Το Γιαννιτσοχώρι βρίσκεται στα όρια με την Περιφερειακή Ενότητα Μεσσηνίας και προς τον Κυπαρισσιακό κόλπο. Το χωριό είναι κτισμένο δίπλα (βόρεια) του ποταμού Νέδα, σε απόσταση περίπου 11 χλμ. Ν.-ΝΔ. από τη Ζαχάρω, 44 χλμ. ΝΔ. από τον Πύργο και 17 χλμ. Β.-ΒΔ. από την Κυπαρισσία. Είναι γνωστό για την αμμουδερή παραλία με το πευκόδασός της ενώ αποτελεί τουριστικό προορισμό της περιοχής. Ως οικισμός αναφέρεται επίσημα για πρώτη φορά το 1940 να απογράφεται στην τότε κοινότητα Κάτω Φιγαλίας.
Η Πρωτοελλαδική θέση
Η Πρωτοελλαδική θέση εντοπίζεται μέσα στο Γιαννιστοχώρι, στον χαμηλό λόφο όπου έχει κατασκευαστεί ο ναός του Αγίου Γεωργίου. Ο χαμηλός αυτός λόφος αποτελεί την απόληξη των πιό ψηλών βουνών προς τα Β. Η θέση βρίσκεται 1000μ. περίπου από την ακτογραμμή του Ιονίου ενώ σε κοντινή απόσταση, περίπου 800μ. Ν, ρέει ο ποταμός της Νέδας που εκβάλλει στο Ιόνιο, περίπου 1800μ. στα ΝΔ.
Η Πρωτοελλαδική θέση του Αγίου Γεωργίου βρισκόταν σε στρατηγική θέση ελέγχοντας της εκβολές της Νέδας προς τα Ν/ΝΔ ενώ είχε οπτική επαφή και με την περιοχή της Κυπαρισσίας. Προς Δ και Β έλεγχε όλη την ακτογραμμή μέχρι την περιοχή του Κλειδιού στα Β.
Την θέση εντόπισαν οι Αμερικανοί αρχαιολόγοι William A. McDonald και Richard Hope Simpson[1] στην δεκαετία του ΄60. Σχετικώς αναφέρουν: "Το Γιαννιτσοχώρι είναι ένα αναπτυσσόμενο χωριό που βρίσκεται στο βορειοδυτικό άκρο της κοιλάδας του ποταμού Νέδα, μόλις περίπου 1100μ. ανατολικά της σημερινής ακτογραμμής και ανάμεσα στον παράκτιο σιδηρόδρομο και τον αυτοκινητόδρομο. Η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, η οποία βρισκόταν υπό κατασκευή κατά την περίοδο που επισκέφθηκε την περιοχή, καταλαμβάνει το κέντρο ενός προϊστορικού τύμβου διαμέτρου περίπου 60 μέτρων."
Η κεραμική της θέσης περιλαμβάνει πολλά όστρακα εξαιρετικής Πρωτοελλαδικής ΙΙ «Urfirnis» και "mottled ware" (ροζ ή ανοιχτό γκρι), σαλτσιέρες και ρηχά κύπελλα (αρ. 1, 3, 7, 14). Είναι παρόμοια από κάθε άποψη με την Πρωτοελλαδική κεραμική που παρατηρήθηκε στο Λέπρεον (#21), το Αριστόδημιο (#77Α) και τα Ελληνικά (#78). Τα χονδροειδή κεραμικά περιλαμβάνουν θραύσματα από πλευρικές λαβές αγγείων Πρωτοελλαδικής εποχής και τμήματα από πίθους με βάσεις και διακόσμηση "rope decoration". Μεγάλο μέρος της χονδροειδούς κεραμικής περιέχει λευκή άμμο, και ορισμένα όστρακα περιέχουν μαρμαρυγία.
