Το όρος της Μίνθης
Το όρος της Μίνθης, που είναι αρχαίο τοπωνύμιο, ταυτίζεται με το ορεινό συγκρότημα της Άλβαινας. Το ορεινό αυτό συγκρότημα δεσπόζει στο κέντρο περίπου της περιοχής της αρχαίας Τριφυλίας. Στα Β. υπάρχει ο ορεινός όγκος του Λαπίθα που καταλήγει αμέσως στα Β. της λίμνης Καϊάφα ενώ στα Ν. υπάρχει ο ποταμός της Νέδας, το φυσικό σύνορο Ηλείας και Μεσσηνίας. Η οροσειρά της Μίνθης έχει κατεύθυνση Α.- Δ. Η υψηλότερη κορυφή είναι η Ζακούκα στα 1.344μ., 3.5 περίπου χιλμ. Δ. από την Ανδρίτσαινα και όπου εντοπίζονται τα ερείπια του μεσαιωνικού οχυρωμένου οικισμού Κρεπακόρε. Στα Δ. η οροσειρά φτάνει περίπου 4 χλμ. Α. από την ακτογραμμή στην περιοχή του Κακόβατου.
Στην Δ. πλευρά της οροσειράς, περίπου 11 χλμ. από τον Κακόβατο εντοπίζεται η δεύτερη υψηλότερη κορυφή η Βουνούκα ή Βαβνούκα, στα 1221 μέτρα, όπου εντοπίζεται και ο ναΐσκος του προφήτη Ηλία. Η κορυφή Βουνούκα δεσπόζει στην περιοχή ενώ στους Β. πρόποδες του βουνού είναι χτισμένο το χωριό της Μίνθης.[1]
Η αναφορά του Στράβωνα
Αρχαίο κείμενο:
Πρὸς ἕω δ' ἐστὶν ὄρος τοῦ Πύλου πλησίον ἐπώνυμον Μίνθης, ἣν μυθεύουσι παλλακήν τοῦ 'Αιδου γενομέ την πατηθεῖσαν ὑπὸ τῆς κόρης εἰς τὴν κηπαίαν μίνθην μεταβαλεῖν, ἥν τινες ἡδύοσμον καλοῦσι. Καὶ δὴ καὶ τέμενός ἐστιν 'Αιδου πρὸς τῷ ὄρει τιμώμενον καὶ ὑπὸ Μακιστίων, καὶ Δήμητρος ἄλσος ὑπερκείμενον τοῦ Πυλιακοῦ πεδίου. Τὸ δὲ πεδίον εὔγεών ἐστι τοῦ το, τῇ θαλάττῃ δὲ συνάψαν παρατείνει παρ' ἅπαν τὸ μεταξὺ τοῦ τε Σαμικοῦ καὶ ποταμού Νέδας διάστημα. Θινώδης δὲ καὶ στενός ἐστιν ὁ τῆς θαλάττης αἰγιαλός, ὥστ᾽ οὐκ ἂν ἀπογνοίη τις ἐντεῦθεν ήμαθόεντα ὠνομάσθαι τὸν Πύλον.
Πρὸς ἄρκτον δ' ὅμορα ἦν τῷ Πύλῳ δύο πολίδια Τριφυλιακά Ὕπανα καὶ Τυμπανέαι, ὧν τὸ μὲν εἰς Ήλιν συνωκίσθη τὸ δ' ἔμεινε. Καὶ ποταμοὶ δὲ δύο ἐγγὺς ῥέουσιν ὅ τε Δαλίων καὶ ὁ ᾿Αχέρων, ἐμβάλλοντες εἰς τὸν ᾿Αλφειόν. Ὁ δὲ 'Αχέρων κατὰ τὴν πρὸς τὸν Αιδην οἰκειότητα ὠνόμασται· ἐκτετίμηται γὰρ δὴ σφόδρα τά τε τῆς Δήμητρος καὶ τῆς κόρης ἱερὰ ἐνταῦθα καὶ τὰ τοῦ "Αιδου, τάχα διὰ τὰς ὑπεναν τιότητας, ὥς φησιν ὁ Σκήψιος Δημήτριος. Καὶ γὰρ εὔκαρπός ἐστι καὶ ἐρυσίβην γεννᾷ καὶ θρύον ἡ Τριφυλία· διόπερ ἀντὶ μεγάλης φορᾶς πυκνάς ἀφορίας γίνεσθαι συμβαίνει κατά τους τόπους.
Μετάφραση:
Ὄχι μακρὰν τῆς Πύλου, πρὸς ἀνατολάς, εἶναι τὸ ὄρος Μίνθη, ὀνομασθέν προφανῶς οὕτω ἐκ τῆς ἡρωΐδος τοῦ μύθου, ἡ ὁποία ἐξ αἰ τίας τοῦ ἔρωτός της πρὸς τὸν Πλούτωνα, ἀπέθανε καταπατηθεῖσα ὑπὸ τῆς Περσεφόνης καὶ μετεμορφώθη εἰς τὸ γνωστότατον εἰς τοὺς κήπους μας φυτόν, τὴν μίνθην , ἢ ἡδύοσμον, ὅπως καλεῖται ὑπό τινων. Υπάρχει ἀκόμη πλησίον τοῦ ὄρους καὶ ἱερὸν τοῦ Πλούτωνος, τυγχάνον σεβασμοῦ καὶ ἐκ μέρους τῶν Μακιστίων καὶ ἄλσος ἀφιερωμένον εἰς τὴν Δήμητρα καὶ κείμενον ὑπεράνω τῆς κοιλάδος τῆς Πύλου. Ἡ πεδιὰς δὲ αὕτη εἶναι γενικῶς πλουσία καὶ εὔφορος, ἀλλ᾽ ἐπειδὴ εἰς τὸ μέρος της ποὺ φθάνει ἕως τὴν θάλασσαν, δηλαδὴ μεταξὺ τοῦ Σαμικοῦ καὶ τοῦ ποταμοῦ Νέ δα, σχηματίζει μικρὰν ἐπίπεδον ἐπιφάνειαν ἀμμώδη, θὰ ἦδύνατό τις ἐκ τῆς αἰτίας ταύτης κυρίως νὰ ἐξηγήσῃ τὸ ἐπίθετον «ἠμαθόεις» που δίδει ὁ ῞Ομηρος εἰς τὴν Πύλον.
