Η Άμφεια ανήκε στη Μεσσηνία1. Μνημονεύεται μόνο από τον Παυσανία (IV 5,9)2, μάλιστα όχι ακριβώς ως γεωγραφικό σημείο αναφοράς του οδοιπορικού του, αλλά κατά την εξιστόρηση των Μεσσηνιακών πολέμων. Το χωρίο του Παυσανία είναι από τα πλέον ακριβόλογα και θαυμαστό για την οικονομία της περιγραφής του: η δε Άμφεια προς τη Λακωνική πόλισμα ήν εν τη Μεσσηνία, μεγέθει μεν ου μέγα, επί λόφου δε υψηλού κείμενον, και υδάτων πηγάς είχεν αφθόνους...
Ο περιηγητής δίνει λιτά το πολιτικό- οικιστικό status της Άμφειας (:πόλισμα ήν ... μεγέθει μεν ου μέγα), τη γεωγραφική της θέση (: προς τη Λακωνική... εν τη Μεσσηνία) και την εδαφική μορφολογία του τόπου (επί λόφου υψηλού κείμενον, και υδάτων πηγάς είχεν αφθόνους).
Η Άμφεια αποτελούσε μικρό παραμεθόριο οικισμό στη ΒΑ Μεσσηνία, στα σύνορα με τους Αρκάδες και τη Σπάρτη, και επάνω σε μία των κυρίων οδών που διέσχιζαν την περιοχή. Η σημασία της, κατά τον Παυσανία, έγκειται στο ότι καταλήφθηκε αιφνίδια από τη Σπάρτη αποτελώντας έτσι την αιτία, ή πιο σωστά την αφορμή, για την έναρξη του 1ου Μεσσηνιακού πολέμου, στα τέλη του -8ου αιώνα.3
Η ταύτιση λοιπόν της Άμφειας με έναν των οικισμών, που άφησαν κατάλοιπα και του οποίου η μορφολογία του εδάφους συμφωνεί με το χωρίο του Παυσανία, απετέλεσε το ζητούμενο όλων σχεδόν των περιηγητών και ερευνητών, οι οποίοι διήλθαν από την περιοχή. Δύο είναι οι οικισμοί στους οποίους αποδίδεται το όνομα Άμφεια: Αυτός κοντά στο χωριό Δεσύλλα, γνωστός ως Ελληνικό και το Κάστρο Γαρδίκι στα Κόκκαλα κοντά στα χωριά Χοιράδες και Τουρκολέκα.
Η συμβολή μου, στην επίλυση του παραπάνω προβλήματος, έγκειται στην παρουσίαση των νέων στοιχείων- ευρημάτων, που προέκυψαν μετά από πολύχρονη έρευνα στη νότια Μεγαλοπολιτική χώρα.4 Σύμφωνα με την έρευνά μου η Άμφεια πρέπει να ταυτισθή με τον υψηλό λόφο, που κατέχει το Κάστρο Γαρδίκι στην έξοδο του περάσματος από τη νότια Μεγαλοπολίτιδα και τη βόρεια Λακωνία, στο χωριό Τουρκολέκα, προς τη Μεσσηνία, το χωριό Κατσαρού.
Αρκετοί ερευνητές έχουν υποστηρίξει με ισχυρά επιχειρήματα την τοποθέτηση της Άμφειας στο Γαρδίκι, αντίθετα μ' όσους την ήθελαν στου Δεσύλλα.5 Και οι μεν και οι δε είχαν ως αδύνατο σημείο της έρευνάς τους ότι δε γνώριζαν τις θέσεις εξ αυτοψίας -αν εξαιρέσουμε το Valmin- και το κυριότερο, δεν είχαν συνολική αντίληψη του οικιστικού πλέγματος της ευρύτερης περιοχής.