Για την κεραμική οι William A. McDonald και Richard Hope Simpson αναφέρουν: "In the immediate vicinity of the church the rock is practically denuded of soil. The most abundant potsherds and greatest depth of soil occur on the N slope. In this area we found a good many sherds of excellent EH II "Urfirnis" and "mottled ware" (pink or light gray wash). Shapes represented in-clude sauceboats and shallow bowls. They are similar in every respect to EH ware noted at Lepreon (#21), Aristodhemion (#77A) and Ellinika (#78). Coarse wares include fragments from side handles of EH jars and from pithoi with pedestal bases and rope decoration. Much of the coarse ware has added white grit, and some sherds contain mica. Several broken blades and chips of obsidian were found."
Επίσης κάποια ευρήματα περισυλλέχθηκαν από την θέση του Αγίου Γεωργίου στις αρχές της δεκαετίας του ΄80: "Από το λοφίσκο, όπου είναι χτισμένη η εκκλησία του Αγίου Γεωργίου, περισυλλέχθηκαν όστρακα ΠΕ περιόδου και λίθινος τετράπλευρος μυλόλιθος με κοίλωμα στο κέντρο, ελλιπής κατά το ήμισυ Μέγ. πλ. 0,21, μέγ. μήκ. 0,31 μ. (Λ 1081)."[2]
"Αριστομένης ο Μεσσήνιος"
[1] William A. McDonald και Richard Hope Simpson: ‘Further Explorations in Southwestern Peloponnese: 1964-1968’, American Journal of Archaeology. Vol. 73, No. 2 (Apr., 1969), pp. 123-177., '21B. Ayios Yeoryios (Yannitsochori)', Σελ: 130.
[2] Αρχαιολογικό Δελτίο 38 (1983) B1 - Χρονικά. Σελ: 114
[3] Konstantinos Zachos: "Ayios Dhimitrios. A Prehistoric Settlement in the Southwestern Peloponnese. The Neolithic and Early Helladic Periods.". Σελ: 97
[4] Νικ. Γιαλούρη. Διευθυντοῦ Αρχαιοτήτων: "Οδηγός Αρχαιοτήτων αρχαίας Τριφυλίας νυν Ολυμπίας"Στο: Ολυμπιακά Χρονικά, Έκδοση Συλλόγου Ολυμπίων, Τ.Δ΄, 1973
[5] Ιωάννης Γ. Γραμματικός: Απαρχές και εξέλιξη των πόλεων της Πελοποννήσου, από τον -8° έως τον -4° αιώνα. Σελ: 255
[6] Ελένη Μητσοπούλου: "Τα Ιερά της Αθηνάς στην Πελοπόννησο" 2012. Σελ:463
Στην σημερινή του κατάσταση ο αρχαιολογικός χώρος μοιάζει σχεδόν πλήρως κατεστραμμένος. Στην Δ πλαγιά του λόφου μετά τον περίβολο της εκκλησίας, φαίνεται να έχουν γίνει εργασίες ισοπέδωσης, που έχουν αλλοιώσει το Δ σωζόμενο τμήμα της Προϊστορικής θέσης. Στην θέση δεν φαίνεται να σώζονται αρχαία αρχιτεκτονικά μέλη, ενώ κάποια σποραδικά κεραμικά αποτμήματα υπάρχουν στην ΒΔ πλευρά.
Η Πρωτοελλαδική θέση Αγίου Γεωργίου: Παραθαλάσσιος σταθμός και κέντρο αναδιανομής
Σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Κ. Ζάχο[3], ο οποίος ανέσκαψε την σημαντική Νεολιθική/ Πρωτοελλαδική θέση του Αγίου Δημητρίου στο Λέπρεο, ένα μοντέλο παράκτιων τοποθεσιών που χρησιμοποιούνται ως κέντρα αναδιανομής για εμπόριο με τις ηπειρωτικές τοποθεσίες, όπως το μοτίβο ζευγαρώματος του συστήματος «άνω-κάτω /σκάλα» των παραδοσιακών ελληνικών κοινοτήτων, μπορεί να εφαρμοστεί στην περίπτωση του Αγίου Δημητρίου.
