(Σύμφωνα με τα τοπωνύμια και την απογραφή της εκκλησιαστικής περιουσίας του 1700)
Στα νοτιοανατολικά του χωριού μας, απέναντι από το λόφο του Κάστρου, υπήρχε παλαιός οικισμός, ταυτόχρονα με το Χαλβάτσου, τουλάχιστον ως το 1700, όταν και εμφανίζεται για τελευταία φορά στις επίσημες απογραφές των Ενετών.
Με την πάροδο του χρόνου το όνομα του οικισμού ξεχάστηκε εντελώς και το μόνο που απέμεινε από εκείνον ήταν το τοπωνύμιο «Παλιοχώρι». Σήμερα, μάλιστα, με την εγκατάλειψη της γης, ακόμα και τα ερείπια που διακρίνονταν παλαιότερα καλύπτονται από πυκνά και αδιαπέραστα αγριόδεντρα.
Τρία τοπωνύμια είναι οι αδιάψευστοι μάρτυρες για την παρουσία του οικισμού κι αυτά που μας οδηγούν με ασφάλεια στην ανακάλυψη του ονόματός του. Πρόκειται για τα τοπωνύμια «στο Παλιοχώρι», «στον Αμιλιανό» και «στους Λαγάδες». Τα τοπωνύμια αποτελούν «άγραφα μνημεία της ιστορίας» και «επιγραφές ανάγλυφες στο έδαφος». Έτσι, το μεν πρώτο διατρανώνει εις το διηνεκές την παρουσία του οικισμού στον ιστορικό χρόνο, ενώ τα άλλα δύο αποκαλύπτουν την ταυτότητά του. Ο «Αμιλιανός» μαρτυρά το όνομα της εκκλησίας του οικισμού, ενώ οι «Λαγάδες» αναφέρονται στους κατοίκους του χωριού ή ακριβέστερα στα κτήματα των κατοίκων του φανερώνοντας σχεδόν το όνομα του συνοικισμού.
Οι Ενετοί κατά το διάστημα της β’ Ενετοκρατίας (1685- 1715) πραγματοποίησαν δύο απογραφές πληθυσμού (απογραφή CORNER του 1689 και απογραφή GRIMANI του 1700) και μια απογραφή της εκκλησιαστικής περιουσίας στα 1700.
Στην απογραφή της εκκλησιαστικής περιουσίας αναφέρεται ότι στα 1700 στο χωριό Χαλβάτσου υπήρχαν οι ναοί της Παναγίας, της Αγίας Κυριακής και του Αγίου Αθανασίου καθώς και άλλοι 10 χαλασμένοι, των οποίων τα ονόματα δεν αναφέρονται. Επίσης, αναφέρεται ότι στο χωριό υπήρχε και η γυναικεία μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, η οποία είχε στην κατοχή της ένα χωράφι «ζευγαρίου» (καλλιεργήσιμο, που σπερνόταν, το σημερινό «Μαναστηριακό»), 30 ρίζες ελιές, 7 μουριές και 10 συκαμνιές (συκαμινιά = η κόκκινη μουριά).
Αμέσως μετά από το χωριό Χαλβάτσου αναφέρεται το χωριό Λαγάδα, στο οποίο υπήρχε ο ναός του Αγίου Αιμιλιανού και άλλοι 9 ναοί κατεστραμμένοι, των οποίων τα ονόματα δεν αναφέρονται. Η μαρτυρία αυτή, σε συνδυασμό με τα προαναφερόμενα σωζόμενα τοπωνύμια, μας οδηγεί στο απολύτως ασφαλές συμπέρασμα πως, ο άγνωστος μέχρι πρότινος οικισμός στο Παλιοχώρι δεν είναι άλλος από τη Λαγάδα ή Λαγκάδα.
Ο κύριος όγκος του χωριού εκτεινόταν σε έξαρμα του εδάφους κάτω από την τοποθεσία «Κοτσιρίστρα», σε κτήμα του συγχωριανού μας Νίκου Γ. Διονυσόπουλου, ενώ η εκκλησία του Αγίου Αιμιλιανού βρισκόταν στο παρακείμενο κτήμα του Φώτη Ν. Μουγγού, κτήματα στα οποία διεσώθησαν αντίστοιχα τα τοπωνύμια Παλιοχώρι και Αμιλιανός. Το χωριό ήταν χτισμένο με νοτιοανατολικό προσανατολισμό και πιθανότατα δεν είχε οπτική επαφή με το Χαλβάτσου, αλλά μόνο με το λόφο του Κάστρου και τα νοτιοανατολικά υψώματα, τα οποία καθιστούσαν τη θέση του αθέατη, οχυρή και απόλυτα προφυλαγμένη.