Τα νέα στοιχεία προήλθαν από το επιστάμενο περπάτημα των θέσεων6, διαρθρώνεται δε η παρουσία τους ως εξής: Στα ευρήματα του ίδιου του Κάστρου Γαρδίκι στα Κόκκαλα, σ' αυτά της ευρύτερης περιοχής του και τέλος στη χάραξη επί τού χάρτου του αρχαίου οδικού δικτύου με βάση κυρίως τις αρματροχιές των οδών του.7
Όπως προανέφερα, από τους τελευταίους ερευνητές, που ανέβηκαν αποδεδειγμένα στο Κάστρο (εικ. 2), ήταν ο Νatan Valmin. Ο Valmin ενετόπισε8 υπόλειμμα αρχαίου τείχους και τοίχων, βρήκε ελάχιστα όστρακα, που χαρακτηρίζει με επιφύλαξη ως Γεωμετρικά, απολεπίσματα οψιανού και νεολιθικό πέλεκυ. Το τείχος και τους τοίχους θεωρεί ως Προϊστορικά (Κυκλώπειο). Δυστυχώς για τον αρχαίο οικισμό του Κάστρου, η σημασία του λόφου είχε ως άμεσο αποτέλεσμα την εντατική και διαχρονική κατοίκησή του. Έτσι οι βυζαντινές κυρίως κατασκευές εξάλειψαν σε μεγάλο μέρος τους τις αρχαίες. Από την έρευνα στο λόφο και στις απότομες πλαγιές του η κεραμεική που υπάρχει είναι στο σύνολό της βυζαντινή. Ορισμένα όμως όστρακα χειροποίητων αγγείων θα μπορούσαν να χαρακτηρισθούν ως προϊστορικά. Δε βρέθηκαν πάντως απολεπίσματα οψιανού, γεγονός το πιθανότερο τυχαίο, ενώ δεν επισημάνθηκαν χαρακτηριστικά γεωμετρικά όστρακα, κεραμεική άλλωστε της οποίας τα δείγματα στην περιοχή είναι σπανιότατα. Η αυτοψία όμως μας επιτρέπει να είμαστε περισσότερο κατηγορηματικοί για τη χρονολόγηση του τείχους. Αυτό καλύπτει τη μόνη πιο ομαλή ΝΑ πλευρά του λόφου, από όπου και η ευκολότερη πρόσβαση. Εδώ διανοίγεται και η πύλη των νεωτέρων οχυρώσεων. Το τείχος είναι αναμφίβολα των ιστορικών χρόνων. Στην ευρύτερη περιοχή υπάρχουν ανάλογες κατασκευές και νομίζω ότι θα μπορούσε να χρονολογηθή στα πρώιμα αρχαϊκά χρόνια.
Στις ΑΝΑ υπώρειες του λόφου, χαμηλά στο ρέμα, επισημάνθηκε λαξευτή πρόσβαση στο βράχο, την οποία χρησιμοποιεί και το σημερινό μονοπάτι. Ορισμένες λιθόπλινθοι στο ένα της άκρο προδίδουν την παρουσία κάποτε μιάς κατασκευής που την έφραζε πιθανότατα έκλεινε την πρόσβαση εγκάρσιο τείχος με πύλη. Η επισήμανση στο ίδιο σημείο αρματροχιάς αρχαίας οδού της παρέχει ακόμη μεγαλύτερη σημασία: προφανώς έχουμε να κάνουμε με τη μοναδική πρόσβαση, και μάλιστα, αμαξήλατο, του αρχαίου οικισμού.
Τα λίγα, αλλά χαρακτηριστικά, ευρήματα στο Κάστρο παρέχουν τις ενδείξεις για να ξέρουμε ή πιο σωστά να υποθέσουμε για το τι υπήρχε εκεί την εποχή που μας ενδιαφέρει: ένας οχυρός, εκ φύσεως και τεχνητά οικισμός για τον έλεγχο της σημαντικής διαβάσεως.