Από τα μέχρι σήμερα στοιχεία, η μόνη γνωστή Πρωτοελλαδική θέση που θα μπορούσε να χρησίμευε ως «σκάλα» για τον «άνω» οικισμό του Αγίου Δημητρίου είναι η τοποθεσία του Αγίου Γεωργίου στο χωριό Γιαννιτσοχώρι.
Αυτή η τοποθεσία βρίσκεται κοντά στη θάλασσα και όχι μακριά από τις εκβολές του ποταμού του Θολού, όπου σήμερα βρίσκεται ένα μικρό χωριό, το οποίο αναφερόταν ως «σκάλα» του Λεπρέου (πρώην Στροβίτσι) τον περασμένο αιώνα (Leake, τόμος I, 55).
Πολλά ευρήματα από την Πρωτοελλαδική θέση του Αγίου Δημητρίου στο Λέπρεο, όπως αγγεία, εργαλεία από οψιδιανό αλλά και διάφορα μεταλλικά αντικείμενα θα πρέπει να εισήχθησαν από διάφορα σημεία του Ελλαδικού χώρου.
Η Πρωτοελλαδική θέση του Αγίου Γεωργίου θα μπορούσε να χρησίμευε ως λιμάνι, αλιευτικός σταθμός αλλά και ως κέντρο αναδιανομής και επικοινωνίας των πόλεων της ενδοχώρας με το Ιόνιο Πέλαγος.
Η θέση του κοντά στον ποταμό Νέδα αυξάνει τη σημασία του, αφού θα μπορούσε να χρησίμευε ως σταθμός για την πλοήγηση του ποταμού.
Οι αρχαιότητες στις εκβολές της Νέδας
Πληροφορίες για τις αρχαιότητες στις εκβολές του ποταμού της Νέδας μας δίνει ο Αρχαιολόγος Νικ. Γιαλούρης.[4] Σχετικώς αναφέρει:
"4β. Ν.Δ. τοῦ Γιαννιτσοχωρίου, πλάϊ στη δεξιὰ ὄχθη τοῦ ποταμοῦ Νέδα, σὲ ἀπόσταση 30- 50μ. ἀπ᾿ αὐτὸν καὶ σὲ ἀπόσταση 200μ. ἀπὸ τὴν ἀκτή, ὑπάρχουν μαρμάρινα ἀρχιτεκτονικά μέλη (βάση κίονος, καὶ πελεκητοὶ ὀγκόλιθοι μαρμάρινοι), τοῖχος, περιβόλου ἴσως, ὄστρακα καὶ κέραμοι ὑστέρων ἑλληνιστικῶν καὶ ρωμαϊκῶν χρόνων.
Τὰ ἐρείπια αὐτὰ ἀνήκουν πιθανὸν στὸ ἐπίνειο τοῦ Λεπρέου το Νούδιον, πολίχνη που καταστράφηκε κατὰ τὸν -5ου αι. καὶ προφανῶς ξαναχτίστηκε στὰ ἑλληνιστικά χρόνια."
Στην σημερινή της κατάσταση, η θέση που υποδεικνύει ο Ν. Γιαλούρης, φαίνεται να έχει υποστεί σημαντικές αλλοιώσεις από την ανθρώπινη δραστηριότητα. Οι επεμβάσεις στην κοίτη του ποταμού αλλά και ένας δρόμος που έχει διανοιχτεί παράλληλα με αυτόν, πιθανόν να αλλοίωσαν τις όποιες σωζόμενες αρχαιότητες. Στο ανάχωμα, Β του δρόμου, υπάρχουν ακόμα κάποιες παλιές κεραμίδες, ενώ κάποια σποραδικά κεραμικά αποτμήματα φαίνεται να είναι των Κλασσικών/ Ελληνιστικών χρόνων. Επίσης δεν ήταν δυνατόν να εντοπιστεί κάποιο από τα διάφορα αρχιτεκτονικά μέλη, τα οποία αναφέρει ο Γιαλούρης.
