Η θέση Παλαιόκαστρο εντοπίζεται σε έναν μεγάλο κωνικό λόφο, ύψους περίπου 600μ., ο οποίος βρίσκεται 700μ. περίπου ΒΔ από το χωριό του Μαγγανιακού. Ο λόφος είναι φυσικά οχυρός απ΄όλες τις πλευρές με πιό ομαλή την Δ πλευρά όπου ενώνεται με ένα διάσελο προς το ψηλότερο βουνό. Η πρόσβαση στον λόφο γίνεται από έναν χωματόδρομου που ξεκινάει από το χωριό του Μαγγανιακού και φτάνει στο διάσελο της Δ πλευράς ή από το χωριό Κορομηλέα που βρίσκεται στα Δ. Μέσα από το χωριό της Κορομηλέας ξεκινάει χωματόδρομος προς τα Α που ανεβαίνει το βουνό και φτάνει σε ένα διάσελο όπου υπάρχει ο ναός του Τιμίου Σταυρού. Από το ψηλό αυτό σημείο μπορεί κανείς να εποπτεύσει ολόκληρη την ΝΑ Μεσσηνία μέχρι τον Μεσσηνιακό κόλπο ενώ ο λόφος του Παλαιοκάστρου βρίσκεται πιό χαμηλά σε απόσταση περίπου 600μ. Ο χωματόδρομος συνεχίζει από το ξωκλήσι και φτάνει στο πλάτωμα της Δ πλευράς.
Η στρατηγική θέση και η ασφάλεια που προσφέρει το Παλαιόκαστρο είναι οι βασικοί λόγοι που η θέση χρησιμοποιήθηκε διαχρονικά. Υπήρχε μια αρκετά μεγάλη εγκατάσταση στα Μυκηναϊκά χρόνια ενώ στην πρώιμη Αρχαϊκή εποχή χτίστηκε στην θέση εντυπωσιακή οχυρωμένη ακρόπολη. Στον Μεσαίωνα υπήρχε στην κορυφή ισχυρό Φράγκικο φρούριο.
Η ακρόπολη της Πρώιμης εποχής Σιδήρου
Στις Ν, ΝΑ και Α πλευρές του Παλαιοκάστρου υπάρχουν εντυπωσιακές οχυρώσεις. Ο τεράστιος όγκος του οικοδομικού υλικό αλλά και το μεγάλο μέγεθος των κατασκευών παραπέμπουν σε μιά αρκετά μεγάλη και πάρα πολύ ισχυρή οχυρωμένη αρχαία ακρόπολη.
Στην Ν- ΝΑ πλευρά εκτός από τα τείχη φαίνεται να υπάρχουν τουλάχιστον δύο μεγάλοι αμυντικοί πύργοι. Στην Α πλευρά της ακρόπολης διακρίνονται τείχη αλλά και τμήματα κτηρίων που σώζονται σε ύψος αρκετών δόμων. Οι οχυρώσεις συνεχίζουν και στην ΒΑ πλευρά. Η ακρόπολη γύρω από την κρυφή του Παλαιόκαστρου πρέπει να είχε έκταση πάνω από 10 στρέμματα.
Τα τείχη είναι κατασκευασμένα από μεγάλες πέτρες διαφόρων μεγεθών. Σε πολλά σημεία, ειδικά σε γωνιόλιθους έχουν χρησιμοποιηθεί μεγάλοι οικοδομικοί δόμοι, οι οποίοι έχουν υποστεί επεξεργασία. Η κατασκευή των τειχών αλλά και των υπόλοιπων κατασκευών έχει γίνει με την παράλληλη τοποθέτηση των ανισομεγεθών λίθων, κατά τα Αρχαϊκά παραδείγματα.
Σε καμιά περίπτωση δεν θυμίζουν τους καλοδουλεμένος ισομεγέθης οικοδομικούς δόμους που χρησιμοποιήθηκαν στις κατασκευές οχυρών στην Μεσσηνία κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους και μετά την απελευθέρωση από τους Σπαρτιάτες και ούτε φυσικά είναι της Φράγκικης εποχής.