Πρὸς βορρᾶν δὲ ἦσαν πλησίον τῆς Πύλου δύο μια κραὶ πόλεις τῆς Τριφυλίας, τὰ Ὕπανα καὶ αἱ Τυμπανέαι, ἐκ τῶν ὁποίων ἡ μία ἡνώθη μὲ τὴν Ηλιδα, ἡ δὲ ἄλλη σῴζεται μέχρι σήμερον. Καὶ ποταμοὶ δὲ δύο ρέουν πλησίον, ὁ Δαλίων καὶ ὁ ᾿Αχέρων, οἱ ὁποῖοι χύνονται εἰς τὸν ᾿Αλφειόν. Ὁ δὲ ᾿Αχέρων ὠνομάσθη ἀναλόγως πρὸς τὸν ποταμὸν τοῦ Αδου· διότι εἰς ὁλόκληρον τὴν Ηλιδα τυγχάνουν μεγάλου σεβασμοῦ τὰ ἱερὰ τῆς Δήμητρος καὶ τῆς Περσεφόνης καὶ τοῦ Αδου, ἴσως διὰ τὰς μεγάλας ἀντιθέσεις ποὺ παρουσιάζει ἐκεῖ ἡ φύσις κατὰ τὸν Δημήτριον τὸν Σκήψιον, ἀφοῦ ἡ Τριφυλία, ἡ ὁποία ἔχει ἐξαιρετικὸν ἔδαφος, ὡρισμένα ἔτη παράγει τόσην ποσότητα ἐρυσίβης καὶ θρύου, ὥστε, ἐνῷ περιμένει τις ἐξαιρετικὴν εὐφορίαν, νὰ ἐπακολουθῇ φοβερὰ ἀφορία.
Πρὸς ἄρκτον δ' ὅμορα ἦν τῷ Πύλῳ δύο πολίδια Τριφυλιακά Ὕπανα καὶ Τυμπανέαι, ὧν τὸ μὲν εἰς Ήλιν συνωκίσθη τὸ δ' ἔμεινε. Καὶ ποταμοὶ δὲ δύο ἐγγὺς ῥέουσιν ὅ τε Δαλίων καὶ ὁ ᾿Αχέρων, ἐμβάλλοντες εἰς τὸν ᾿Αλφειόν. Ὁ δὲ 'Αχέρων κατὰ τὴν πρὸς τὸν Αιδην οἰκειότητα ὠνόμασται· ἐκτετίμηται γὰρ δὴ σφόδρα τά τε τῆς Δήμητρος καὶ τῆς κόρης ἱερὰ ἐνταῦθα καὶ τὰ τοῦ "Αιδου, τάχα διὰ τὰς ὑπεναν τιότητας, ὥς φησιν ὁ Σκήψιος Δημήτριος. Καὶ γὰρ εὔκαρπός ἐστι καὶ ἐρυσίβην γεννᾷ καὶ θρύον ἡ Τριφυλία· διόπερ ἀντὶ μεγάλης φορᾶς πυκνάς ἀφορίας γίνεσθαι συμβαίνει κατά τους τόπους.
Μετάφραση:
Ὄχι μακρὰν τῆς Πύλου, πρὸς ἀνατολάς, εἶναι τὸ ὄρος Μίνθη, ὀνομασθέν προφανῶς οὕτω ἐκ τῆς ἡρωΐδος τοῦ μύθου, ἡ ὁποία ἐξ αἰ τίας τοῦ ἔρωτός της πρὸς τὸν Πλούτωνα, ἀπέθανε καταπατηθεῖσα ὑπὸ τῆς Περσεφόνης καὶ μετεμορφώθη εἰς τὸ γνωστότατον εἰς τοὺς κήπους μας φυτόν, τὴν μίνθην , ἢ ἡδύοσμον, ὅπως καλεῖται ὑπό τινων. Υπάρχει ἀκόμη πλησίον τοῦ ὄρους καὶ ἱερὸν τοῦ Πλούτωνος, τυγχάνον σεβασμοῦ καὶ ἐκ μέρους τῶν Μακιστίων καὶ ἄλσος ἀφιερωμένον εἰς τὴν Δήμητρα καὶ κείμενον ὑπεράνω τῆς κοιλάδος τῆς Πύλου. Ἡ πεδιὰς δὲ αὕτη εἶναι γενικῶς πλουσία καὶ εὔφορος, ἀλλ᾽ ἐπειδὴ εἰς τὸ μέρος της ποὺ φθάνει ἕως τὴν θάλασσαν, δηλαδὴ μεταξὺ τοῦ Σαμικοῦ καὶ τοῦ ποταμοῦ Νέ δα, σχηματίζει μικρὰν ἐπίπεδον ἐπιφάνειαν ἀμμώδη, θὰ ἦδύνατό τις ἐκ τῆς αἰτίας ταύτης κυρίως νὰ ἐξηγήσῃ τὸ ἐπίθετον «ἠμαθόεις» που δίδει ὁ ῞Ομηρος εἰς τὴν Πύλον.
