Μαργέλι Μεσσηνίας: Οι αρχαιολογικές θέσεις

Τοπογραφικά και Ιστορικά [1]
Το Μαργέλι βρίσκεται στην λοφώδη περιοχή που υψώνεται καθώς προχωρά κανείς δυτικά από την κοιλάδα του ποταμού Πάμισου προς το Αιγάλεω όρος, τη δυτικότερη οροσειρά της Πελοποννήσου. Βρίσκεται δεκαπέντε χιλιόμετρα ανατολικά των Γαργαλιάνων και είκοσι οκτώ χιλιόμετρα δυτικά της Καλαμάτας, δηλαδή ουσιαστικά στο γεωγραφικό κέντρο της Μεσσηνιακής χερσονήσου.
Το Μαργέλι, στα 420 μέτρα υψόμετρο, είναι ουσιαστικά κρυμμένο στις πλαγιές μιας στενής κοιλάδας ανάμεσα στον Προφήτη Ηλία (610μ.) στα ανατολικά και ψηλότερες διαδοχικές κορυφογραμμές της οροσειράς του Αιγάλεω που υψώνονται αμέσως στα δυτικά. Μια παραφυάδα αυτής της οροσειράς, ο σχεδόν κυκλικός λόφος Κουτσουβέρι (530μ.), αποκόπτει το Μαργιέλι από τα βόρεια, και μόνο στα βορειοανατολικά το Μαργιέλι έχει θέα, προς την κεντρική Μεσσηνία.
Σε αυτή την κατεύθυνση βρίσκονται τα περισσότερα από τα πιο προσβάσιμα χωράφια του Μαργιελίου, και στην περιοχή αυτή ρέει ο Βελίκας, ένας ποταμός με ασυνήθιστα γρήγορη ροή όλο το χρόνο, που παρέχει στους κατοίκους ύδρευση, υδάτινη ενέργεια και ποτιστικά χωράφια.
Η σχετική ευκολία μετακίνησης προς τα ανατολικά οδήγησε τους κατοίκους του Μαργιελίου παραδοσιακά να έχουν επαφές ανατολικά προς τον σύγχρονο Αριστομένη (πρώην Μουσταφά Πασά) και μετά νότια σε περισσότερες περιφερειακές αγορές ή λιμάνια στο Πεταλίδι και τη Μεσσήνη (πρώην Νησί).
Στην κορυφογραμμή 200 μέτρα πάνω από το Μαργιέλι, στα δυτικά, βρίσκονται τα χωριά Άνω και Κάτω Παπαφλέσσας, παλαιότερα και ακόμη περιστασιακά γνωστά από κοινού ως Κοντογόνη. Ο σύγχρονος μικρός οικισμός Άγιοι Απόστολοι, που ιδρύθηκε τη δεκαετία του 1970, βρίσκεται 2 χιλιόμετρα προς τα Ν, ενώ 2 χιλιόμετρα ΝΑ βρίσκεται το χωριό Μηλιώτι.
Οι λεπτομέρειες της πρώιμης ιστορίας του Μαργιελίου παραμείνουν ασαφείς. Ως χωριό ήταν μικρό και αρκετά απομακρυσμένο από την κύρια οδό επικοινωνίας Καλαμάτας- Πύλου, και δεν αναφέρεται στις μαρτυρίες των πρώτων σύγχρονων περιηγητών.
Η τοπική παράδοση αναφέρει ως εποχή ίδρυσης του χωριού «κάποια στιγμή στην Τουρκοκρατία», όταν δύο αδέρφια βοσκοί (με το όνομα Μαργιέλη) εγκατέλειψαν το σπίτι τους στη βόρεια Ελλάδα και έφτασαν στη Μεσσηνία. Υποτίθεται ότι έλαβαν άδεια από τον ντόπιο Τούρκο αγά στο Κεφαλόβρυσο (πρώην Χαλβάτσου) να εγκατασταθούν όπου ήθελαν μεταξύ Χαλβάτσου και Πύλου.
Η Βενετία κατέκτησε την Πελοπόννησο στα μέσα της δεκαετίας του 1680, αλλά το Μαργιέλη δεν εμφανίζεται στην ενετική απογραφή του 1689 (αν και καταγράφεται το Κοντογόνι). Το Μαργιέλι καταγράφεται, ωστόσο, στην απογραφή του 1700 (με δώδεκα κατοίκους) ως τμήμα της επικράτειας της Μεθώνης (Territorio di Modon).

