Στ’ανατολικά των χωριών Άνω Βούταινα και Μάκραινα κι ανάμεσα από τα υψώματα Μακρυβούνι (Β) και Πάτημα, Κοστριάβα ή Κατωβουταιναίικη Πλεύρα (Ν) ορθώνονται τρεις χαμηλοί λόφοι, που φέρουν κατά σειρά και από βορρά προς νότο τα ονόματα: Κοτρωνάκι, Σαλιακόβουνο και Ψηλή Ράχη. Στους ανατολικούς τους πρόποδες διέρχεται το ποτάμι-χείμαρρος που συλλέγει τα όμβρια ύδατα της περιοχής. Απέναντι ακριβώς από την Ψηλή Ράχη (Α), στην αντίπερα όχθη του χειμάρρου βρίσκεται ένα χαμηλό ύψωμα που ονομάζεται Ξυλόκαστρο (627μ.).
Στ’ ανατολικά του Ξυλόκαστρου (όρια των χωριών Κεφαλόβρυσο και Κουλουκάδα) κυλάει τα νερά του ένας ακόμη χείμαρρος, ο Κουλκαδαίικος. Το Ξυλόκαστρο βρίσκεται δηλαδή ανάμεσα από δυο ποτάμια, το Βουταιναίικο- Μακραιναίικο και το Κουλκαδαίικο. Στον νότιο πρόποδα αυτού του καστρόβουνου βρίσκεται η συμβολή των δύο χειμάρρων ενώ λίγα μέτρα νοτιότερα, κοντά στη γνωστή πηγή του Βαρτηγού, βρίσκεται η συμβολή τους με το Χαλβατσαίικο ποτάμι στη θέση Διπόταμα.
Πάνω στον περίοπτο αυτό λόφο, που δεσπόζει στην περιοχή και βρίσκεται σε άμεση οπτική επαφή με τα γειτονικά κάστρα του Χαλβάτσου (ΝΑ) και της Βούταινας (Δ), όπως δηλώνει η αδιάψευστη μαρτυρία του τοπωνυμίου, βρισκόταν ένα αρχαιότατο κάστρο, τα ερείπια του οποίου μάταια θα αναζητήσει σήμερα όποιος καταφέρει να αναρριχηθεί ως την κορυφή του. Πραγματικά, η προσπέλαση του λόφου σήμερα είναι κυριολεκτικά αδύνατη απ’ όλες τις πλευρές λόγω της πυκνότατης βλάστησης που υπάρχει (πρίνοι, γλαντζινιές, ασφάκες, ασπάλαθοι κ.λπ.). Το μοναδικό σημείο στο οποίο η βλάστηση χαμηλώνει κάπως είναι μια στενή λωρίδα ακριβώς στην κορυφή του λόφου, η οποία καταλήγει σ’ ένα αρκετά μεγάλο πλάτωμα στο βορειότερο και υψηλότερο σημείο του λόφου. Σ’ αυτή τη λωρίδα υπάρχουν μερικές αιωνόβιες άγριες βελανιδιές, ένα σπάνιο είδος, που δε φύεται στην υπόλοιπη περιοχή.
Η κορυφή αλλά και η στενή λωρίδα με την αραιή βλάστηση σε όλο το μήκος τους είναι σπαρμένες από μεγάλες ασβεστολιθικές πέτρες. Υπάρχει ακόμη φυσική οχύρωση της κορυφής από πελώριους βράχους, ιδιαίτερα στην ανατολική πλευρά. Τείχη δε φαίνεται να υπήρχαν ή δε σώζονται ή τουλάχιστον δε βρέθηκαν κατά την επιτόπια έρευνα που έκανα. Εντούτοις σε πολλά σημεία της κορυφής, στα οποία μπόρεσα να προσπελάσω, υπάρχουν ερείπια κτισμάτων θαμμένα κάτω από πυκνό σύμπλεγμα αγρίων δέντρων, αν και κάποια από αυτά, για παράδειγμα τα ερείπια ενός κτίσματος στα νοτιοδυτικά της κορυφής, μπορεί να αποτελούν κατάλοιπα της πρόσφατης αγροτοποιμενικής ζωής των κατοίκων της περιοχής (ποιμενικές καλύβες, μαντρότοιχοι αγρών κ.λπ.). Μόνο στη βορειοανατολική πλευρά διακρίνονται τα θεμέλια τείχους, κοντά στα ευδιάκριτα ερείπια ενός κτίσματος, πιθανότατα ερειπωμένου ναού, ακριβώς στην κορυφή του λόφου.