Πρὸς βορρᾶν δὲ ἦσαν πλησίον τῆς Πύλου δύο μια κραὶ πόλεις τῆς Τριφυλίας, τὰ Ὕπανα καὶ αἱ Τυμπανέαι, ἐκ τῶν ὁποίων ἡ μία ἡνώθη μὲ τὴν Ηλιδα, ἡ δὲ ἄλλη σῴζεται μέχρι σήμερον. Καὶ ποταμοὶ δὲ δύο ρέουν πλησίον, ὁ Δαλίων καὶ ὁ ᾿Αχέρων, οἱ ὁποῖοι χύνονται εἰς τὸν ᾿Αλφειόν. Ὁ δὲ ᾿Αχέρων ὠνομάσθη ἀναλόγως πρὸς τὸν ποταμὸν τοῦ Αδου· διότι εἰς ὁλόκληρον τὴν Ηλιδα τυγχάνουν μεγάλου σεβασμοῦ τὰ ἱερὰ τῆς Δήμητρος καὶ τῆς Περσεφόνης καὶ τοῦ Αδου, ἴσως διὰ τὰς μεγάλας ἀντιθέσεις ποὺ παρουσιάζει ἐκεῖ ἡ φύσις κατὰ τὸν Δημήτριον τὸν Σκήψιον, ἀφοῦ ἡ Τριφυλία, ἡ ὁποία ἔχει ἐξαιρετικὸν ἔδαφος, ὡρισμένα ἔτη παράγει τόσην ποσότητα ἐρυσίβης καὶ θρύου, ὥστε, ἐνῷ περιμένει τις ἐξαιρετικὴν εὐφορίαν, νὰ ἐπακολουθῇ φοβερὰ ἀφορία.
Ο Στράβωνας αναφέρει ότι κοντά στην Πύλο πρός τα ανατολικά, είναι το όρος Μίνθη. Υπάρχει στο όρους ιερό του Πλούτωνος πολύ σεβαστό, καθώς και άλσος αφιερωμένο στην Δήμητρα. Να αναφέρουμε ότι ο Στράβων αναφέρετε στην λεγόμενη Τριφυλιακή Πύλο την οποία θεωρεί ως την Ομηρική Πύλο, την πρωτεύουσα του Βασιλείου του Νέστορα. Η Τριφυλιακή Πύλος ταυτίζετε με την σπουδαία Μυκηναϊκή θέση που έχει ανασκαφεί στον Κακόβατο.
Τα ποτάμια της Μίνθης
Πολύ σημαντική είναι η αναφορά του Στράβωνα στον ποταμό Αχέροντα που φυσικά σχετίζεται άμεσα με το Ιερό του Άδη. Ο ποταμός αυτός με κύρια πηγή το βουνό της Μίνθης ρέει προς τα Β. και εκβάλλει στον Αλφειό απέναντι από την εκβολή του Ερύμανθου. Ο Αχέρων πρέπει να ταυτίζεται με τον Διάγων, ποταμό που αναφέρει ο Παυσανίας.[3]
Οι δύο αυτοί ποταμοί, Ερύμανθος και Διάγων, αποτελούσαν κατά την αρχαιότητα την ανατολική οριογραμμή μεταξύ Αρκαδίας και Ήλιδος, ο Διάγων δε μεταξύ Παρρασίας (οριζόμενης από Θεισόα-Αλιφείρα- Σέκουλα) και Τριφυλίας (οριζόμενης από Νέδα προς νότον, Αλφειό προς βορράν, Κυπαρισσιακό κόλπο προς δυσμάς και Διάγοντα- Νέδα προς ανατολάς).[4]
Η Γερμανική αποστολή 1907- 1909
Στις αρχές του 20ου αι. Γερμανική αποστολή με επικεφαλής τον σπουδαίο αρχαιολόγο W. Dörpfeld πραγματοποίησε έρευνες και ανασκαφές στην περιοχή της Τριφυλίας στα έτη 1907- 1909. Ο W. Dörpfeld ανέσκαψε τον πολύ σημαντικό αρχαιολογικό χώρο του Κακοβάτου με τους τρείς Βασιλικούς τάφους ενώ έκανε έρευνες στην θέση Κλειδί. Ο αρχαιολόγος Κ. Müller ανέσκαψε τον ναό της Λιμνιάτιδος Αρτέμιδος στο όρος Λάπιθο, στη θέση Ψιλολιθάρια. Την άνοιξη του 1909 ο W. Dörpfeld ανέθεσε στον Konrad Graefinghoff να ερευνήσει την Τριφυλία και να καταγράψει τις αρχαιολογικές θέσεις. Το αποτέλεσμα αυτής της έρευνας είναι ο περίφημος χάρτης της Τριφυλίας[5] (Karte von Triphylien. Aufgenommen im frϋhjahr 1909 von Konrad Graefinghoff Hauptmann im Westfalischen Pionier- Batalion nr. 7) όπου αποτυπώνονται οι περισσότερες αρχαιολογικές θέσεις της περιοχής. Ο χάρτης αυτός υπήρξε πολύτιμο βοήθημα για τους αρχαιολόγους και ερευνητές που ακολούθησαν ενώ παραμένει σημαντικός μέχρι και σήμερα. Το μειονέκτημα της έρευνας αυτής είναι ότι εκτός από τον χάρτη δεν δημοσιεύτηκε κάποιο κείμενο επεξηγηματικό που να περιέχει στοιχεία για τις αρχαιολογικές αυτές θέσεις.