Οι αρχαιολογικοί χώροι

Στις αρχαιολογικές θέσης στην περιοχή του Μαργελίου διαπιστώνεται κατοίκηση στους Μεσοελλαδικούς και Υστεροελλαδικούς χρόνους, στις Γεωμετρικές, Αρχαϊκές, Κλασσικές και Ελληνιστικές περιόδους, αλλά και στα Ρωμαϊκά, Βυζαντινά, Οθωμανικά χρόνια καθώς και την περίοδο της Βενετοκρατίας αλλά και σε νεότερους χρόνους. Μπορεί στην περιοχή να μην αναπτύχθηκε κάποιο μεγάλο πόλισμα αλλά η ασφάλεια της απόμερης θέσης, η ύπαρξη άφθονων υδάτων αλλά και της γόνιμης γης ήταν λόγοι που διαχρονικά οι άνθρωποι την χρησιμοποιούσαν ως περιφερειακό αγροτικό κέντρο.

Κουτσοβέρι

Το Κουτσουβέρι είναι ένας απότομος επιμήκης λόφος περίπου 700μ. Β από το Μαργέλι, με εξαιρετική θέα προς τον Βελίκα και την γύρω περιοχή.[2] Την θέση πρώτοι εντόπισαν και ερεύνησαν πρώτοι οι Αμερικανοί αρχαιολόγοι William A. McDonald και Richard Hope Simpson οι οποίοι διενήργησαν επιφανειακές αρχαιολογικές έρευνες στην Μεσσηνία στην περίοδο 1961- 68 [3], ενώ επιπλέον έρευνες πραγματοποιήθηκαν από την Αμερικανική αρχαιολογική αποστολή The Pylos Regional Archaeological Project (PRAP) στα έτη 1991-5.[4]
Η αρχαιολογική θέση βρίσκεται στο ΝΑ τμήμα της κορυφής όπου υπάρχουν αναβαθμοί κυρίως στις Α και Ν. πλευρές. Οι αναβαθμοί είναι χτισμένοι από τοπικό ασβεστόλιθο και η βλάστηση είναι αρκετά πυκνή. Στην κορυφή, ιδιαίτερα στη νότια πλευρά της, υπάρχουν τουλάχιστον 20 μεγάλοι λιθοσωροί, που αποτελούνται από ακανόνιστους και χοντροκομμένους (όχι τελειωμένους ή σφυρηλατημένους) ογκόλιθους τοπικού ασβεστόλιθου. Σε μερικούς από αυτούς τους σωρούς, οι πέτρες έχουν στοιβαχτεί προσεκτικά έτσι ώστε οι σωροί να έχουν ίσες, κάθετες όψεις ενώ σε άλλα οι πέτρες στοιβάζονται πιο πρόχειρα. Ένας μακρύς τοίχος με κατεύθυνση Α-Δ, από τοπικούς ασβεστόλιθους χωρίζει την κορυφή σε δύο μέρη. Οι σωροί των πετρών προφανώς προέρχονται από Προϊστορικό οικισμό ενώ το PRAP αναφέρει ότι ντόπιοι τους πληροφόρησαν ότι πριν περίπου 15 χρόνια (γύρω στα 1980 δηλαδή) καλλιεργήθηκαν σιτηρά στον χώρο. Τότε καθαρίστηκε ο χώρος από τις πέτρες ενώ αποσυναρμολογήθηκαν πολλά τοιχία και κτίσματα. Το PRAP επίσης αναφέρει ότι εντόπισε μεγάλους λάκκους όπου είχαν πραγματοποιηθεί λαθρανασκαφές.
Στον αρχαιολογικό χώρο εντοπίζεται πληθώρα κεραμικών αποτμημάτων. Η συντριπτική πλειοψηφία της κεραμικής χρονολογείται στους Μεσοελλαδικούς χρόνους. Οι William A. McDonald και Richard Hope Simpson αναφέρουν σχετικώς: "Broken pottery is strewn thickly all over the hilltop. Nearly all of the sherds seem to belong to MH times or at least to that tradition. The more representative include: frgs. of pithoi in reddish gritty fabric; handles of jars in reddish poorly levigated fabric; high-swung handles (imitation Minyan) in hard buff or reddish fabric; bases of goblets in imitation Minyan; much coarse ware. One class of softer buff wares might be LH, but hardly "Mycenaean" in the strict sense."
Το PRAP αναφέρει και αυτό χρονολόγηση της κεραμικής σχεδόν αποκλειστικά στην Μεσοελλαδική περίοδο:"The material consists almost entirely of MH and MH III-LH II coarse wares, including many pithos fragments. Parallels for several of the pieces are early MH. The few later pieces are randomly distributed across the site."
Οι William A. McDonald και Richard Hope Simpson καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι αυτή η ενδιαφέρουσα αρχαιολογική θέση φαίνεται να είναι ένα απομονωμένο τοπικό γεωργικό κέντρο που λίγο επηρεάζεται από τον Μυκηναϊκό πολιτισμό.