Κατά δεύτερο λόγο τα ευρήματα της ευρύτερης περιοχής του Κάστρου ήταν η μεγάλη έκπληξη. Οι εκτάσεις ανατολικά από το Κάστρο ανήκουν σήμερα στην κοινότητα Τουρκολέκα. Το ομώνυμο χωριό βρίσκεται σ' ένα εύφορο οροπέδιο αρκετών τετραγωνικών χιλιομέτρων, απ' όπου και διέρχεται και η με διαχρονική αξία διάβαση προς τη Μεσσηνία. Η συγκεκριμένη περιοχή αποτελούσε τα δυτικά κράσπεδα της Αιγύτιδος και υπαγόταν στο καθεστώς των περιοίκων τουλάχιστον από τις αρχές του -8ου αιώνα, όταν η Σπάρτη κατέκτησε τη χώρα των Αιγυτών (κοιλάδα του Καρνίωνος/ Ξερίλα), ανοίγοντας το δρόμο για την Άμφεια και τη Μεσσηνία.9 Στις θέσεις, που ενετόπισα, υπερισχύουν οι των αρχαϊκών χρόνων –και αυτό νομίζω ότι δεν είναι τυχαίο- με λαμπρά δείγματα λακωνικής κεραμεικής. Ο τόπος ακμάζει αυτή την περίοδο και μαρτυρεί τη σημασία που είχε για τη Σπάρτη, τουλάχιστον ως τις αρχές του -4ου αιώνα.
Ανάμεσα στις αρχαϊκές θέσεις ξεχωρίζει ένα σημαντικό ιερό με θαυμάσια κεραμεικά ευρήματα, από το οποίο προέρχεται πιθανότατα και ο κορμός Κούρου -άγνωστος στη βιβλιογραφία- που σήμερα φυλάσσεται στο Μουσείο του Πειραιώς. Το ιερό νομίζω ότι μάς επιτρέπουν τα υπάρχοντα στοιχεία, να το ταυτίσουμε μ' αυτό του Απόλλωνα Κερεάτα, που μνημονεύει ο Παυσανίας στα Αρκαδικά του (35,4)10.
Οι αρχαϊκές θέσεις, οι πλησιόχωρα στο Κάστρο Γαρδίκι, δείχνουν τη σημασία της διαβάσεως και την αξία που θα είχε για τη Σπάρτη η κατάκτηση του λόφου του Κάστρου, ο οποίος ελέγχει την πρός της Μεσσηνία έξοδο. Η χάραξη στο χάρτη του οδικού δικτύου της βόρειας Λακωνίας έδωσε τις τελευταίες καθοριστικές ενδείξεις για την προτεινόμενη ταύτιση της Άμφειας. Από τον Παυσανία επίσης (IV 9,3) γνωρίζουμε ότι η Άμφεια βρισκόταν πλησιόχωρα του δρόμου που οδηγούσε από την υπόλοιπη Ελλάδα δια μέσου της Αρκαδίας στη Μεσσηνία. Η οδός είναι γνωστό και κοινά παραδεκτό ότι περνούσε από το Μακρυπλάγι στα σύνορα Αρκαδίας και Μεσσηνίας, πέρασμα που χρησιμοποιεί και η σημερινή λεωφόρος για Καλαμάτα από Μεγαλόπολη.
Ο Natan Valmin με βάση την παραπάνω διάβαση θεώρησε ότι ο οχυρός οικισμός στου Δεσύλλα ήταν το ιδανικό σημείο για τον έλεγχο της οδού και κατ' επέκταση άξιος μνηστήρας του ονόματος Άμφεια.
Ο αρχαίος όμως οικισμός στο Κάστρο Γαρδίκι απέχει από το μέσον σχεδόν της διαβάσεως στο Μακρυπλάγι κάτι λιγότερο από μισή ώρα, αντίθετα μ' αυτόν τού Δεσύλλα, που βρίσκεται χαμηλά στη Μεσσηνία και απόμερα στην έξοδο της διαβάσεως. Επιπλέον οι ερευνητές που τοποτεθούν την Άμφεια στού Δεσύλλα αγνοούν την αξία της διαβάσεως από Η Τουρκολέκα πρός Κατσαρού, αυτής δηλαδή που ελέγχει άμεσα το Κάστρο Γαρδίκι. Το τελευταίο έχει παράλληλα τη δυνατότητα να επιτηρή και την κύρια οδό στο Μακρυπλάγι, ανεβάζοντας την αξία της θέσεώς του.
