Το Χαλβατσαίικο κάστρο βρίσκεται ενάμισι περίπου χιλιόμετρο νοτιοανατολικά του χωριού Κεφαλόβρυσο (Χαλβάτσου), πάνω στην κορυφή ενός μεγαλοπρεπούς λόφου (620μ.), στους πρόποδες του οποίου διέρχεται ο επαρχιακός δρόμος Μεσσήνης-Κυπαρισσίας (υπ’ αρ. 8 επαρχιακή οδός). Είναι το μεγαλύτερο και το αρχαιότερο από όλα τα κάστρα της περιοχής που προαναφέραμε.
Εκτείνεται στη νότια και νοτιοανατολική πλευρά του λόφου, ο οποίος δεσπόζει στην περιοχή. Από εδώ ελέγχονταν όλα τα περάσματα και οι ορεινές διαβάσεις από την επαρχία Αρκαδιάς (Τριφυλίας) προς την υπόλοιπη Μεσσηνία και αντίστροφα. Η μεγάλη στρατηγική σημασία που είχε το Κάστρο για την περιοχή αποδεικνύεται επίσης και από το χτίσιμο και την αρχιτεκτονική του (μεγάλο εύρος των τειχών, ογκώδεις λίθοι, κτίσματα αρχαία, ρωμαϊκά, βυζαντινά, τουρκικά και ενετικά). Υπάρχουν τμήματα του τείχους του περιβόλου και των κτισμάτων του Κάστρου που το πλάτος τους ξεπερνά τα δύο μέτρα! Μεγάλο είναι, επίσης, σε σύγκριση μάλιστα και με τα υπόλοιπα κάστρα και το εύρος του περιβόλου του Κάστρου.
Από τα κτίσματα του ερειπωμένου σήμερα Κάστρου μπορεί κανείς να διακρίνει τη δεξαμενή νερού στο δυτικό μέρος του και τα ερείπια ναού στο κέντρο περίπου του περιβόλου. Την ύδρευση του Κάστρου εξασφάλιζαν τοπικές πηγές που υπήρχαν στις γύρω πλαγιές του λόφου και τα πλούσια νερά του παρακείμενου ποταμού, που κυλάει στους βορειοδυτικούς πρόποδες του λόφου και πηγάζει από τα νερά της Πηγής του Κεφαλόβρυσου. Η τοπική παράδοση αναφέρει πως το Κάστρο υδρευόταν από τη γειτονική πηγή του Μοστού μέσω μυστικής και υπόγειας σήραγγας.
Η προσπέλαση του Κάστρου από τις γύρω πλαγιές είναι εξαιρετικά δύσκολη, με εξαίρεση τη δυτική πλευρά του, λόγω του επικλινούς εδάφους και της φυσικής βραχώδους οχυρώσεώς του. Πιθανότερη πάντως δίοδος διαφυγής των υπερασπιστών του Κάστρου φαίνεται πως ήταν ο ορεινός αυχένας του Διάσελου, στ’ ανατολικά του Κάστρου, απ’ όπου μπορούσαν εύκολα να διαφύγουν σε περίπτωση κινδύνου προς τα απέναντι υψώματα Βουνί και Τούμπα (νοτιότερες απολήξεις των Ορέων Κυπαρισσίας).
Εξετάζοντας τόσο το χτίσιμο όσο και την αρχιτεκτονική του Κάστρου και συνεκτιμώντας τις ελάχιστες γραπτές αναφορές, προσωπική μου εκτίμηση είναι πως πρόκειται για βυζαντινό κάστρο, το οποίο βεβαίως χρησιμοποιήθηκε και από τους Φράγκους, τους τούρκους και τους Ενετούς.
Μια πολύ ενδιαφέρουσα και εμπεριστατωμένη έρευνα για τα κάστρα της περιοχής Αριστομένους έχει κάνει ο αείμνηστος συμπατριώτης μας Σταύρος Γεωργόπουλος, Πρωτοδίκης, από τον Αριστομένη. Σύμφωνα με την έρευνα αυτή, που δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα του Συλλόγου Αριστομενιτών «Ο Αριστομένης», το Χαλβατσαίικο Κάστρο δεν είναι άλλο παρά το Κάστρο του Σεν Σοβέ (Αγίου Σωτήρος), που ανήκε στη βαρωνεία της Αρκαδιάς.
Το κάστρο αυτό καταστράφηκε την περίοδο 1364- 1391 κατά τις πρώτες τουρκικές επιδρομές στη Μεσσηνία και ξαναχτίστηκε αργότερα από τους τούρκους. Την άποψή του αυτή ο κ. Γεωργόπουλος στηρίζει αφενός στο γεγονός ότι το Κάστρο βρισκόταν στα όρια των επαρχιών Καλαμάτας και Αρκαδιάς (Μεσσήνης και Τριφυλίας μεταγενέστερα) και αφετέρου στην ύπαρξη του τοπωνυμίου «Αγια- Σωτήρω» στη σημερινή είσοδο του δυτικού οικισμού του Κεφαλόβρυσου (πρόκειται για παλιό ερειπωμένο ναό). Ο κ. Γεωργόπουλος συμπεραίνει πως στη θέση αυτή θα πρέπει να υπήρχε οικισμός με το ίδιο όνομα (Άγιος Σωτήρας), οι κάτοικοι του οποίου κατέφευγαν για προστασία στο Χαλβατσαίικο Κάστρο. Ο οικισμός αυτός καταστράφηκε μάλλον μαζί με το Κάστρο από τους τούρκους την περίοδο που προαναφέραμε. Πάντως, όπως σημειώνει και ο ίδιος ο κ. Γεωργόπουλος, κανένα χωριό με τέτοιο όνομα δεν αναφέρεται στον γνωστό κατάλογο χωριών του Pacifico του 1704 (ούτε στις ενετικές απογραφές του 1689 και του 1700).
