τοπικούς κοινωνικούς σχηματισμούς που αναδύθηκαν μετά τους Σκοτεινούς Χρόνους.1637 Αναφερόμενος στην επιβίωση της λατρείας συγκεκριμένων μεγάλων θεών, όπως η Αθηνά, η Άρτεμης ή ο Ποσειδών, η τόπων λατρείας, όπως η Ελευσίνα, από τους μυκηναϊκούς χρόνους στην κλασική περίοδο, ο B.C. Dietrich, σημειώνει ότι οι λόγοι αυτής της συνέχειας εντοπίζονται όχι μόνο στη συνέχιση λατρευτικών κέντρων, αλλά και στο γεγονός ότι οι κοινότητες επόπτευαν τις λατρείες.1638 Το ελληνικό σύστημα αυτών των στενότατα δεμένων κοινοτήτων έχει την αρχή του στους μυκηναϊκούς χρόνους και ο πυλιακός da-mo αποτελεί την απόδειξη.1639 Η P. de Fidio, με βάση τις καταγραφές των σειρών Er και Es, συσχετίζει την υπόθεση του M. Nilsson σχετικά με τη μυκηναϊκή και συγκεκριμένα την πυλιακή προέλευση των τεσσάρων ιωνικών φυλών και θεωρεί πως δεν είναι αβάσιμο να υποθέσουμε πως ο da-mo ήδη από τη Μυκηναϊκή εποχή ήταν δυνατό να ήταν ισχυρά συνδεδεμένος με κάποια πατρογονικού τύπου δομή. Η επίσημη διοίκησή του αντικατοπτρίζει άμεσα οργάνωση σε τρεις φυλές.1640 Ο M. F. Lane θεωρεί ότι οι αρχές διαίρεσης και διάθεσης της γης της Μυκηναϊκής εποχής, όπως καταγράφονται στα ανακτορικά αρχεία, είναι στη βάση τους οι ίδιες που εφαρμόζονταν κατά την Αρχαϊκή και Κλασική Περίοδο (-8ος/ - 4ος αι.) στις ελληνικές πόλεις και στις αποικίες. Υποθέτει ότι οι κοινές δομές ίσως να εμφανίζουν κάποιου είδους συνέχιση της αγροτικής παράδοσης ή ότι οι πολιτικοί θεσμοί άλλαξαν μόνο επιφανειακά.1641
Σύμφωνα με την M.-F. Baslez, τα επιγραφικά δεδομένα δεικνύουν πως το ανάκτορο δεν έδειχνε κανένα ενδιαφέρον για τον da-mo, παρά μόνο σε θρησκευτικό πλαίσιο ή σε περίπτωση αμφισβήτησης του νομικού καθεστώτος μιας έκτασης γης.
«Επομένως διαπιστώνουμε ότι ο da-mo μπορούσε να αναλάβει συλλογική δράση, κάτι που προϋποθέτει τη συγκέντρωση αντιπροσωπευτικών αρχών και υποδηλώνει την υπόσταση του οικισμού σε νομικό επίπεδο. Τα παραπάνω δείχνουν μια σημαντική πρωτοτυπία του μυκηναϊκού κράτους: πουθενά αλλού στο ανακτορικό σύστημα της Ανατολής, ούτε βεβαίως στους Χετταίους, όπως είχε θεωρηθεί άλλοτε, δεν υπήρξε κατά τη 2η χιλιετία συλλογική δομή ανεξάρτητη από το βασιλιά».1642
Παρατηρήσεις πάνω στο σύστημα δικαιοσύνης των μυκηναϊκών κρατών με αφορμή την περίπτωση της ιέρειας e-ri-ta.
Όπως προκύπτει από την εξέταση των πινακίδων που καταγράφουν την περίπτωση της ιέρειας e-ri-ta, αλλά και από τις πινακίδες που αφορούν την u-wa-mija και τις πινακίδες εισφορών (δοσμών), στο μυκηναϊκό βασίλειο της Πύλου κατά τον -13ο αι. υπήρχε «συγκροτημένη δημόσια υπηρεσία για την απονομή δικαιοσύνης».