Επίσης οι οχυρώσεις αυτές δεν μοιάζουν με τον τρόπο δόμησης των περισσότερων ακροπόλεων της Προϊστορικής εποχής, που βρίσκονται διάσπαρτα στο Μεσσηνιακό τοπίο. Ίσως αποτελεί εξαίρεση η σημαντική Υστεροελλαδική πόλη στα Ελληνικά της Μουριατάδας που βρίσκεται 15χλμ. στα ΒΔ, στην Β πλευρά της εισόδου στο οροπέδιο της Τριπύλας. Σε αρκετά σημεία στην Μουριατάδα βλέπουμε την χρήση μεγάλων δόμων μαζί βέβαια με μικρότερους κάτι που όπως αναφέραμε ισχύει και για την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου Μαγγανιακού. Αν και δεν μπορούμε να αποκλείσουμε την Προϊστορική χρονολόγηση του Μαγγανιακού, φαίνεται ωστόσο πιό πιθανόν οι οχυρώσεις αυτές να είναι των πρώιμων ιστορικών χρόνων.
Στις Ν, ΝΑ και Α πλευρές του Παλαιοκάστρου υπάρχουν εντυπωσιακές οχυρώσεις. Ο τεράστιος όγκος του οικοδομικού υλικό αλλά και το μεγάλο μέγεθος των κατασκευών παραπέμπουν σε μιά αρκετά μεγάλη και πάρα πολύ ισχυρή οχυρωμένη αρχαία ακρόπολη.
Στην Ν- ΝΑ πλευρά εκτός από τα τείχη φαίνεται να υπάρχουν τουλάχιστον δύο μεγάλοι αμυντικοί πύργοι. Στην Α πλευρά της ακρόπολης διακρίνονται τείχη αλλά και τμήματα κτηρίων που σώζονται σε ύψος αρκετών δόμων. Οι οχυρώσεις συνεχίζουν και στην ΒΑ πλευρά. Η ακρόπολη γύρω από την κρυφή του Παλαιόκαστρου πρέπει να είχε έκταση πάνω από 10 στρέμματα.
Τα τείχη είναι κατασκευασμένα από μεγάλες πέτρες διαφόρων μεγεθών. Σε πολλά σημεία, ειδικά σε γωνιόλιθους έχουν χρησιμοποιηθεί μεγάλοι οικοδομικοί δόμοι, οι οποίοι έχουν υποστεί επεξεργασία. Η κατασκευή των τειχών αλλά και των υπόλοιπων κατασκευών έχει γίνει με την παράλληλη τοποθέτηση των ανισομεγεθών λίθων, κατά τα Αρχαϊκά παραδείγματα.
Σε καμιά περίπτωση δεν θυμίζουν τους καλοδουλεμένος ισομεγέθης οικοδομικούς δόμους που χρησιμοποιήθηκαν στις κατασκευές οχυρών στην Μεσσηνία κατά τους Ελληνιστικούς χρόνους και μετά την απελευθέρωση από τους Σπαρτιάτες και ούτε φυσικά είναι της Φράγκικης εποχής.
Επίσης οι οχυρώσεις αυτές δεν μοιάζουν με τον τρόπο δόμησης των περισσότερων ακροπόλεων της Προϊστορικής εποχής, που βρίσκονται διάσπαρτα στο Μεσσηνιακό τοπίο. Ίσως αποτελεί εξαίρεση η σημαντική Υστεροελλαδική πόλη στα Ελληνικά της Μουριατάδας που βρίσκεται 15χλμ. στα ΒΔ, στην Β πλευρά της εισόδου στο οροπέδιο της Τριπύλας. Σε αρκετά σημεία στην Μουριατάδα βλέπουμε την χρήση μεγάλων δόμων μαζί βέβαια με μικρότερους κάτι που όπως αναφέραμε ισχύει και για την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου Μαγγανιακού. Αν και δεν μπορούμε να αποκλείσουμε την Προϊστορική χρονολόγηση του Μαγγανιακού, φαίνεται ωστόσο πιό πιθανόν οι οχυρώσεις αυτές να είναι των πρώιμων ιστορικών χρόνων.