(Στου) Φαρφά τη ράχη (Α)

Η αρχαιολογική θέση εντοπίζεται στην κορυφή λόφου που βρίσκεται περίπου 1,1 χλμ. ΒΔ από το Μαργέλι.[5] Τα ευρήματα της θέσης εντοπίζονται στην Δ πλευρά όπου υπάρχει ένα μικρό λιβάδι. Η θέση φαίνεται να επεκτείνεται στην πυκνή βλάστηση στα ανατολικά και στους ελαιώνες στις νότιες πλαγιές του λόφου.
Εργασίες καθαρισμού με βαριά μηχανήματα έχουν αλλοιώσει την μορφή της θέσεις, ενώ στο λιβάδι εντοπίζονται υπολείμματα τριών παράλληλων τοίχων που είναι χτισμένα από ακανόνιστους ασβεστολιθικούς λίθους, και σώζονται σε ύψος ενός ως τριών δόμων. Η εύρεση λυχναριών της Ελληνιστικής εποχής που αναφέρουν οι McDonald και Hope Simpson[3] πιθανόν να προέρχονται από αυτή την θέση.
Η κεραμική που συλλέχθηκε από την θέση ήταν πολύ φθαρμένη και πολύ δύσκολα μπορούσε να χρονολογηθεί. Ωστόσο το PRAP αναφέρει ότι σίγουρα υπάρχει κεραμική που χρονολογείται στα Ελληνιστικά χρόνια ενώ πιθανότατα υπάρχει και κεραμική των Γεωμετρικών χρόνων. Σχετικώς αναφέρουν: "A very small quantity of pottery and tile was collected from the site. This material was extremely worn and consists mainly of small fragments with no original surface preserved. There are a few Hellenistic sherds, and one possible Geometric?, but most of the pottery is not chronologically diagnostic. Very little fine ware was collected. The majority of the material appears to be tile, but the condition of the material makes it difficult to differentiate clearly between tile and coarse wares in many instances. The tiles are very thin, and heavy. The fabric in the ceramic material from this site is unusual, redder and coarser than that found in other material from the survey."

(Στου) Φαρφά τη ράχη (Β)

Η θέση βρίσκεται περίπου 100μ. Β της θέσης Φάρμα Ράχη (Α), κοντά σε έναν χωματόδρομο που κατηφορίζει την πλαγιά του λόφου. [6]

Σε δύο σημεία του χωματόδρομου βρέθηκε κεραμική και θραύσματα πίθων που χρονολογούνται από τα Αρχαϊκά, Κλασσικά έως και Ελληνιστικά χρόνια. Το PRAP αναφέρει σχετικά:" Several joining pithos fragments were collected from this site, and two coarse ware handles. The pithoi are Archaic-Classical in date. The handles, however, are in the Early Helladic II fabric we have called Nozaina ware."

Άγιος Ιωάννης

Η θέση καλύπτει το μεγαλύτερο μέρος της κορυφής ενός μικρού λόφου περίπου 300μ. ΒΔ του χωριού Μαργέλι.[7]
Ένας χωματόδρομος οδηγεί στην κορυφή του λόφου γύρω από τις πάνω πλαγιές του λόφου, όπου είναι φυτεμένες ελιές, αλλά υπάρχουν επίσης και πολλές αγριαχλαδιές και βελανιδιές.
Κοντά στο κέντρο της κορυφής υπάρχει μια αινιγματική λιθόκτιστη κατασκευή: τρεις όρθιες ασβεστολιθικές πλάκες και μια ψηλότερη, ακόσμητη «ταφόπετρα» έχουν τοποθετηθεί ακουμπώντας μεταξύ τους για να σχηματίσουν ένα ανοιχτό ορθογώνιο «κουτί». Κάτοικοι του Μαργελίου αναφέρουν ότι σε αυτόν τον λόφο έχουν βρεθεί παλιοί τάφοι με καλύμματα από πέτρινες πλάκες και υπάρχει παράδοση ότι εκεί βρισκόταν και εκκλησία. Φαίνεται πιθανό ότι οι πέτρινες πλάκες είναι κατάλοιπα ταφικού μνημείου.