«Από το ανακτορικό αρχείο της Πύλου», όπως επισημαίνει ο Αποστολάκης, «αντλούμε μαρτυρίες περί υπαρκτής δημόσιας δικαιοσύνης. Συνεπώς, ο Μυκηναϊκός Πολιτισμός λίγο πριν συντριβεί, είχε οργανώσει κρατική υπηρεσία για την απονομή δικαιοσύνης, φορολογικής και διοικητικής».1643 Για την ποινική δικαιοσύνη αντίθετα οι αρχειακές καταγραφές δεν μαρτυρούν τίποτα σχετικό.1644
Σχετικά με το εάν η δίκη της e-ri-ta είναι πολιτική ή φορολογική, οι γνώμες διίστανται. Ο Μυλωνάς υπεστήριξε πως πρόκειται «για την αρχαιότερη μαρτυρία φοροδιαφυγής».1645Με την άποψη αυτή συντάσσεται και ο Ι. Αποστολάκης, παρατηρώντας πως, πιθανότατα, στα μυκηναϊκά χρόνια «η δικαιοσύνη ήταν ενιαία και είχε σαν αντικείμενο την επίλυση, τόσο των ιδιωτικών, όσο και των διοικητικών διαφορών, ως επίσης και τον κολασμό των εγκλημάτων. Μόνο που κάτι τέτοιο δεν καταγράφουν οι ανακτορικοί γραφείς, λόγω του αυστηρού φορολογικού χαρακτήρα της Μυκηναϊκής γραφειοκρατίας».1646 Σύμφωνα με τον ίδιο, η δίκη της ιέρειας φαίνεται να είναι πολιτική (διαφορά κυριότητος ή νομής), αλλά προσεκτικότερη ανάλυση της οδηγεί στο συμπέρασμα ότι η διένεξη είναι φορολογική.1647
Άγνωστος παραμένει ο δικαστής των πινακίδων, αφού τα τεκμήρια δεν παρέχουν πληροφορίες σχετικά με το πρόσωπό του.1648 Ο D.L.Page σημειώνει μια σημαντικότατη παράλειψη των πινακίδων: «Δεν υπάρχει ούτε λέξη για το σύστημα απονομής δικαιοσύνης, ούτε μια οποιαδήποτε αναφορά για νόμους. Είναι φυσικό να συμπεράνουμε ότι ο βασιλιάς, παντοδύναμος ελεγκτής της παντογνώστριας γραφειοκρατίας, είχε υπέρτατη εξουσία επίσης και στον τομέα της νομοθεσίας και της επιβολής του νόμου. Όμως, αυτό δεν είναι ασφαλές συμπέρασμα, μια και δε ξέρουμε τίποτα απολύτως για τις σχέσεις του βασιλιά με τους άλλους άρχοντες της επικράτειας του».1649
Σύμφωνα με το μύθο, ο Δίας είχε εκχωρήσει τις αρμοδιότητες του αρχιδικαστή και νομοθέτη στο βασιλιά Μίνωα.1650 Παρόμοια εκχώρηση της αρμοδιότητας απονομής δικαιοσύνης βλέπουμε και στον κώδικα του Χαμουραμπί, «η δίκη εδόθη εκ θεού», από τον Samas, αρχιδικαστή στον ουρανό και στη γη.1651
Σύμφωνα με το Σχολιαστή της Ιλιάδας (Α. 238): «οἲτε θέμιστας: ἐκ δικαιοσύνης παρακαλεῖ τούς ἄρχοντας εἲ γε τό δίκαιον ἐγχειρίζει αὐτούς ὁ Ζεύς, παραφθειρομένου δέ αὐτού δίκας δώσουσι, Διϊ, ἢ ὃτε οὔπω νομογραφίας οὔσης ο λόγος τῶν βασιλέων νόμος ἦν”. Επίσης, στο Ι της Ιλιάδας, στ. 99: “σκῆπτρον <τ> ἠδέ θέμιστας]:
«σκῆπτρον» διά τό κράτος, «θέμιστα» διά το δίκαιον. Οὔπω γάρ εἶχον γραπτούς νόμους, άλλά τό πᾶν ἦν ἐν τοῖς κρατοῦσιν, ὅθεν καί “δισκάπολοι” οἵ τε θέμιστας <πρός Διός εἰρύαται>».