Η έρευνά μου ενετόπισε, όπως έχω ήδη ανακοινώσει παλαιότερα, μία κύρια αρχαία οδό που διέτρεχε το βόρειο Ταΰγετο, από το ύψος της Σπάρτης μέχρι τη βορειοτάτη απόληξή του στο Λεοντάρι/Λεύκτρον (μόλις έντεκα χιλιόμετρα νότια από τη Μεγαλόπολη). Η επισήμανση αυτής της οδού όχι μόνο αλλάζει πολλά παραδεδομένα για τους αρχαίους δρόμους -αναφέρω ότε διέρχεται από υψόμετρο 1.600μ. και μάλιστα κατά μήκος της Ταϋγέτειας κορυφογραμμής- αλλά επιπλέον βοήθησε να κατανοήσουμε ορισμένα δρομολόγια της Σπάρτης προς τη Μεσσηνία. Διακλαδώσεις της οδού οδηγούσαν από τρία κύρια περάσματα στη Μεσσηνία, από Νότο πρός Βορράν πρώτο αυτό του Ξερίλα (Τζιρόρεμα), από Δυρράχι και Πολιανή προς Θουρία, μετά αυτό του Κάστρου Γαρδίκι στα Κόκκαλα, από Τουρκολέκα προς Κατσαρού και Μελιγαλά, και βορειότατο αυτό στο Μακρυπλάγι. Η πλέον πρόσφορη, για πολλούς λόγους και ιδίως το χειμώνα, διάβαση για τη ΒΑ Μεσσηνία ήταν αυτή στο Τουρκολέκα. Η κατάληψη έτσι από τη Σπάρτη του οικισμού που την έλεγχε -αυτός δηλαδή στο Κάστρο Γαρδίκι- ήταν το κλειδί για την είσοδο στη Μεσσηνία, όπως και έγινε.
Όλα λοιπόν τα στοιχεία της έρευνάς μου ενισχύουν, όσους πίστευαν στο παρελθόν ότι η Άμφεια πρέπει να τοποθετηθή στο Κάστρο στα Κόκκαλα, ενώ στον οικισμό του Δεσύλλα αρμόζει το όνομα Ανδανία, όπως έχουν προτείνει οι Η. ν Gaertringen και Latterman.11
Ο αρχαίος οικισμός, που κατείχε το Κάστρο Γαρδίκι στα Κόκκαλα, ήταν μικρός το μέγεθος (πόλισμα), ανήκε στη Μεσσηνία με βάση την υδροκριτική γραμμή, όμορος της Σπάρτης (προς τη Λακωνική), αφού η παρακείμενη Αιγύτις, κοιλάδα του Καρνίωνος/ Ξερίλα, υπαγόταν στο καθεστώς των περιοίκων ήδη από τις αρχές του 8ου αιώνα, είχε υψόμετρο 720μ. (έναντι 320μ. του Ελληνικού στού Δεσύλλα) και πέντε πηγές της αναβλύζουν στις υπώρειές του, από τις οποίες δύο χαρακτηρίζονται Κεφαλόβρυσα με πλούσια αέναη ροή (επί λόφου υψηλού κείμεναν, και υδάτων πηγάς είχεν αφθόνους).
Το χωρίο λοιπόν του Παυσανία (IV 5,9), οι ιδιομορφίες της προτείνομένης θέσεως και τα ευρήματα της έρευνάς μου συνδυάζονται κατά τον καλύτερο τρόπο και καθιστούν την ταύτιση Άμφεια- Κάστρο Γαρδίκι ασφαλή.