Προσωπικά πιστεύω πως στη θέση της «Αγια- Σωτήρως» υπήρχε μόνο ο ομώνυμος ερειπωμένος ναΐσκος και όχι οικισμός. Αντίθετα, χωρίς καμία αμφιβολία, παλιός οικισμός υπήρχε στη σημερινή θέση «Παλιοχώρι» (ο οικισμός Λαγάδα ή Λαγκάδα), στα βορειοανατολικά του Κάστρου. Στην περιοχή αυτή, εκτός από την ύπαρξη εκτεταμένων ερειπίων οικιών, διασώζεται και ερειπωμένος ναός με το όνομα (ναωνύμιο) «Αμιλιανός» (Άγιος Αιμιλιανός). Όπως είναι γνωστό, με το όνομα αυτό εκτός των ορθοδόξων υπάρχουν και άγιοι της καθολικής εκκλησίας. Έτσι, κατά πάσα πιθανότητα το χωριό αυτό σε κάποια περίοδο αποτελούσε συνοικισμό των Ενετών του Κάστρου κατά τις δύο περιόδους Ενετοκρατίας (1206- 1500 και 1685- 1715).
Πολύ σοβαρές, τέλος, είναι οι ενδείξεις ότι το Χαλβατσαίικο Κάστρο είναι θεμελιωμένο στα ερείπια αρχαίας ακροπόλεως. Στο συμπέρασμα αυτό με οδηγούν: Πρώτον, το γεωφυσικό περιβάλλον της θέσης στην οποία έχει χτιστεί το Κάστρο (χαμηλός λόφος που περικλείει μικρή και εύφορη κοιλάδα με πλούσια νερά, η οποία διαρρέεται από δύο ποτάμια) και δεύτερον, τα κατά καιρούς ευρήματα του κάστρου (ορειχάλκινος διπλός πέλεκυς, νομίσματα κ. ά.). Τρίτον, η ανακάλυψη πρόσφατα (1998) ενός θολωτού πρωτομυκηναϊκού τάφου στη γειτονική τοποθεσία «Παλιόμυλος», λίγα μέτρα δυτικά του Κάστρου.
Επειδή πρόκειται για ταφικό μνημείο της Πρώιμης Μυκηναϊκής εποχής (-1600/ -1400), προσωπικά πιστεύω πως στη θέση του υπήρχε οπωσδήποτε μυκηναϊκός οικισμός, οι κάτοικοι του οποίου σε μεταγενέστερη περίοδο (-1500/ -1400) έχτισαν ακρόπολη στην κορυφή του γειτονικού υψώματος (Κάστρου) και οχυρώθηκαν εκεί για περισσότερη ασφάλεια. Αυτό, όμως, είναι κάτι που μόνο η αρχαιολογική σκαπάνη με την ανασκαφική έρευνα μπορούν να μας το επιβεβαιώσουν.
Δημήτριος Γρηγ. Μουγγός, Δάσκαλος, Συγγραφέας, Ιστορικός Ερευνητής.
Πηγές- Βοηθήματα
1. Στ. Γεωργόπουλου. Η πιθανή θέση του κάστρου Σενσοβέ και τα κάστρα της περιοχής Αριστομέννους, εφημ. "Ο Αριστομένης", τ.7, Ιούν. 1993, σ.3 και τ.8. Οκτ. 1993 σ.3
2. Εφημ. Καλαμ. "Μάχη", αρ. φ. 12, 8-9-1975, σ.3.
3. Ι.Δ. Κεφαλά, Ιστορία της Μεσσηνίας, 1935, σ. 30.
4. Β. Παναγιωτόπουλου, Πληθυσμός και οικισμοί της Πελ/νήσου,13ος-18ος αι., Αθήνα 1987, σ. 47-8.
5. Ιω. Σφηκόπουλου. Το μεσαιωνικά κάστρα του Μοριά, Αθήνα 1968, σ. 52 353. (Λεπτομερέστερη μελέτη για το Κάστρο του Κεφαλόβρυσου υπάρχει στο πόνημα του υποφαινόμενου "Το χωριό μας Κεφαλόβρυσο (Χαλβάτσου) Μεσσηνίας- Ιστορικές και Λαογραφικές καταγραφές," που πρόκειται να εκδοθεί από τον εκλεκτό Κεφαλοβρυσαίο και επιφανή Μεσσήνιο Δημήτριο Γ. Καλοφωλιά, εκδότη της ημερήσιας οικονομικής εφημερίδας ΕΧΠΡΕΣ).