Σε ότι αφορά το Νούδιον -που συνεχίζει να παραμένει αταύτιστο- τα διαθέσιμα στοιχεία είναι εξαιρετικά περιορισμένα, καθώς η μόνη σχετική πηγή είναι ο Ηρόδοτος. Πιθανώς η απουσία του από τις αρχαίες πηγές να οφείλεται στην καταστροφή του από τους Ηλείους, στην προσπάθεια τους να επεκταθούν στα Τριφυλιακά εδάφη.[5]
Πάντως το σημαντικό στην αφορά του αείμνηστου Ν. Γιαλούρη είναι η ύπαρξη σημαντικών αρχιτεκτονικών καταλοίπων, αρκετά σημαντικά ώστε να τα ταυτίσει με κάποιο πόλισμα. Πιθανόν να υπήρχε στην Β πλευρά των εκβολών της Νέδας μια σημαντική εγκατάσταση των Κλασσικών/ Ελληνιστικών χρόνων. Οι εγκαταστάσεις αυτές ήταν πολύ κοντά στην ακτή και της εκβολές της Νέδας και προφανώς θα πρέπει να ήταν λιμάνι και διακομιστικό κέντρο στους κλασσικούς και Ελληνιστικούς/Ρωμαϊκούς χρόνους.
Στον Άγ. Ηλία κοντά στο Γιαννιτσοχώρι, βρέθηκαν πολύ πρόσφατα πολλοί γωνιόλιθοι κογχυλιάτη, λακωνικές κεραμίδες και κεραμική καλής ποιότητας κλασικών χρόνων στο πλαίσιο του ερευνητικού προγράμματος του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου για την τοπογραφία της Τριφυλίας. Στα αποτελέσματα των ερευνών του 2010, εκφράζεται η υπόθεση ότι στη θέση αυτή ίσως βρισκόταν οι Πύργοι, η νοτιότερη πόλη της Τριφυλίας. Το πόλισμα αυτό στα Κλασσικά/ Ελληνιστικά χρόνια πολύ πιθανόν να είχε ενσωματωθεί διοικητικά με το Λέπρεο.[6]
Έτσι φαίνεται πιθανόν ότι οι αρχαιότητες στις οποίες αναφέρετε ο Γιαλούρης στις εκβολές της Νέδας να ήταν το επίνειο των Πύργων και του Λεπρέου.
[1] William A. McDonald και Richard Hope Simpson: ‘Further Explorations in Southwestern Peloponnese: 1964-1968’, American Journal of Archaeology. Vol. 73, No. 2 (Apr., 1969), pp. 123-177., '21B. Ayios Yeoryios (Yannitsochori)', Σελ: 130.
[2] Αρχαιολογικό Δελτίο 38 (1983) B1 - Χρονικά. Σελ: 114
[3] Konstantinos Zachos: "Ayios Dhimitrios. A Prehistoric Settlement in the Southwestern Peloponnese. The Neolithic and Early Helladic Periods.". Σελ: 97
[4] Νικ. Γιαλούρη. Διευθυντοῦ Αρχαιοτήτων: "Οδηγός Αρχαιοτήτων αρχαίας Τριφυλίας νυν Ολυμπίας"Στο: Ολυμπιακά Χρονικά, Έκδοση Συλλόγου Ολυμπίων, Τ.Δ΄, 1973
[5] Ιωάννης Γ. Γραμματικός: Απαρχές και εξέλιξη των πόλεων της Πελοποννήσου, από τον -8° έως τον -4° αιώνα. Σελ: 255
[6] Ελένη Μητσοπούλου: "Τα Ιερά της Αθηνάς στην Πελοπόννησο" 2012. Σελ:463