Παντού υπάρχει τεράστιος όγκος κεραμικών αποτμημάτων, ενώ πολλά είναι τα εντυπωσιακά σχήματα όπως χερούλια από αγγεία. Η κεραμική φαίνεται να είναι νεότερη της προϊστορικής που υπάρχει στην Δ πλευρά, χωρίς ωστόσο να υπάρχει δυνατότητα για πιό συγκεκριμένη χρονολόγηση. Κάτι τέτοιο μόνον η επίσημη αρχαιολογική έρευνα θα μπορούσε να αποδείξει και να προσφέρει ταυτόχρονα μιά πιό ασφαλή χρονολόγηση της ακρόπολης στο Παλαιόκαστρο Μαγγανιακόυ.
Η εντυπωσιακή ακρόπολη του Παλαιόκαστρου Μαγγανιακού θα πρέπει να κτίστηκε μετά την πτώση των Μυκηναϊκών κέντρων στα -1100 περίπου και πριν από την κατάληψη της Μεσσηνίας από τους Σπαρτιάτες -700/650. Στην περίπτωση αυτή, έχουμε να κάνουμε με μιά πολύ πρώιμη Αρχαϊκή οχύρωση, σπάνια για τα Μεσσηνιακά δεδομένα, που πιθανόν σχετίζεται με την κατάληψη της Μεσσηνίας από του Δωριείς στην πρώιμη εποχή του Σιδήρου.
Ο φυσικά οχυρός και μεγάλος κωνικός λόφος του Παλαιοκάστρου Μαγγανιακού βρισκόταν σε στρατηγικό σημείο. Προς Α και Ν η θέα είναι εκπληκτική αφού εποπτέυει ολόκληρη την μεγάλη πεδιάδα της ΝΑ Μεσσηνίας μέχρι τον Μεσσηνιακό κόλπο. Στα Α υπάρχει οπτική επαφή με την αρχαία ακρόπολη του όρους Ψωριάρη και στο βάθος φαίνονται τα όρη Ιθώμης και Εύας. Προς τα Δ, μέσω του διασέλου, υπήρχε εύκολη πρόσβαση προς την περιοχή του χωριού της Κορομηλέας και κατόπιν στο οροπέδιο της Τριπύλας, που ήταν η φυσική οδός που ένωνε στην αρχαιότητα την κεντρική Μεσσηνία με τις ακτές της Δ Μεσσηνίας.
Η στρατηγική θέση και η ασφάλεια που προσφέρει το Παλαιόκαστρο είναι οι βασικοί λόγοι που η θέση χρησιμοποιήθηκε διαχρονικά. Υπήρχε μια αρκετά μεγάλη εγκατάσταση στα Μυκηναϊκά χρόνια ενώ πιθανότατα στην πρώιμη Αρχαϊκή εποχή χτίστηκε στην θέση εντυπωσιακή οχυρωμένη ακρόπολη. Στον Μεσαίωνα υπήρχε στην κορυφή ισχυρό Φράγκικο φρούριο.
Ενδιαφέρουσα είναι η εικασία του δημοδιδάσκαλου και αρχαιοδίφη Οικονομάκη Σ.[2], ο οποίος προτείνει ως πιθανή την ταύτιση της ακρόπολης του Μαγγανιακού, με την αρχαία Υάμεια.
Ο Στράβων αναφέρει[3] ότι μετά την κατάληψη της Μεσσηνίας από τους Δωριείς, ο Κρεσφόντης διένειμε την χώρα σε 5 περιοχές με τις αντίστοιχες πρωτεύουσές τους: Την Πύλο, το Ρίο, την Μεσόλα, την Υαμείτη και τον Στενύκλαρο.