Στις αρχές του 20ου αι. Γερμανική αποστολή με επικεφαλής τον σπουδαίο αρχαιολόγο W. Dörpfeld πραγματοποίησε έρευνες και ανασκαφές στην περιοχή της Τριφυλίας στα έτη 1907- 1909. Ο W. Dörpfeld ανέσκαψε τον πολύ σημαντικό αρχαιολογικό χώρο του Κακοβάτου με τους τρείς Βασιλικούς τάφους ενώ έκανε έρευνες στην θέση Κλειδί. Ο αρχαιολόγος Κ. Müller ανέσκαψε τον ναό της Λιμνιάτιδος Αρτέμιδος στο όρος Λάπιθο, στη θέση Ψιλολιθάρια. Την άνοιξη του 1909 ο W. Dörpfeld ανέθεσε στον Konrad Graefinghoff να ερευνήσει την Τριφυλία και να καταγράψει τις αρχαιολογικές θέσεις. Το αποτέλεσμα αυτής της έρευνας είναι ο περίφημος χάρτης της Τριφυλίας[5] (Karte von Triphylien. Aufgenommen im frϋhjahr 1909 von Konrad Graefinghoff Hauptmann im Westfalischen Pionier- Batalion nr. 7) όπου αποτυπώνονται οι περισσότερες αρχαιολογικές θέσεις της περιοχής. Ο χάρτης αυτός υπήρξε πολύτιμο βοήθημα για τους αρχαιολόγους και ερευνητές που ακολούθησαν ενώ παραμένει σημαντικός μέχρι και σήμερα. Το μειονέκτημα της έρευνας αυτής είναι ότι εκτός από τον χάρτη δεν δημοσιεύτηκε κάποιο κείμενο επεξηγηματικό που να περιέχει στοιχεία για τις αρχαιολογικές αυτές θέσεις.
Στον χάρτη αυτόν -Karte von Triphylien 1909- σημειώνετε στην κορυφή του όρους της Μίνθης η ύπαρξη αρχαίου Ιερού, χωρίς άλλα στοιχεία.
Η έρευνα του Ernst Meyer
Στα μέσα της δεκαετίας του '50 ομάδα αρχαιολόγων με επικεφαλής τον Ελβετό αρχαιολόγο Ernst Meyer πραγματοποίησε έρευνες στην Τριφυλία. Με οδηγό τον χάρτη του Konrad Graefinghoff εντόπισε το ιερό στην κορυφή της Μίνθης. Σχετικώς αναφέρει:[6]
Στην ψηλότερη κορυφή της Τριφυλίας, Alvaena (Vunuka) ύψους 1219 μέτρων, την αρχαία Μίνθη, ο χάρτης της Τριφυλίας δείχνει ένα αρχαίο ιερό. Σήμερα υπάρχει ένα τριγωνομετρικό σημείο στην κορυφή του βουνού, και δίπλα του υπάρχει ένα παρεκκλήσι χωρίς στέγη του Αγίου Ηλία και άλλοι σύγχρονοι τοίχοι κτισμάτων. Αμέσως δίπλα στο γεωμετρικό σημείο βρήκαμε μεμονωμένα μικροσκοπικά θραύσματα αρχαίας, αλλά μη αναγνωρίσιμης κεραμικής και τρία εξίσου μικροσκοπικά κομμάτια λεπτού φύλλου μπρούτζου. Η ύπαρξη βωμού στο σημείο στην αρχαιότητα αποδεικνύεται επαρκώς. Δεν βρέθηκαν λείψανα αρχαίων τειχών, αλλά φυσικά θα μπορούσαν να ήταν εκεί και να ενσωματωθούν στους τοίχους των σύγχρονων κτισμάτων που αναφέρθηκαν. Θα υποθέσουμε ότι ο Δίας είναι η λατρευόμενη θεότητα του ιερού, ακόμη κι αν ο Στράβων κάνει λόγο μόνο για ιερό του Άδη στο βουνό και για ιερό της Δήμητρας πάνω από την πεδιάδα της Πυλίας.
Στην ψηλότερη κορυφή της Τριφυλίας, Alvaena (Vunuka) ύψους 1219 μέτρων, την αρχαία Μίνθη, ο χάρτης της Τριφυλίας δείχνει ένα αρχαίο ιερό. Σήμερα υπάρχει ένα τριγωνομετρικό σημείο στην κορυφή του βουνού, και δίπλα του υπάρχει ένα παρεκκλήσι χωρίς στέγη του Αγίου Ηλία και άλλοι σύγχρονοι τοίχοι κτισμάτων. Αμέσως δίπλα στο γεωμετρικό σημείο βρήκαμε μεμονωμένα μικροσκοπικά θραύσματα αρχαίας, αλλά μη αναγνωρίσιμης κεραμικής και τρία εξίσου μικροσκοπικά κομμάτια λεπτού φύλλου μπρούτζου. Η ύπαρξη βωμού στο σημείο στην αρχαιότητα αποδεικνύεται επαρκώς. Δεν βρέθηκαν λείψανα αρχαίων τειχών, αλλά φυσικά θα μπορούσαν να ήταν εκεί και να ενσωματωθούν στους τοίχους των σύγχρονων κτισμάτων που αναφέρθηκαν. Θα υποθέσουμε ότι ο Δίας είναι η λατρευόμενη θεότητα του ιερού, ακόμη κι αν ο Στράβων κάνει λόγο μόνο για ιερό του Άδη στο βουνό και για ιερό της Δήμητρας πάνω από την πεδιάδα της Πυλίας.
Η αναφορά του Νικ. Γιαλούρη.