Η στρατηγική σημασία του κάστρου φαίνεται πως ήταν πολύ μεγάλη, αν κρίνουμε απ ό την έκταση και κυρίως από τα δύο σημαντικά περάσματα που ήλεγχε. Το Ξυλόκαστρο είχε τον έλεγχο ολόκληρου του φυσικού ανοίγματος της ορεινής λεκάνης του Κεφαλόβρυσου (Χαλβάτσου) προς τη μεσσηνιακή πεδιάδα και ως τον Κόλπο του Πεταλιδίου (στ’ ανατολικά και νότια). Επίσης, ήλεγχε όλο το διάσελο του Σκουλαρίου και τα υψώματα Μπούρας, Αϊ-Λιας και Κουλκαδοβούνι μέχρι τα βουνά της Ασούταινας. Διαφέντευε δηλαδή τα δυο ανοίγματα, τις δύο «πύλες» της Μεσσήνης και της Τριφυλίας, που βρίσκονταν σε ευθεία γραμμή στα νότια και στα βόρεια του λόφου.
Στοιχεία για το κάστρο αυτό δε διέσωσαν ούτε η τοπική παράδοση ούτε οι γραπτές πηγές. Το Ξυλόκαστρο, επειδή βρισκόταν πολύ κοντά και σε άμεση οπτική επαφή με τα δυο γειτονικά κάστρα της Βούταινας και του Χαλβάτσου, φαίνεται πως ήταν ένα μικρό, επίκουρο κάστρο των μεγαλύτερων αυτών φρουρίων.
Περισσότερο φαίνεται να χρησιμοποιήθηκε ως παρατηρητήριο και ως σημείο ανεφοδιασμού και διευκόλυνσης των διερχόμενων στρατιωτικών αποστολών ή άλλων υπηρεσιών (αλληλογραφία κ.λπ.).
Όπως είναι γνωστό, η ονομασία «Ξυλόκαστρο» δεν αναφέρεται στο υλικό από το οποίο είχε κατασκευαστεί το κάστρο, αλλά στον εύκολο τρόπο με τον οποίο έπεσε στα χέρια των εχθρών. Αντίθετα, στα κάστρα εκείνα που αλώθηκαν μετά από σκληρή και πολύχρονη πολιορκία έχει αποδοθεί η ονομασία «Σιδηρόκαστρο». Τέτοια παραδείγματα κάστρων υπάρχουν πολλά και στη Μεσσηνία και στην υπόλοιπη Ελλάδα.
Πρόσβαση στο λόφο του Ξυλόκαστρου υπάρχει από αγροτικούς δρόμους που ξεκινούν από τα γειτονικά χωριά Κεφαλόβρυσο, Κουλουκάδα και Βούταινα. Ευκολότερη αυτή της ανατολικής πλευράς από τη θέση «στου Παγάνη τ’ αλώνι».
Κατά την επιστροφή μου από το Ξυλόκαστρο, όταν έκανα την επιτόπια έρευνά μου πριν από 20 περίπου χρόνια, στην περιοχή «Παναγιές» συναντήθηκα με τον αείμνηστο συγχωριανό μας Γεώργιο Ιω. Κωνσταντόπουλο. Στην ερώτησή μου τι είχε ακούσει από τους παλιούς για το κάστρο, έδωσε με αφοπλιστική ειλικρίνεια την παρακάτω απάντηση: «Και να λέγανε εκείνοι,Μήτσο μου, δε βάναμε σημασία εμείς»!!! Ήταν μια μεγάλη αλήθεια που τη διεπίστωσα άπειρες φορές στην προσπάθειά μου να καταγράψω την ιστορία του τόπου μας.
Δημητρίου Γρηγ. Μουγγού, Δασκάλου- Συγγραφέα- Ιστορικού Ερευνητή.
"Το Ξυλόκαστρο. Ένα άγνωστο κάστρο."Φωτογραφίες: Αρχείο Δημητρίου Γρηγ. Μουγγού