Ο Σουηδός αρχαιολόγος M.N. Valmin προτείνει σαν πιό πιθανή περιοχή για την περιφέρεια της Υάμειας αυτή Δ του Παμίσου[4]. Σχετικώς αναφέρει: "...πρέπει να συνταχθούμε με αυτούς που θέλουν να τους αποδώσουν τις λιγότερο εύφορες περιοχές στις πλαγιές των βουνών, δυτικά του Παμίσου. Στην πραγματικότητα αυτό το μέρος της Μεσσηνίας είναι το μόνο που μας έχει απομείνει." Με την άποψη αυτή φαίνεται να συμφωνούν οι περισσότεροι αρχαιολόγοι και ερευνητές.
Η περιφέρεια της Υάμειας λοιπόν πολύ πιθανόν να βρισκόταν Δ του Παμίσου, θα πρέπει να ξεκίναγε από Β από τα όροι Ιθώμης- Εύας, Ψωριάρη και Μαγγανιακού και προς τα Ν θα έφτανε μέχρι την περιοχή Δ της Ανδρούσας και του Νησιού (Μεσσήνης). Η Υάμεια θα πρέπει να υπήρχε ως πόλις από το -1100 περίπου, δηλαδή μετά την κατάρρευση του Μυκηναϊκού κόσμου και την κατάληψη της Μεσσηνίας από τους Δωριείς, ως το τέλος τουλάχιστον του Α Μεσσηνιακού πολέμου γύρω στο -724, αφού τότε οι Σπαρτιάτες καταλαμβάνουν την περιοχή και την αποδίδουν στους απογόνους του Ανδροκλή.[5][6]
Η παραπάνω χρονολόγηση στην πρώιμη εποχή του Σιδήρου φαίνεται να είναι πιθανή και για την ακρόπολη του Παλαιοκάστρου. Η θέση της πόλης στην Β πιό ορεινή και ασφαλή πλευρά της περιφέρειας της Υάμειας μοιάζει λογική αφού εκτός από ασφάλεια η ακρόπολη προσφέρει εκπληκτική θέα προς τα Ν εποπτεύοντας ολόκληρη την ΝΑ Μεσσηνία μέχρι και τον Μεσσηνιακό κόλπο.
Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι η υπόθεση για την ταύτιση του Παλαιοκάστρου του Μαγγανιακού με την αρχαία Υάμεια[7] είναι αρκετά πιθανή. Όπως και να έχουν τα πράγματα η εντυπωσιακή Αρχαϊκή ακρόπολη είναι από τα σπάνια τέτοια παραδείγματα στον Μεσσηνιακό χώρο ενώ ολόκληρο το αρχαιολογικό σύνολο στον λόφο σίγουρα χρήζει περισσότερης έρευνας.
"Αριστομένης ο Μεσσήνιος"
[1] Γιάννη Μπίρη: Κάστρα και οχυρά της Μεσσηνίας: Το κάστρο στο Μαγγανιακό (Manconico) (online)
[2] Οικονομάκης Σταύρος: "Τα σωζόμενα Ιθώμης Μεσσήνης και των πέριξ" 1879 (online). Σελ:52:
"Παλαιόκαστρον Μαγκανιακοῦ ή ἀρχ. Υαμεία.
Δυτικῶς δὲ τοῦ ἀνωτέρω όρης Ψωριάρη ή Ελληνοεκκλησίας, κεῖται ἐπὶ πεδινῆς θέσεως και δυτ. τοῦ χωρίου Μαγκανιακού, (ὅπερ ὠνόμασται οὕτως ἐκ τοῦ ἀνορυσσομένου ἐνταῦθα ἀφθόνως λίθου μαγκανίτου), λόφος κωνοειδής, ἔχων ἐπὶ τῆς ἄκρας του τετράπλευρον Ένετ. κτίριον, ἐν τῷ μέσῳ τοῦ ὁποίου εὑρίσκεται δεξαμενή ὁμοίας ἐποχῆς, ΒΑ. δέ, πρὸς τὴν κατωφέρειαν τοῦ λόφου εἰσὶν οἰκιῶν παμπόλλων ἐρείπια, καὶ περὶ αὐτὰς περίβολός τις ἁπλοῦς, ὡς καὶ λίθοι τινὲς ἀρχαίας ἐποχῆς.