Αναφορά στον ιερό του Άδη στην κορυφή της Μίνθης κάνει ο Διευθυντής Αρχαιοτήτων Νικ. Γιαλούρης:[7]Άλβενα (Μίνθη): Στην κορυφὴ τοῦ βουνοῦ Άλβενα (αρχ. Μίνθη), (ὑψ. 1221). Ερείπια πιθανὸν τοῦ Ἱεροῦ τοῦ Αδου Κλασσικών- Ελληνιστικών καὶ Ρωμαϊκών χρόνων. Στὸ χωριὸ αὐτὸ φθάνομε ὅταν στο 30ο χιλιόμετρο τῆς ἐθνικῆς ὁδοῦ Πύργου- Κυπαρισσίας καὶ στὸ ὕψος τῆς Κωμοπόλεως Ζαχάρως, ἀκολουθήσουμε τὸν ἐπαρχιακό δρόμο πρὸς τὸ ἐσωτερικὸ τῆς ἐπαρχίας (χωματόδρομος καλά διατηρούμενος) καὶ ἀφοῦ διατρέξουμε ἀπόσταση 15 χιλιομέτρων καὶ περάσουμε ἀπὸ τὰ χωριά Ροδινά (Γολέμι), Μηλέα (Σκλάβα) καὶ Τρύπες. Στὸ Ἱερὸ τοῦ Άδου φθάνει κανεὶς ἀπὸ τὴν Άλβενα μὲ πεζή πολὺ δύσκολη ανάβαση πάνω στην Μίνθη (Βουνούκα).
Β.Α. τῆς Άλβενας, στο βουνό (υψ. 980μ.) σώζονται ἐρείπια μεσαιωνικά, γνωστά ὡς Χρυσούλι, ἢ Χρυτσούλι. Επίσης υπάρχουν διάσπαρτα ὄστρακα ρωμαϊκά. Στὸ προαναφερόμενο σημείο φθάνομε ὅταν προχωρήσουμε βορειοανατολικὰ τῆς Άλβενας, περὶ τὰ 3 χιλιόμετρα σέ ἡμιονική οδὸ ποὺ ὁδηγεῖ στὴν Κάτω Φιγάλεια (Ζούρτσα). Ἐκεῖ στὸν αὐχένα που σχηματίζεται ἀπὸ τὸ βουνό τῆς Μίνθης (Βουνούκας) καὶ τὸ ἀπότομο κωνικό βουνό, συναντοῦμε ἐρείπια δύο μικρῶν βυζαντινῶν ἐκκλησιῶν. Ἀπὸ τὸν αὐχένα αὐτὸν μὲ δυσκολώτατη ἀτραπό προχωροῦμε ανηφορικά μισή ὥρα καὶ φθάνουμε στο μεσαιωνικό κάστρο μὲ ἐρείπια κτιρίων μέσα καὶ ἔξω ἀπό τά τειχιὰ καὶ δυὸ στέρνες ἄριστα διατηρούμενες. Τὸ κάστρο αὐτό ἔχει προσδιοριστῆ ἀπὸ τὸν καθηγητή Ν. Βέη σὰν τὸ Φραγκοβυζαντινό κάστρο Αράκλοβο.
Β.Α. τῆς Άλβενας, στο βουνό (υψ. 980μ.) σώζονται ἐρείπια μεσαιωνικά, γνωστά ὡς Χρυσούλι, ἢ Χρυτσούλι. Επίσης υπάρχουν διάσπαρτα ὄστρακα ρωμαϊκά. Στὸ προαναφερόμενο σημείο φθάνομε ὅταν προχωρήσουμε βορειοανατολικὰ τῆς Άλβενας, περὶ τὰ 3 χιλιόμετρα σέ ἡμιονική οδὸ ποὺ ὁδηγεῖ στὴν Κάτω Φιγάλεια (Ζούρτσα). Ἐκεῖ στὸν αὐχένα που σχηματίζεται ἀπὸ τὸ βουνό τῆς Μίνθης (Βουνούκας) καὶ τὸ ἀπότομο κωνικό βουνό, συναντοῦμε ἐρείπια δύο μικρῶν βυζαντινῶν ἐκκλησιῶν. Ἀπὸ τὸν αὐχένα αὐτὸν μὲ δυσκολώτατη ἀτραπό προχωροῦμε ανηφορικά μισή ὥρα καὶ φθάνουμε στο μεσαιωνικό κάστρο μὲ ἐρείπια κτιρίων μέσα καὶ ἔξω ἀπό τά τειχιὰ καὶ δυὸ στέρνες ἄριστα διατηρούμενες. Τὸ κάστρο αὐτό ἔχει προσδιοριστῆ ἀπὸ τὸν καθηγητή Ν. Βέη σὰν τὸ Φραγκοβυζαντινό κάστρο Αράκλοβο.
Οι έρευνες του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου
Εκτεταμένες έρευνες στην Τριφυλία πραγματοποίησε το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο (DAI- Deutsches Archäologisches Institut Athen) την δεκαετία 2000/2010.Στην κορυφή της Μίνθης εντόπισαν τα θεμέλια αρχαίου κτίσματος διαστ. 8μ.Χ 8μ. δίπλα από τον Βυζαντινό ναΐσκο του προφήτη Ηλία. Όπως αναφέρουν, τα θεμέλια αυτά πιθανότητα να ανήκαν σε έναν μεγάλο βωμό.[8] Δεν αναφέρουν την εύρεση κεραμικής ή άλλων ευρημάτων.
Σαν λατρευόμενη θεότητα προτείνουν τον Δία λόγο κυρίως λόγω των στενών σχέσεων Τριφύλιων και Αρκάδων, όπως αναφέρουν.