Στους ομηρικούς χρόνους ο βασιλιάς ήταν ο δικαστής και η δικαστική του αρμοδιότητα ήταν μεγάλη.1652 Στην Οδύσσεια (γ 244) παρουσιάζεται ένας από τους εμπειρότατους δικαστές και στη φρόνηση άφθαστος, ο Νέστορας.1653 Κατά παραχώρηση επίσης δίκαζαν και οι γέροντες (Ιλ. Ε 505 και Ν 59): «γέροντας άξιοῖ δικάζειν ὡς συνέσει καί πολυπειρίᾳ προύχοντας τόν δέ τόπον αὑτόν ἱερόν (φησίν)∙ ὣστε εἰς τό θεῖον (ἂν) άσεβεῖν δοκεῖεν οἱ τε παρακρίνοντες καί οἱ άπειθούντες».1654
Ακολούθως προς τα ανωτέρω, ο Αποστολάκης καταλήγει στο συμπέρασμα πως ο άναξ των μυκηναϊκών χρόνων «είναι ο δικαστής και, κατά παραχώρηση της «άνωθεν δεδομένης» εξουσίας απονομής της δικαιοσύνης, οι γέροντες που, σύμφωνα με μικρό αριθμό αποσπασματικών πυλιακών επιγραφών, συγκροτούσαν πέντε τουλάχιστον γερουσίες».1655
Σύμφωνα με τη θεωρία της ιερής καταγωγής της ατομικής ιδιοκτησίας, η ιδιοκτησία αυτή ξεκίνησε από τα πρώτα ταφικά έθιμα που απαγόρευαν την μετακίνηση του ενταφιασθέντος.1656 Όπως αναφέρει ο Ι. Αποστολάκης: «Αυτή τη θεωρία επιβεβαίωσαν οι ανασκαφές στις νεολιθικές θεσσαλικές ακροπόλεις του Διμηνίου και του Σέσκλου, όπως και στον Πρόδρομο της Καρδίτσας, όπου η μεν αρχική ταφή είχε γίνει σε κοινό χώρο, ενώ η δεύτερη, μετά την αποκομιδή των λειψάνων σε μόνιμη θέση, στο χώρο της κατοικίας. Είναι προφανές, ότι στη Μυκηναϊκή Εποχή, συντελέστηκε η μετάβαση από την πρώιμη φάση της de facto κυριότητας του γένους ή της οικογένειας στην de jure αναγνώριση της ατομικής ιδιοκτησίας».1657
Η φιλολογική και γλωσσολογική πλευρά των πινακίδων Eb297 και Ep 704
Το φιλολογικό ενδιαφέρον της πινακίδος Eb 297 έγκειται στο γεγονός ότι το κείμενο της, σύμφωνα με τον W.F.Witton, αποτελεί ρυθμικό δίστιχο το οποίο διαφοροποιείται ελαφρά από τη συλλαβική γραφή.1658 Ο ρυθμός είναι τροχαϊκός καταληκτικός τετράμετρος, ρυθμός τον οποίον ο Αισχύλος και ο Αριστοφάνης τελειοποίησαν στην Αττική και ο οποίος έφθασε μέσω της Νέας Κωμωδίας στα λατινικά του Πλαύτου.1659 Όπως υποστηρίζει ο Witton, στο παράδειγμα που έχουμε μπροστά μας ο ρυθμός δείχνει μια συγκεκριμένη πρωτόγονη αδυναμία. Επιτρέπει ανακρούσεις στην πρώτη γραμμή, είναι αμφίβολος σχετικά με την έκθλιψη και δείχνει να μην λαμβάνει υπόψη του τη διάλυση στο τέταρτο πόδι. Αυτό όμως, είναι αβέβαιο, εξ’ αιτίας της αγνοίας μας της ποσότητας δύο σημαντικών φωνηέντων. Ο Witton αποδίδοντας αυτόν τον ρυθμό στην επιγραφή της πινακίδος, υποδεικνύει τη μετρική ανάλυση ως ακολούθως: ἱε/ρει ἐ/χει τε/ εὐχε/ται τ’ἐ/τωνι/ον ἐχε/εν θε/ω κτοινοο/χῳ δε/κτοινα/ων κε/κειμενα/ων ὀ/νατ’ ἐχε/εν.