Η ευρεθείσα κεραμική χρονολογείται στα Ελληνιστικά και Ρωμαϊκά χρόνια.

Βελίκα (Α)

Η θέση εντοπίζεται στις ΒΑ πλαγιές ενός λόφου με θέα στον ποταμό Βελίκα.[8] Οι πλαγιές είναι φυτεμένες με ελιές, αχλαδιές και συκιές. Ένας χωματόδρομος διασχίζει την τοποθεσία στο δυτικό της άκρο. Κάτω από τον χωματόδρομο προς τα Α, τέσσερις πεζούλες κατεβαίνουν προς τον ποταμό.

Στο νοτιοδυτικό άκρο της θέσης υπάρχουν υπολείμματα τοίχων και σωροί από πέτρες από κατασκευές που έχουν καταρρεύσει, συμπεριλαμβανομένου ενός μακρύ τοίχου που κατηφορίζει περίπου 20μ. Κάθετα σε αυτό είναι τοίχοι και μεγάλοι σωροί από πέτρες. Οι τοίχοι είναι κατασκευασμένοι από αδρά διαμορφωμένους ασβεστολιθικούς λίθους και θραύσματα κεραμιδιών.

Κοντά στην κορυφή του λόφου υπάρχει μεγάλο τείχος ανδήρου μήκους περίπου. 40μ. Πέντε μέτρα κατηφορικά από αυτό υπάρχει ένας σωρός από πέτρες. Οκτώ μέτρα πιό κάτω στην πλαγιά είναι ένας άλλος σωρός από υλικά και 5μ. μετά υπάρχει άνδηρο μήκους 15μ.

Τα κεραμική που σχετίζεται με τον αρχαιολογικό χώρο χρονολογείται στα Ρωμαϊκά, Βυζαντινά αλλά και ύστερος χρόνους. Το PRAP αναφέρει σχετικώς:"This is a relatively small site, consisting of four grid squares and three associated tracts. The collected material was characterized by a high percentage of tiles as opposed to vessel fragments. Material collected here can be divided into three discrete units: Roman, Byzantine, and Early Modern-Modern."

Βελίκα (Β)

Η θέση Βελίκα (2) βρίσκεται 1χλμ. ΒΑ του χωριού Μαργέλι.[9] Ο αρχαιολογικός χώρος (διαστ.110μ.Β/Ν Χ 150μ. Α/Δ, εκτείνεται στις ΒΑ πλαγιές ενός λόφου με θέα στον ποταμό Βελίκα, και πάνω από μια πλαγιά φυτεμένη με, ελιές και συκιές.

Στα ΒΔ, Β και Α η θέση οριοθετείται από χωματόδρομους. Δίπλα στο δρόμο στα βόρεια, βαριά μηχανήματα έχουν σπρώξει πέτρες και χώματα σε ένα μεγάλο σωρό όπου διακρίνονται κεραμικά αποτμήματα και θραύσματα κεραμίδων. Υπάρχει άλλος παρόμοιος σωρός στο ανατολικό άκρο της τοποθεσίας.

Σχετικά με  την κεραμική το PRAP αναφέρει: "The majority of the ceramic material collected from Margeli is small and worn, tile fragments rather than vessels. As in other pottery found in the L area, the fabric is much coarser and redder than usual. Very little of the pottery is diagnostic." 

Αν και η κεραμική που συλλέχθηκε ήταν πολύ φθαρμένη ωστόσο χρονολογείται στα Αρχαϊκά, Κλασσικά, Ελληνιστικά και Ρωμαϊκά χρόνια.