Νεκρομαντείο του Παλαιόκαστρου
Σημαντική πρέπει να θεωρείται και η αποκάλυψη προϊστορικού νεκρομαντείου στο Παλαιόκαστρο Γορτυνίας, στην όχθη του Αλφειού.[9] Το νεκρομαντείο που βρίσκεται 17 χλμ. Α. της κορυφής της Μίνθης θα μπορούσε να προστεθεί στα αρχαιολογικά δεδομένα της περιοχής που αφορούν τον Άδη. Ο ανασκαφέας Θεόδωρος Σπυρόπουλος αναφέρει: "...Η σημαντικότερη όμως ανακάλυψη στον χώρο του νεκροταφείου είναι το μυκηναϊκό Νεκρομαντείο, το πρώτο και το αρχαιότερο που ανακαλύπτεται στον ελληνικό χώρο. ...αποδεικνύεται ότι και το Νεκρομαντείο ως μνημείο και η νεκρομαντεία ως πρακτική ανήκουν οπωσδήποτε στους μυκηναϊκούς χρόνους, αποδεικνύεται όμως επίσης ότι και η Νέκυια της Οδύσσειας έχει μυκηναϊκή αρχαιότητα..."
Όπως παρατηρείτε από την παρουσίαση των ερευνών για το ιερό της Μίνθης, οι απόψεις φαίνεται να διίστανται στο θέμα της χρονολόγησης του ιερού αλλά και για την λατρευόμενη θεότητα σ' αυτό. Σε ότι αφορά την λατρευόμενη θεότητα, ο Ernst Meyer και το Γερμανικό Αρχαιολογικό Ινστιτούτο προτείνουν τον Δία, ενώ ο Νικ. Γιαλούρης αναφέρετε σε Ιερό του Άδη. Ωστόσο η περιγραφή του Στράβωνα είναι ακριβής και συγκεκριμένη. Ολόκληρο του βουνό της Μίνθης φαίνεται να ήταν αφιερωμένο στον Θεό του "κάτω κόσμου" και η λατρευόμενη θεότητα στο Ιερό της κορυφής θα πρέπει με βεβαιότητα να ήταν ο Άδης.
Σχετικά με την χρονολόγηση του Ιερού ο Ernst Meyer αναφέρει την εύρεση αδιάγνωστης κεραμικής και δεν προχωρά σε κάποια χρονολόγηση. Ο Νικ. Γιαλούρης εικάζει ότι το Ιερό είναι των Ιστορικών χρόνων αλλά δεν αναφέρει τίποτα άλλο για αυτήν την υπόθεσή του.
Στο πλάτωμα κορυφής της Μίνθης υπάρχουν μόνο κάποια υπολείμματα κατασκευών με σχετικά μικρές πελεκητές πέτρες, ενώ δεν υπάρχει αρχιτεκτονικό μέλος που να παραπέμπει σε Κλασσικά, Ελληνιστικά ή Ρωμαϊκά χρόνια. Η εύρεση από το DAI θεμελίων που παραπέμπουν σε μεγάλο βωμό ή κάποιο μικρό ναΐσκο αλλά και η ίδια η θέση του Ιερό στην κορυφή του όρους της Μίνθης παραπέμπουν σε Προϊστορικό Ιερό Κορυφής.
Το Προϊστορικό Ιερό κορυφής του Άδη στο όρος της Μίνθης θα πρέπει να ανήκει στα πρώιμα Μυκηναϊκά χρόνια ,-1750/ -1450 περίπου, όταν γνώρισε πολύ μεγάλη ακμή η περιοχή.
Σύμφωνα με τα Ομηρικά Έπη η περιοχή μεταξύ του Αλφειού και τις Νέδας ανήκαν στο Βασίλειο των Νειλήδων ή Πυλίων. Είναι αρκετές και πολύ συγκεκριμένες οι αναφορές των Επών στο Πυλιακό Βασίλειο που είχε τα Β. σύνορά του τον Αλφειό.[10] Και ο Γεωγράφος Στράβων ταυτίζει την Τριφυλιακή Πύλο, δηλ. την περιοχή του Κακοβάτου, με την Πύλο των Επών.[11]
Τα παραπάνω επιβεβαιώνονται και από την αρχαιολογική έρευνα. Στην πρώιμη Μυκηναϊκή περίοδο η περιοχή της Τριφυλίας γνωρίζει μεγάλη ανάπτυξη με κέντρο την περιοχή του Κακοβάτου. Τα ευρήματα είναι πανομοιότυπα με τα υπόλοιπα κέντρα της Δ. Μεσσηνίας (Περιστεριά, Μεσσηνιακή Πύλος) και δείχνουν ότι την εποχή αυτή η περιοχή από τον Αλφειό μέχρι και την Πυλία της Μεσσηνίας ήταν ένα ενιαίο Βασίλειο, το Βασίλειο των Νειλήδων.[12]
Γύρω στα -1450 το κέντρο του Κακοβάτου καταστρέφετε από πυρκαγιά και η περιοχή της Τριφυλίας παρακμάζει και σταδιακά τα ταφικά μνημεία εγκαταλείπονται.[13]
Πολύ σημαντικά ευρήματα θεωρούνται οι χρυσές γλαύκες που βρέθηκαν στους θολωτούς τάφους και των τριών σημαντικών πρώιμων κέντρων (Κακόβατος, Περιστεριά και Άνω Εγκλιανός). Σύμφωνα με τον Σπ. Μαρινάτο οι γλαύκες υπήρξαν σύμβολο της δυναστικής οικογένειας των Νειλήδων, ενώ θα πρέπει να είχαν και άλλα, κυρίως αποτροπαϊκά χαρακτηριστικά, που σχετίζονταν με την λατρεία του Άδη.[14]
Η λατρεία του Άδη επιβεβαιώνεται και στα Ομηρικά Έπη, όπου αναφέρετε το επεισόδιο της εισβολής του Ηρακλή στην Πύλο του Νηλέα. Ο Ηρακλής σκοτώνει τους 11 από τους 12 γιούς του ενώ επιβιώνει μόνον ο Νέστορας. Στον πόλεμο αυτό ο Ηρακλής τραυματίζει τον ίδιο τον Θεό Άδη, ο οποίος πολέμησε στο πλευρό των Νειλήδων.[15] Από την αναφορά αυτή φαίνεται ότι ο Άδης λάμβανε τιμές και ήταν λατρευόμενη θεότητα στο βασίλειο των Νηλείδων.