Ο ίδιος πιστεύει πως, οποιεσδήποτε και αν είναι οι αντιρρήσεις σχετικά με τη μετρική φύση του κειμένου, ο γραφέας δεν είχε καμία αμφιβολία ότι αυτό αποτελούσε ένα μετρικό δισύλλαβο, γιατί στο τέλος της πρώτης γραμμής σταμάτησε και ξαναπήγε πίσω στην αριστερή πλευρά της πινακίδας, για να συνεχίσει τη δεύτερη γραμμή, αντί να γεμίσει απλώς το διάστημα. Επίσης, η πρακτική του να καταγράφεται η ιδιοκτησία σε στίχους εξηγείται, όπως υποστηρίζει ο Witton, από το γεγονός ότι ο στίχος είναι ο πλέον εύκολος στο να τον θυμηθεί κανείς και επίσης είναι δυσκολότερο να συμβεί λάθος με το στίχο απ’ ότι στον πεζό λόγο. Έτσι, η ιέρεια, η οποία ήταν συντηρητική λόγω επαγγέλματος, αντί να αφήσει το γραφέα να καταγράφει τα υπάρχοντά της, επέμενε να ακολουθήσει το παλαιό έθιμο του να δηλώνει σε έμμετρο λόγο τον τίτλο ιδιοκτησίας που κατείχε.1660
Από φωνολογική άποψη, παρατηρείται διατήρηση του χειλοϋπερωτικού στο kwe (>τε), διατήρηση επίσης του h (<s) μεταξύ φωνηέντων στο θεhώ (>θεώ), στην κατάληξη -αhων (>αων, απαντά στον Όμηρο), της γενικής πληθυντικού των πρωτοκλίτων και -εhεν (>*-εεν) του ενεργητικού θεματικού απαρεμφάτου. Μετά τη σίγηση του h μεταξύ των φωνηέντων, έγινε συναίρεση του *-εεν σε -ειν, καθώς και - άων σε -αν. Γνωρίζουμε ότι το ά διατηρείται σ’ όλες τις διαλέκτους εκτός από την ιωνική-αττική, όπου παρατηρείται η τροπή ά>η: Ἐρίθη, δῆμος, φησί, ὀνητόν, κατάληξη *-ήων>εων (αττ.-ων)1661. Από μορφολογική άποψη, παρατηρείται η διατήρηση της μέσης κατάληξης -τοι με πρωτοϊνδοευρωπαϊκή προέλευση.1662
Μια υπόθεση που για πρώτη φορά έγινε πριν την αποκρυπτογράφηση, βρίσκει έρεισμα στος μεσοπαθητικούς τύπους e-u-ke-to και di-do-to. Είναι γνωστό πως στην αρκαδική διάλεκτο των ιστορικών χρόνων η κατάληξη των μεσοπαθητικών ήταν - τοι/-ντοι σε αντίθεση προς τα -ται/-νται των άλλων διαλέκτων. Αυτό το -τοι εθεωρείτο αποτέλεσμα μιας δευτερεύουσας εξέλιξης από το -ται σε αυτή μόνο τη διάλεκτο.
Αλλά το 1952 ο Ruipérez υποστήριζε ότι η ελληνική γλώσσα είχε κληρονομήσει το -τοι από την ινδοευρωπαϊκή, και ότι η αρκαδική διάλεκτος είχε διαφυλάξει αυτό το χαρακτηριστικό, ενώ οι λοιπές διάλεκτοι, είχαν εισαγάγει το -ται κατ’ αναλογίαν προς άλλες μεσοπαθητικές καταλήξεις.1663
Από συντακτικής πλευράς, πρέπει να επισημανθεί η απουσία του οριστικού άρθρου. Η αντίστοιχη φράση στην αττική διάλεκτο θα ήταν τῇ θεῷ, ὁ δέ δῆμος κ.λ.π.1664Από ορθογραφική άποψη, διαπιστώνεται ότι το μονοσύλλαβο εγκλιτικό μόριο kwe προστίθεται στην προηγούμενη λέξη, για να αποτελέσει μια μοναδική “γραφική λέξη” (e-u-ke-to-qe), όπως ακριβώς το μόριο δε και η εγκλιτική αντωνυμία μιν (da-mo-de-si)1665. Στις πινακίδες της σειράς Ε της Πύλου το -qe συνδέεται με το e-ke (ὲχει) και το e-ko-si (ἒχουσι), σε συνθήκες που καθιστούν την ερμηνεία τους ως συνδετικού, αδύνατη. Όπως σημειώνει ο Hooker, “η παρουσία του -qe σε αυτά τα κείμενα διαταράσσει τη σειρά των λέξεων, χωρίς να επιφέρει καμιά αισθητή αλλαγή στο νόημα. Αυτά τα δεδομένα υποδηλώνουν ότι στη σειρά Ε- το -qe αντιπροσωπεύει ένα μόριο διαφορετικό από το τε, όπως αυτό χρησιμοποιείται στους κατοπινούς χρόνους”.1666