Γιάννης. Αντ. Πίκουλας. Ιστορικός
Τὸ πόλισμα Άμφεια
Πελοποννησιακά -Παράρτημα 13 (1987-1988) Πρακτικά τοῦ Γ Διεθνοῦς Συνεδρίου Πελοποννησιακῶν Σπουδῶν (Καλαμάτα, 8-15 Σεπτεμβρίου 1985)
Επισημείωση 1
Ο W. Kolbe δημοσιεύει στο IG V1 δύο επιγραφές (αρ.1530/1) in antro, από την Aμφεια- Κόκκαλα. Σημειώνω ότι δεν μπόρεσα να επισημάνω κατά χώραν τα τοπωνύμια, που παρέχει, για να βρώ τις επιγραφές. Πρόσφατα βοσκοί από το χωριό Μπάλα μου έδωσαν πολύτιμες πληροφορίες, που με πρώτη ευκαιρία οφείλω να αξιοποιήσω. Αντίθετα επεσήμανα το ανάγλυφο, που αναφέρουν, μεταξύ άλλων, οι Gell, 1tin. 75 και Narr. 185, Boblaye 109, Alden hoven 240 σημ.1, Buchon 487 και Valmin, Études 77. Βρίσκεται εντοιχισμένο στη νότια πλευρά της εκκλησίας του Τουρκολέκα Κοίμηση Θεοτόκου. Μεταφέρθηκε από το Κάστρο Γαρδίκι το 1855 κατά την πρώτη οικοδόμηση της εκκλησίας. Πρόκειται για μαρμάρινο αναθηματικό ανάγλυφο των ρωμαϊκών χρόνων με σωζόμενες διαστάσεις 0,57x 0,77μ. Διατηρούνται πέντε μορφές ηθοποιών, που κρατούν μουσικά όργανα οι τρεις γυναικείες και προσωπεία οι δύο ανδρικές. Βλ. Πίκουλας, NMX θέση αρ. 114.
Επισημείωση 2
Ηταν ήδη παρελθόν το Γ' Διεθν. Συν. Πελοποννησιακών Σπουδών του 1985, όταν κυκλοφόρησε ο V τόμος τού W. Kendrick Pritchett, Studies in Ancient Greek Topography, στη σειρά Classical Studies τόμ.31 του University of California. Ο Σεβαστός κ. W.K. Pritchett είχε την ευγενή καλωσύνη να μου στείλη τον τόμο, στον οποίο, μεταξύ άλλων, διαπραγματεύεται, σσ. 33-46, το πρόβλημα της Άμφειας. Ο W. K. Pritchett επισκέφθηκε το Δυρράχι σσ. 35/7: επίσκεψη στη θέση Βιτσά δεν αναφέρει το Χρυσόβουλο του Ανδρονίκου Β' Παλαιολόγου, 1301, βλ. Πίκουλας, NMX θέση αρ. 104) και έλεγξε επισταμένα το Ελληνικό στού Δεσύλλα (σσ. 37/9), αποκλείοντας τη συσχέτισή του με την Άμφεια. Τέλος, (σσ. 39-44) περιγράφει την ανάβασή του στο Γαρδίκι (μάλιστα κατανοώ τις δυσκολίες και παραλείψεις, αφού ανήλθαν από την απρόσιτη ΒΒΔ πλευρά, από τις Χοιράδες). Υποθέτω ότι στη δεύτερη επίσκεψή του (σ. 45), από Τουρκολέκα, δεν ανέβηκε, αφού δε σημειώνει την αρματροχιά οδού και την οχυρωμένη πρόσβαση. Ο W. K. Pritchett επισημαίνει τη διαφοροποίηση του Valmin (βλ. εδώ σημ.8) και καταλήγει στην ταύτιση της Αμφείας με το Κάστρο Γαρδίκι στα Κόκκαλα. Τα ευρήματα της έρευνάς μου -που προανέφερα- παρέχουν επιπλέον επιχειρήματα στα όσα παραθέτει και ακατάβλητος Σσεβαστός W. K. Pritchett.
2. Επίσης Παυσ. ΙV 6,2. 9,3.
3. Βλ. W. Forrest, A history of Sparta 950-192 BC, London 1968, σ. 35 κέ. G.E.M. de Ste Croix, The Origins of the Peloponnesian War, London 1972, 0.89 onj. 2. P. Cartledge, Sparta and Laconia, A Regional History 1300-362 BC, London 1979, σσ. 112 κε., 116 κε.