Άγιοι Απόστολοι. Θέση Παλιόσπιτα

Η θέση Παλιόσπιτα βρίσκεται στην κορυφή και στις Α πλαγιές μιας κορυφογραμμής αμέσως Β του ασφαλτοστρωμένου δρόμου που οδηγεί από τους Αγίους Αποστόλους στο Μηλιώτι, περ. 200μ. ΝΔ του κοιμητηριακού ναού του Αγίου Γεωργίου και περ. 700μ. Δ από το Μηλιώτι. [10]
Τα τρία χωράφια που αποτελούν τον αρχαιολογικό χώρο χωρίζονται με τοιχία πάχους 0,5 έως 1,5μ. και σε αυτά είναι φυτεμένες ελιές. Στο δυτικότερο από τα χωράφια υπάρχουν άφθονα κεραμικά και γυάλινα αποτμήματα, κεραμίδες και οστά ζώων.
Στα βορειοδυτικά της θέσης υπάρχει λόφος που καλύπτετε με πυκνή βλάστηση. Στην κορυφή του λόφου αυτού βρίσκονται τα θεμέλια τουλάχιστον δύο (πιθανώς τριών) καλοδιατηρημένων κτιρίων. Ο καλύτερα διατηρημένος τοίχος είναι 8,7μ. με επιστροφή 4μ. Οι τοίχοι αυτών των κτιρίων είναι χοντροί (περίπου 0,5- 1,0μ.) και είναι κατασκευασμένοι από μικρούς, χονδρικά επεξεργασμένους ογκόλιθους (περίπου 0,6μ. μηκ. Χ 0,18μ. πλατ. Χ 0,5 μ. ύψ.) και είναι κτισμένα πολυγωνικά. Δεν ήταν ορατά σημάδια από τούβλα, τσιμέντο ή κονίαμα, ούτε βρέθηκε κάποιο κεραμίδι στους τοίχους ή κοντά. Αυτές οι κατασκευές είναι πιθανώς τα «Παλαιοσπίτια» που έχουν δώσει το όνομά τους στην περιοχή.

Τα ευρήματα από τα "Παλιόσπιτια" χρονολογούνται στα Ελληνιστικά, Ρωμαϊκά, Βυζαντινά, Οθωμανικά, Βενετικά αλλά και νεότερα χρόνια πιστοποιώντας έτσι την διαχρονική κατοίκηση της θέσης. Ακολουθεί η αναλυτική παρουσίαση των ευρημάτων από το PRAP:" The chronological range of collected ceramics is Hellenistic to Modern. Within this broad range, diagnostic ceramics are found from the following periods: Late Hellenistic, Late Hellenistic-Early Roman, Early Roman, Late Roman, Middle Byzantine, Turkish, Turkish-Venetian, and Early Modern.These broad designations are indicative of the lack of securely-dated comparative material for some periods in Messenia. Ceramic material of most periods includes fine wares, cooking wares, and coarse wares in a variety of shapes and fabrics.

Differences in field conditions affected the preservation of the pottery. Material from recently plowed areas contained profiled fragments, preserved surfaces, and joining sherds. [Grid squares 121, 131, 421, and 432] all contained well-preserved sherds. These sherds were collected from grid squares that showed evidence of recent agricultural intervention. Hellenistic and Early Roman ceramics were collected primarily from discrete areas within grid squares. Post-Roman ceramics were collected from the entire site.

Hellenistic material is found [in grid squares 121, 122, 211, 432 and in tract 479]. Both local and imported fabrics occur, including a fragment of Pompeian Red Ware. Diagnostic material consists of fine, plain, and cooking wares. The majority of the identifiable Roman sherds date to the Early Roman period. The few sherds identified here as Middle and Late Roman are less well-preserved and their fabric is not distinctive; hence, their identification is less secure. Early Roman diagnostic sherds, including fine wares and cooking wares, were found [in grid squares 121, 211, 431, and tract 477], closely following the distribution pattern established with the Hellenistic sherds. Roman pottery includes wares made of local fabric as well as clear imports (see 97121-12). Some locally made vessels are patterned after imported types, such as 97431-1, an imitation of an Arretine shape. In addition to clearly diagnostic Early Roman shapes, it is also possible that some Late Hellenistic table wares continued to be produced in Early Roman times. In western Messenia, far from major pottery production centers, ceramic innovations may have been delayed (see text chapter).