Εἰκάζομεν λοιπὸν ὅτι, ἐπὶ τοῦ ὄρους Ψωριάρη, άλλὰ μᾶλλον ἐπὶ τοῦ λόφου τούτου, ὑπῆρχεν ἡ ἀρχαία πόλις "Ὑαμεία", κατὰ Παυσανίαν, (Μεσσην. 391) καὶ κατὰ Στράβωνα ο Υαμείτης (Στραβ. 316 βιβλ. 7). ἣν οἱ Σπαρτιάται, ὑπάρχουσαν βεβαίως προ τῆς ἀνοικήσεως τῆς Ἰθώμης, ἀπέδωκαν εἰς τὴν θυγατέρα τοῦ ᾿Ανδροκλέους καὶ τοὺς υἱοὺς αὐτῆς, μετὰ τὴν καθαίρεσιν τῆς Ἰθώμης. (Μεσ. 14, 2.)"
[3] Στράβων Γεωγραφικά Η, 361, 7
[4] Valmin, Mathias Natan. Études topographiques sur la Messénie ancienne. Lund,C.Blom,1930, σελ.24
[5] Παυσανίας Μεσσηνιακά 14,3
[6] Ανδροκλής: Γιος του Φίντα, βασιλιάς των Μεσσηνίων (-8ος αι.). Βασίλεψε μαζί με τον αδελφό του Αντίοχο το -760. Όταν οι Σπαρτιάτες απείλησαν τους Μεσσηνίους με πόλεμο, εάν δεν τους παρέδιδαν τον Μεσσήνιο ολυμπιονίκη Πολυχάρη για να δικαστεί για εγκλήματα που έκανε στη Σπάρτη, τα δύο αδέλφια ήρθαν σε ρήξη, γιατί ο Ανδροκλής ήθελε να παραδοθεί ο Πολυχάρης, ενώ ο Αντίοχος υποστήριζε το αντίθετο. Οι οπαδοί του Αντίοχου σκότωσαν τελικά τον Ανδροκλή και ο αντίπαλοί τους έδιωξαν τότε τους Ανδροκλείδες από τη Μεσσηνία. Επίσης υπήρχε ο Ανδροκλής, απόγονος του προηγούμενου (-7ος αι.), που σκοτώθηκε στον B Μεσσηνιακό πόλεμο. Πηγή: en-academic.co
Ιωάννης Γ. Γραμματικός: Απαρχές και εξέλιξη των πόλεων της Πελοποννήσου, από τον -8° έως τον -4° αιώνα. Ιστορικο-αρχαιολογική προσέγγιση με τα δεδομένα της Αχαΐας, Ηλείας, Μεσσηνίας και Αρκαδίας. Επίσης:
-Julie A. Hruby: Messenia. Στο: Collapse and Transformation. The Late Bronze Age to Early Iron Age in the Aegean edited by Guy D. Middleton
-Excavations at Nichoria in IN SW Greece. Volume III. Dark Age and Byzantine Occupation. Ed, by William A. McDonald William D. E. Coulson and John Rosser
-Pylos Regional Archaeological Project, Part VII. Historical Messenia, Geometric through Late Roman
-Χατζή, Γ., 1981-1982. «Ή πρωτογεωμετρική εποχή στή Μεσσηνία» Πρακτικά τοϋ Β' Διεθνούς Συνεδρίου Πελοποννησιακών Σπουδών, Πάτραι 25-31 Μαΐου 1980, Πελοποννησιακά, Παράρτημα 8 τόμ. Β': 321-347