Το 1689 το χωριό αναφέρεται στην ενετική απογραφή ως Λαγάδα (Lagadha), ανήκε στην επαρχία Μεθώνης, όπως και το Χαλβάτσου, και είχε 12 κατοίκους εκ των οποίων 3 άντρες, 2 αγόρια, 3 γυναίκες και 4 κορίτσια. Προφανώς και αν η απογραφή θεωρηθεί αξιόπιστη, στο χωριό έμεναν τότε 3 οικογένειες (επειδή οι Ενετοί διενεργούσαν τις απογραφές προκειμένου να χρησιμοποιήσουν άτομα στα οχυρωματικά τους έργα, πολλοί κάτοικοι τις απέφευγαν).
Το 1700 το χωριό ανήκε επίσης στην επαρχία Μεθώνης, αναφέρεται ως Λαγκάδα (Langada) και είχε 5 οικογένειες και 16 κατοίκους εκ των οποίων: 1- 16 ετών 4 αγόρια και 1 κορίτσι, 16- 30 ετών 3 άντρες και 1 γυναίκα, 30- 40 ετών 2 άντρες, 40- 50 ετών 2 γυναίκες, 50- 60 ετών 2 άντρες και 1 γυναίκα υπερήλιξ.
Η επόμενη, μετά το 1700, απογραφή πληθυσμού είναι η απογραφή της γαλλικής επιστημονικής αποστολής του Στρατηγού Μαιζώνος, που διενεργήθηκε το 1828. Στην απογραφή αυτή δεν υπάρχει το χωριό Λαγάδα ή Λαγκάδα. Τέτοιοι οικισμοί, που ενώ υπάρχουν στις ενετικές απογραφές, δεν εμφανίζονται στις μετέπειτα απογραφές πληθυσμού μετά την Επανάσταση του 1821, ή εγκαταλείφθηκαν ή καταστράφηκαν κατά τη περίοδο της Αλβανοκρατίας, που ακολούθησε το αποτυχημένο προεπαναστατικό κίνημα των Ορλωφικών του 1770 (1770- 1779).
Η πιθανότερη εκδοχή για τον οικισμό στο Παλιοχώρι είναι ότι εγκαταλείφθηκε από τους κατοίκους του στο διάστημα των 128 ετών που μεσολάβησαν από την απογραφή του 1700 μέχρι την απογραφή του 1828. Επειδή τα περισσότερα κτήματα στην περιοχή (Κοτσιρίστρα, Παλιοχώρι, Αμιλιανός, Λαγάδες, Κουβέλι, Κάστρο κ.λπ.) ανήκουν σε Χαλβατσαίους, πρέπει να θεωρηθεί ως πιθανότερο ότι η πλειονότητα των κατοίκων της Λαγάδας ή Λαγκάδας μετοίκησαν στο Χαλβάτσου, χωρίς όμως να αποκλειστεί η πιθανότητα κάποιοι να μετακινήθηκαν και προς τα άλλα γειτονικά χωριά, Ράδου (Περδικόβρυση), Πουλίτσι και Πολαίνα (Πλατανόβρυση). Στην ευρύτερη περιοχή υπάρχει κτήμα που ανήκε σε κάτοικο της Πολαίνας (σταφιδάμπελος Βασιλείου Τσαούση στη βόρεια πλαγιά του Κάστρου-σήμερα ελαιοπερίβολο των απογόνων του), αλλά και κτήμα στη θέση Κουβέλι που ανήκει στον Γεώργιο Σπανό από το Πουλίτσι.
Ιστορικές σελίδες. Συμβολή στην τοπική ιστορία.
ΤΑ ΝΕΑ ΤΟΥ ΚΕΦΑΛΟΒΡΥΣΟΥ ΠΕΡΙΟΔΟΣ Β- ΧΡΟΝΟΣ 16ος- ΤΕΥΧΟΣ 66 ΜΑΙΟΣ- ΑΥΓΟΥΣΤΟΣ 2014