In general, sherds from the post-Roman period were too abraded to be narrowly dated. Byzantine sherds included table wares of local fabric, cooking wares and coarse wares. These sherds were evenly distributed over the entire POSI, although they were found in greater concentrations [in grid squares 111, 121, 211, 212, 221, 222, 231, 232, 311]. The Middle Byzantine period is represented by two sherds. Other ceramic examples were dated more broadly as Byzantine or Byzantine-Turkish. This broad dating was especially used for cooking wares and for ring-footed bowls that had lost all traces of glaze but had preserved traces of white slip. The difficulty in distinguishing between Late Byzantine and Turkish pottery of local fabric is exacerbated by the lack of published, stratified ceramic finds from this period in Messenia. As such, these dates must be used with caution. Table wares of the Turkish/Venetian period continue the shapes and fabrics known from the Byzantine period, although with different decoration and color selection in both glaze and interior painting. No identifiable imported wares were collected. Diagnostic pottery was found [in grid squares 122, 211, 212, 221].

Painted tiles were found in plowed areas. Historic tiles were found in all lots. In the case of the later material, tiles were often too fragmentary to provide a secure date. In only one case (97131-1) was a tile diagnostically Medieval/Byzantine on the basis of size, fabric, and decoration. Based on this tile, other similar samples were characterized as medieval."

Μηλιώτι: Άγιος Ηλίας [11]

Οι Αμερικανοί αρχαιολόγοι William A. McDonald και Richard Hope Simpson στα πλαίσια των ερευνών τους στην Μεσσηνία την δεκαετία του 1960 εντόπισαν στην θέση αυτή Τύμβο. Αναφέρουν ότι ένας τεχνητός τύμβος εντοπίζεται στην κορυφή κορυφογραμμής σε περίπου 600μ. Β- Δ του χωριού Μηλιώτι και περίπου 700μ. από το απομονωμένο παρεκκλήσι της Παναγίας.[12] Ο τύμβος έχει διαστάσεις περίπου. 20μ. Β- Ν Χ 17μ. Α- Δ και 4,50μ. ύψος.

Λαθροανασκαφικές έχουν αποκαλύψει πέτρινες πλάκες και πολλά θραύσματα μεγάλων πίθων.
Μερικά από τα θραύσματα των πίθου έχουν αποτυπώματα δακτύλων και χαρακτηριστικό προφίλ χείλους. Ο τύμβος φαίνεται να περιείχε πολλαπλές ταφές των Μεσοελλαδικών χρόνων. Είναι πολύ πιθανό κάποια λίθινα αντικείμενα που βρέθηκαν στην περιοχή και τώρα βρίσκονται στο μουσείο της Καλαμάτας να προέρχονται από εδώ.

Οι Αμερικανοί αρχαιολόγοι επίσης αναφέρουν ότι υπάρχει άλλο ένα ανάχωμα περίπου. 80μ. στο βορρά, ενώ υπάρχουν επίσης ενδείξεις κατοίκησης βυζαντινών (και πιθανώς παλαιότερων) χρόνων στο λόφο που υψώνεται πάνω από την εκκλησία του Αγίου Γεωργίου πάνω από μια άφθονη πηγή. Επίσης πολλά θραύσματα τοίχων και όστρακα εντοπίζονται στην θέση "Μελλίσια" στο βόρειο άκρο μιας κορυφογραμμής περίπου 800μ. Β- ΒΔ από το Μηλιώτι.

"Αριστομένης ο Μεσσήνιος"

Βιβλιογραφία και πηγές:

[1] Pylos Regional Archaeological Project, Part IV: Change and the human landscape in a modern Greek village in Messenia (online)

[2] Ακριβής θέση via google maps 37.09303, 21.798409, μέσω του ιστότοπου helladic.info

[3] William A. McDonald and Richard Hope Simpson: Prehistoric habitation in Southwestern Peloponnese 1961

[4] The Pylos Regional Archaeological Project (PRAP): L01 Maryeli Koutsouveri

[5] The Pylos Regional Archaeological Project (PRAP): L02 Maryeli Farfa ti Rahi (1)

[6] The Pylos Regional Archaeological Project (PRAP): L05 Maryeli Farfa ti Rahi (2)

[7] The Pylos Regional Archaeological Project (PRAP): L03 Maryeli Ayios Ioannis

[8] The Pylos Regional Archaeological Project (PRAP): L04 Maryeli Velika (1)

[9] The Pylos Regional Archaeological Project (PRAP): L06 Maryeli Velika (2)

[10] The Pylos Regional Archaeological Project (PRAP):  L07 Ayioi Apostoloi Palaiospitia

[11] McDonald, William A. and Richard Hope Simpson. Prehistoric Habitation in Southwestern Peloponnese 1961. Σελ:246.

[12] Η θέση via google maps 37.073794, 21.811051 ~ 20μ. μέσω του ιστότοπου helladic.info