Επίσης, σχετικά με το e-ke-qe και e-ke, που εμφανίζονται αντίστοιχα στις προπαρασκευαστικές και οριστικές καταγραφές για να εκφράσουν το νόημα ὲχει, κατέχει, επειδή κάποιες φορές εμφανίζονται μαζί στην ίδια πινακίδα και επειδή η παρουσία του -qe πάντοτε επιδρά στη σειρά των λέξεων της εγγραφής στην οποίαν απαντάται, ο Hooker υποθέτει πως «πρέπει να υπάρχει κάποια νοηματική διαφορά ανάμεσα στο e-ke και το e-ke-qe, αλλά δεν είναι σαφές σε τι συνίσταται η διαφορά αυτή».1667
Σχετικά με το σύνθετο ουσιαστικό ko-to-no-o-ko όπως φαίνεται από τα σύνθετα ονόματα προσώπων, η συνήθης μυκηναϊκή πρακτική είναι να παραθέτει τα δύο συνθετικά μιας σύνθετης λέξης χωρίς την παρεμβολή φωνήεντος. Αλλά στην περίπτωση της λέξης ko-to-no-o-ko, η μυκηναϊκή προδιαγράφει την πρακτική της μεταγενέστερης ελληνικής με την παρεμβολή ενός φωνήεντος -ο- ανάμεσα στο πρώτο και το δεύτερο συνθετικό: ko-to-no-o-ko=κτοιν-ό-hοχος, κτοινούχος, κάτοχος μιας κτοίνας.1668
Αναφορικά με το ρήμα εύχομαι, όπως αναφέρθηκε, στα μυκηναϊκά κείμενα έχει τη σημασία του με επισημότητα ή με επιμονή διακηρύσσει. Σύμφωνα με τον Grevatin: “Esistono notevoli possibilita che qui εὒχομαι sia usato in senso technico”1669. Στην ομηρική γλώσσα διατηρεί ακόμα τη σημασία του διακηρύσσω αλλά και του καυχώμαι και συντάσσεται με απαρέμφατο. Αυτό το ρήμα σε υστερότερους χρόνους αποκτά θρησκευτική σημασία και σημαίνει προσεύχομαι μεγαλόφωνα.1670
Ασπασία Γκιόκα ή Σπιτσιέρη
"Οι οικονομικές δραστηριότητες του μυκηναϊκού ιερατείου: επιγραφικά και αρχαιολογικά δεδομένα από την ηπειρωτική Ελλάδα"
1549 De Fidio 1977,11.
1550 Ό.π., 69.
1551 Αποστολάκης 1990, 12.
1552 Tritsch 1958, 410. Επίσης, πρβ. Bennett 1956,130.
1553 Vermeule 1983,320.
1554 Lejeune 1972,91. Σύμφωνα με τον Αποστολάκη: «Και μ’ αυτή την υπόθεση καταλήγουμε στο συμπέρασμα, ότι ένα ήταν και το ιερό με γυναίκα ιερουργό και μάλιστα επώνυμη». Αποστολάκης 1990, 127. Sutton 1970, 135.
1555 Lindgren 1973, 56.
1556 Αποστολάκης 1990, 125. Liddel και Scott, λ. ἒριθος Σταματάκος, λ. ἒριθος.
1557 Αποστολάκης 1990, 125-127.
1558 Ό.π.
1559 Αποστολάκης 1990, 126.
1560 Ο.π.
1561 Bennett 1956, 130.
1562 Αποστολάκης 1990, 145.Όπως σημειώνει ο ίδιος πρόκειται για τα αρχαιότερα πρακτικά δίκης της πρωτοϊστορίας. Ό. π.
1563 Chadwick 1997, 233.
1564 Ό.π.
1565 Ό.π.
1566 Αποστολάκης 1990, 120.
1567 Ό. π.
1568 Ό.π.
1569 Μυλωνάς 1982,1634
1570 Lupack 1998, 26.
1571 Αποστολάκης 1990,121-122.