Από τα παραπάνω συμπεραίνουμε ότι υπήρχε σημαντικά ιερό του Άδη στην Τριφυλιακή Πύλο και βρισκόταν στο όρος της Μίνθης όπως υποδεικνύει ο Στράβων.
Το άλλο σημαντικό Ιερό των Νειλήδων ήταν αυτό του Ποσειδώνα[16] στην περιοχή του Κλειδιού.[17] Η λατρεία του Ποσειδώνα συνεχίστηκε και στους ιστορικούς χρόνους αφού στην ίδια περιοχή οι Μινύες της Τριφυλίας ιδρύουν από τα Αρχαϊκά χρόνια, τουλάχιστον, το Σαμιακό Ποσείδειο. Σύμφωνα με τις πληροφορίες που παραδίδει ο Στράβων, το ιερό του Ποσειδώνα ήταν σημαντικό λατρευτικό κέντρο της αμφικτυονίας των πόλεων της Τριφυλίας και βρισκόταν κοντά στην θάλασσα, κάτω από την ακρόπολη του Σαμικού[18]
Πρέπει να θεωρείται πολύ πιθανό ότι και η λατρεία του Άδη συνεχίστηκε στους ιστορικούς χρόνους από τους Μινύες της Τριφυλίας. Όπως και στην περίπτωση του Σαμικού Ποσειδώνος πιθανόν να έκτισαν νεότερο ναό του Άδη στο βουνό της Μίνθης. Γενικότερα η λατρεία του Άδη στην ΝΔ Πελοπόννησο μεταφέρετε από τους Προϊστορικούς στους Ιστορικούς χρόνους αφού υπήρξαν πολλά λατρευτικά κέντρα από την Ήλιδα έως την Τριφυλία, όπου οι πιστοί απέδιδαν τιμές και αναθήματα στον Άδη, σε αντίθεση με ολόκληρη την υπόλοιπη ηπειρωτική Ελλάδα όπου η λατρεία του Άδη υπήρξε περιορισμένη.[19]
"Αριστομένης ο Μεσσήνιος"
[1] Πεζοπορία στην Μίνθη: topoguide.gr . Όρος Μίνθη, Κορυφή Ζακούκα: el.wikiloc.com
[2] Στράβωνος Γεωγραφικά βιβλίο Η κεφ. 14 και 15
[3] Παυσανίας. Ελλάδος Περιήγησις VI 21. 4
[4] -Κυριακοπούλου, π. Καθηγήτρια Γεωπονικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Πρόεδρος Πολιτιστικού Συλλόγου Χρυσοχωρίου: "Διάγων, το ποτάμι μας" makistia.gr
-Για την Μυθολογία, Ιστορία, Λαογραφία και τα ποτάμια της Μίνθης alvainaolymbias5.webnode.gr
-Γεωργίου Παπανδρέου: Η Ηλεία δια μέσου των αιώνων
[5] W. Dörpfeld, «Alt Pylos III. Die Lage der homerischen Burg Pylos», AM 38 (1913) 97-139
[6] Ernst Meyer: Neue Peloponnesische Wanderungen. Bern: Francke, 1957.
[7] Νικ. Γιαλούρη. Διευθυντοῦ Αρχαιοτήτων: Οδηγός Αρχαιοτήτων αρχαίας Τριφυλίας νυν Ολυμπίας
Ολυμπιακά Χρονικά. Έκδοση συλλόγου Ολυμπίων. Τόμος Δ, 1973 (online)
[8] Deutsches Archäologisches Institut. Jahresbericht 2010. Σελ: 109
[9] "Αριστομένης ο Μεσσήνιος": Το Μυκηναϊκό Νεκρομαντείο και Νεκροταφείο Παλαιοκάστρου Αρκαδίας (online)
[10] -Ομήρου, Ιλιάδα, Β, 591- 592
Οι δε Πύλον τα ενέμοντο και Αρήνην Ερατεινήν
Και Θρύον Αλφειοίο πόρον και εϋκτιτον Αιπύ
-Ομήρου Ιλιάδα, Λ, 711- 713. Ο βασιλεύς της Πύλου, ο γηραιός Νέστωρ αναφέρεται στα πολεμικά κατορθώματα των νεανικών του χρόνων και ειδικότερα στις συνοριακές διαμάχες Επειών- Πυλίων.
Έστι δε τις Θρυόεσσα πόλις αιπεία κολώνη
τηλού επ΄ Αλφειώ νεάτη Πύλου, ημαθόεντος.