4. Βλ. Γιάν. Αντ. Πίκουλα, Η Νότια Μεγαλοπολιτική χώρα, από τον -8ο ώς τον -4ο (διδακτορική διατριβή, υπό εκτύπωση), στο εξής: Πίκουλας, NMX.
5. Bà. Leake 1 462. Gell, itin 75' Narr 184/5. Boblaye, Recherches 109/110. Α1 den hoven, Itineraire 240 σημ. 1. Buchon 483, 485/8. Curtius II 134/5, 189 σημ.12. Vischer, Erinnerungen 422/3. Bursian 11 164/5. Bat deker 19084, 383. Frazer II 410, Ηitzig- B1imnefII1,13/4. REI 1884 2. Ampheia (Hirschfeld). N. Valmin, Études Topographiques sur la Messénie Ancienne, Lindd 1930, σσ. 74/7 (: αυτοψία, Αμφεια στου Δεσύλλα) Das Adriatische Gebiet in Vorμπd Frühbronzezeit, Lund 1939, σ. 42 ( αλλάζει γνώμη, Αμφεια στα Κόκκαλα). AJA 65 (1961) 235 αρ. 33. The Minnesota Messenia Expedition, 1972, σ.294 αρ.211, σ.318 αρ.608. RE Suppl. XV (1978) 188/9 λ. Messenien... (Ετηst Meyer Αμφεια στου Δεσύλλα). Hope Simpson, Gazetteer 1965, σ.76 αρ. 251. Ν. Παπαχατζής, Μεσσηνιακά 1979, σ. 51 σημ.1(:Κόκκαλα). Βλ. ακόμη Αθαν. Πετρίδου, Ανακάλυψες της αρχαίας πόλεως Αμφείας, εν Καλάμαις 1877 (:Αμφεια στη θέση Βιτσά Δυρραχίου ή θέση έχει μόνο βυζαντινά κατάλοιπα, βλ. Πίκουλας, NMXς θέση αρ.104). Ιωάν. Νουχάκη, Ελληνική Χωρογραφία, εν Αθήναις 1901, σ.687. F.H. v. Gaertringen- H. Lattermann, Hira und Andania, Berl. Winkelmannsprogramm 71, 1911, ειδικά σ.30 κε, πίν.ΙΙ,VI. U3. Kahrsted t. Das wirtschaftliche Gesicht Griechenlands..., Bern 1954, σ.222 σημ.7. 1ωάν. Σφηκόπουλος, Τα μεσαιωνικά κάστρα του Μορηά, Αθήναι 1968 (19872), σ. 317. Ant. Boν, La Morée Franque, Paris 1969, 11 422/5. Παν. Γεωργούντζου, Η αρχαία Αμφεια, Μεσσηνιακά Γράμματα Β (1969/70) 161-175 (Κόκκαλα). Η κ. Μουνδρέα, Τοπωνυμικά της Μεσσηνίας, Πρακτικά Α Διεθν. Συν. Πελοπ/κών Σπουδών, Σπάρτη 7-14/9/1975, Πελοποννησιακά, Παράρτημα 6, τόμ. Β. ειδικά σσ. 182 192.
6. Βλ. Πίκουλας, NMX θέσεις αρ. 109-115.
7. Βλ. Πίκουλας, NMX κεφ. Οδικό δίκτυο. Ίδιου, Λακωνικαί Σπουδαι 8 (1986) 442-444 και HOROS 5 (1987) 146/7.
8. Βλ. Ν. VaImin, Études... όπ.π., σσ 74/7.
9. Βλ. Γιάν. Πίκουλα, Τοπογραφικά Αίγυος και Αιγύτιδος, Πρακτικά Α Τοπ. Συν. Λακωνικών Μελετών, Μολάο: 5-7/6/1982, Πελοποννησιακά, Παράρτημα 9, ειδικά σ. 258 κε., Συμβολή στην τοπογραφία της Σκιρίτιδος, HOROS 5 (1987).
10. Βλ. Πικουλας, NMX θέσεις αρ. 109 και 112.
11. Bλ. H.v. Gaertringen- Lattermann, οπ.π.