1572 Ventris και Chadwick 1973,135.Σύμφωνα με τον Witton, το ρήμα euketo «εύχεται» είναι σημαντικό. Θεωρείτο ότι απλώς είχε την έννοια ενός ρήματος λόγου, και αναλύονταν με αιτιατική και απαραίμφατο, αλλά εύχομαι σήμαινε κάνω μια σημαντική δήλωση σχετικά με εμένα (και εξ’ αιτίας τούτου η μέση φωνή), και ακολουθείται όχι από μιαν αιτιατική και απαρέμφατο, αλλά από ένα απλό “εκτεταμένο” απαρέμφατο. Εάν το απαρέμφατο άρχιζε με το να είναι η δοτική ρηματικού ουσιαστικού, το αποτέλεσμά του θα έμοιαζε κατά κάποιο τρόπο να μοιάζει όπως κάνω αποδοχή όσον αφορά την κατοχή. Δεν είναι μέρος των καθηκόντων μιας ιέρειας να βεβαιώνει τα υπάρχοντα άλλων προσώπων, και εάν είχε γίνει αυτό, δε θα έπρεπε αυτή να χρησιμοποιήσει το ρήμα εύχομαι. Witton 1990,415 κ.εξ.
1573 Αποστολάκης 1990, 122.
1574 Ό. π.
1575 Ό. π., 122.
1576 Grenatin 1970,21.
1577 Ό.π., 122.
1578 Chadwick 1997,149
1579 Ό. π.
1580 Ό. π.
1581 Ό. π., 149-150.
1582 Palmer 1961, 103-104.
1583 Ό. π.
1584 Ό. π.
1585 Lejeune 1994, 94.
1586 Σύμφωνα με την ίδια, χρήζει μελέτης το ζήτημα του ανταγωνισμού των εξουσιών αυτών, έτσι ώστε να ερευνηθεί ο ρόλος της καθεμιάς. «Οι προστριβές που προκύπτουν όταν συναντώνται μπορεί να είναι πολύ διαφωτιστικές για την κοινωνία της εποχής». Shelmerdine 2005, 126.
1587 Pugliese Carratelli, 1954, 107. Maddoli 1970, 17.
1588 Ό.π.
1589 Ό.π. Ο ίδιος επίσης αναφέρει δύο ερμηνείες για την έκφραση pa-ro da-mo: α). paro + αιτιατική αντίστοιχη με το παρά + γενική της ιωνικής διαλέκτου. Σύμφωνα μ’ αυτήν την πρόταση το pa-ro έχει την έννοια «από» και η λέξη da-mo την έννοια του οργάνου που διαχειρίζεται τα ke-ke-me-na ko-to-na. Είναι εύλογο ότι η λέξη da-mo έχει αυτό το νόημα στην περίπτωση της διαμάχης της ιέρειας e-ri-ta. Αντίθετα, η εξήγηση αυτή δε φαίνεται να μπορεί να αποδοθεί σε άλλες περιπτώσεις της σειράς Ε.
β). pa-ro + αιτιατική που αντιστοιχεί στο κλασικό παρά + αιτιατική, η οποία δίνει στον όρο da-mo μιαν «εδαφική έννοια και σημαίνει στην «χώρα του da-mo». Ό.π.
1590 Hooker 1996γ, 386.
1591 Maddoli 1970, 19.
1592De Fidio 1977,149.
1593 Ό. π., 144.
1594 Ό. π.
1595 Αποστολάκης 1990, 122.
1596 Ό. π.
1597 Maddoli 1970, 28.
1598 Ό. π.
1599 Ό.π., 21.
1600 Αποστολάκης 1990, 123.
1601 Ό. π.
1602 Ventris και Chadwick 1978α, 96-107.
1603 Ό. π., 135.
1604 Ό. π.
1605 Pugliese Carratelli 1954, 106.
1606 Adrados 1994-95, 129-130.
1607 Duhoux 1976, 45-48.
1608 Αποστολάκης 1990, 136. Σύμφωνα με τον Doria, πρώτο συνθετικό είναι το ἐτεός και δεύτερο το ὦνος = αγορά. Ruijgh 1972, 94-96.
1609 Gérard-Rousseau 1968, 106. Όπως παρατηρούν οι L. Deroy και Μ. Gérard-Rousseau, το e-to-nijo θα ήταν μια έκταση στο εσωτερικό της περιφέρειας και μάλιστα περίκλειστη, αλλά ο μυκηναϊκός όρος παραμένει αδιευκρίνιστος. Deroy και Gérard-Rousseau 1965, 66-69.
1610 Αποστολάκης 1990, 136.
1611 Ό.π., 139.
1612 De Fidio 1977, 150.
1613 Rujigh 1998-1999, 251-272.
1614 Ό.π.,258.
1615 Ό. π.
1616 Grevatin 1971, 21. Ventris και Chadwick 1973, 23.
1617 Hooker 1996, 334-385. Ventris και Chadwick 1973, 23.
1618 Hooker 1996α, 305.
1619 Chadwick 1997, 238.
1620 Shelmerdine 1999,24.
1621 Chadwick 1997, 238.
1622 Lejeune 1978, 142.
1623 Uchitel 2003, 107.
1624 Ventris και Chadwick 1994, 75.
1625 Palmer 1994, 86.
1626 Ο.π.
1627 Uchitel 2003, 108.
1628 Θα μπορούσαν ενδεχομένως να υπάρχουν αντίστοιχα «δούλοι του da-mo» καθώς και «ζώα του da-mo», κοινοτικής ιδιοκτησίας. Στα κοινοτικά βοσκοτόπια βοσκοί o-pi-da-mi-jo θα έβοσκαν τα κοινοτικά ζώα. Lejeune 1994, 91.
1629 Ό.π., 91-92.
1630 Lupack 2011, 212.
1631 Sacconi 2005, 229.
1632 Η ανεύρεση της πινακίδας στην Ίκλαινα θα μπορούσε να υποδεικνύει ότι η χρήση της γραφής κατά τη μυκηναϊκή περίοδο ήταν λιγότερο κεντροποιημένη από ότι θεωρούσαμε έως σήμερα.
1633 Για παράδειγμα, στην πινακίδα της Πύλου Un 718, ο da-mo ως συλλογικό όργανο πραγματοποιεί προσφορά στον Ποσειδώνα.Palmer 1984, 151-157.
1634 Shelmerdine 1999, 24.
1635 Carlier 2003, 11.
1636 Ό.π., 11 και σημ. 41.
1637 Uchitel 2003, 120.
1638 Dietrich 1968, 169. Ο ίδιος σημειώνει ότι δεν υπάρχει αμφιβολία ότι οι κοινότητες γνώριζαν αλλαγές, τροποποιήσεις και διαφοροποιήσεις στο πέρασμα των αιώνων. Όμως, σε κανένα στάδιο της ζωής αυτών των κοινοτήτων δεν έχασαν όλα τα ίχνη των αρχών τους που αφορούσαν στην ιδιοκτησία, στο νομικό καθεστώς και κυρίως στα θρησκευτικά ζητήματα. Ό. π.
1639 Ό. π.
1640 De Fidio 1977, 157.
1641 Lane 2009, 111.
1642 Baslez 2008, 35.
1643 Αποστολάκης 1990, 151.
1644 Ό. π. Για το θέμα αυτό, οι «πληροφορίες» μας περιορίζονται μόνο στο χώρο του μύθου π.χ. δίκη του Άρη από τον Άρειο Πάγο, το αρχαιότερο ποινικό δικαστήριο της προϊστορίας. Πρβ. Sommerstein 2013, 37 κ.εξ.
1645 Αποστολάκης 1990, 147.
1646 Ό. π.
1647 Ό. π.
1648 Ό.π.
1649 Page 1988, 208.
1650 Κακριδής 1984, ΙΙΙ, 263,267.Βλ. επίσης Φωρ, 1988, 287, κ. εξ.
1651 Αποστολάκης 1990, 147.
1652 Μιρώ 1987, 52.
1653 Αποστολάκης 1990, 151.
1654 Σχολ. Ιλ. Ε 503 και 504.
1655 Αποστολάκης 1990, 148. Μυλωνάς 1966, 133-134.
1656 Αποστολάκης 1990,131.
1657 Ό.π., 131 και σημ. 13.
1658 Witton 1990, 415-421.
1659 Ό. π.
1660 Ό.π.,416.
1661 Treuil κ.αλ. 1996,440.
1662 Ό. π.
1663 Hooker 1994, 115-116.
1664 Treuil κ.αλ. 1996,440-441.
1665 Ό.π.
1666 Hooker 1994, 119.
1667 Ό. π., 226.
1668 Ό. π., 125.
1669 Grevatin 1971,21
1670 Treuil κ.αλ. 1996, 441.