την αμφεστρατόωντο (ενν. οι Επειοί) διαρραίσαι μεμαώτες
[11] Ενδεικτικά: -Περδίκης Κ. Δημοσθένης: Που έκειτο η Πύλος του Νέστορος
-Richard Hope Simpson: Mycenaean Greece and Homeric Tradition (online)
[12] -Νικολέντζος Κων/νος, Αρχαιολόγος; "Οι σχέσεις της Μεσσηνίας με την Ηλεία κατά την Ύστερη Εποχή του Χαλκού" Πρακτικά Δ΄ Τοπικού Συνεδρίου Μεσσηνιακών Σπουδών, 2010. (online)
Κατά τους πρώιμους μυκηναϊκούς χρόνους ακμάζει η περιοχή της Ηλείας, που εκτείνεται νοτίως του Αλφειού. - Η ταφική αρχιτεκτονική, με την εκτεταμένη χρήση τύμβων και θoλωτών, προσομοιάζει με την εικόνα που έχουμε για τη Δυτική Μεσσηνία. - Τα έθιμα ταφής, όπως η κάμψη του ξίφους, η ύπαρξη πεταλόσχημου σκάμματος στο στόμιο των θολωτών, η παρουσία αναρίθμητων αιχμών βελών και ψήφων- πλακιδίων ηλέκτρου, παρατηρούνται και στην παρακείμενη Μεσσηνία33.
Οι στενότατες σχέσεις μεταξύ των δύο όμορων περιοχών υπογραμμίζονται έτι περαιτέρω από την ανεύρεση πανομοιότυπων κτερισμάτων, όπως: - Περίαπτο γλαυκός. - Αμφίπροχοι κύλικες (Κακόβατος τάφος Α., Περιστεριά, Βορούλια). - Αμφορείς με ελλειψοειδές στόμιο (επιχωριάζουν στα ταφικά μνημεία της ΝΔ Πελοποννήσου). - Ανακτορικοί πιθαμφορείς, - Κύπελλα Βαφειού, μόνωτες αλαβαστροειδείς προχοΐσκες.
-Νικολέντζος, Κωνσταντίνος: Μυκηναϊκή Ηλεία: πολιτιστική και πολιτική εξέλιξη, εθνολογικά δεδομένα και προβλήματα. (online) Η μυκηναϊκή περίοδος στην Ηλεία, η οποία αποτελεί και το βασικό αντικείμενο της παρούσας μελέτης, μπορεί να διαιρεθεί σε δύο φάσεις: Η πρώτη συμπίπτει με τα πρώιμα μυκηναϊκά χρόνια (ΥΕΙ-ΙΙ). Στη διάρκεια αυτής της φάσης ακμάζει η Β. Τριφυλία, όπου εντοπίζονται και οι περισσότερες θέσεις (Αγ. Δημήτριος, Κακόβατος, Σαμικό, Λαδικό, Μακρύσια), ενώ υπάρχει πληθώρα ευρημάτων, που μαρτυρούν την οικονομική ευημερία της περιοχής. Τα οικιστικά κατάλοιπα είναι ελάχιστα (με εξαίρεση τον Κακόβατο και το Σαμικό), ενώ στην ταφική αρχιτεκτονική κυριαρχούν οι τύμβοι και οι θολωτοί τάφοι. Η δεύτερη περιλαμβάνει το σύνολο της ΥΕΙΙΙ. Νέα οικονομικοδιοικητικά κέντρα αναδύονται στην περιοχή. Η περιοχή της Β. Τριφυλίας παρακμάζει και σταδιακά τα ταφικά μνημεία εγκαταλείπονται.
[13] -Birgitta Eder- Georgia Hadzi- Spiliopoulou: Strategies in Space: The Early Mycenaean Site of Kakovatos in Triphylia (online)
-Νικολέντζος, Κωνσταντίνος: Μυκηναϊκή Ηλεία: πολιτιστική και πολιτική εξέλιξη, εθνολογικά δεδομένα και προβλήματα. Επίμετρο Γ. Η χρονολόγηση απανθρακωμένων σύκων που βρέθηκαν στον οικισμό του Κακοβάτου -1510/ -1405.
[14] -Sp. Marinatos, Die Eulegöttin von Pylos, AM 83, 1968, σελ.167- 174. Για τη σύνδεση της λατρείας του Άδη με τη δυναστεία των Νηλειδών και το βασίλειο της Πύλου. Πρβ. και το κεφάλαιο της Μικροτεχνίας, σελ. 296 για τα χρυσά περίαπτα, που απεικόνιζαν κουκουβάγιες, θεωρούμενες σύμβολο της προαναφερθείσας δυναστικής οικογένειας.
-Γ. Κορρέ: Ανασκαφαί εν Περιστεριά Πύλου Π,Α.Ε. 1976Β σελ. 477
Πέρα τούτων, εἰς τὰ χώματα τοῦ θολωτοῦ τάφου 3 εὑρέθη (1970) χρυσοῦν ἔλασμα ἐν μορφῇ γλαυκὸς μετὰ ὀπῆς προσραφῆς εἰς τὸ μέσον τοῦ μετώπου, ὄμοιον πρὸς τὸ ἕτερον τοῦ αὐτοῦ τάφου καὶ πρὸς τὰ ἄλλα γνωστὰ παραδείγματα ἐκ τοῦ θολωτοῦ τάφου Α τοῦ Κακοβάτου καὶ τοῦ θολωτοῦ τἂφου IV τοῦ λόφου τοῦ Ἐπάνω Ἐγκλιανοῦ.
Πρβ. C.W. BLEGEN, PN III, 117, πίν. 192, 1- 4- SP. MARINATOS, Die Eu1engéttin von Py1os, ΑΜ 83, 1968, 167- 174, πίν. 58,3 καὶ Or des Scythes. Trésors des musées soviétiques, Grand Pa1ais 8 Octobre- 21 Décembre 1975, 63 εἰκ. 47,5, ἔνθα καθίσταται σαφὴς ἡ ταφικὴ χρῆσις τοῦ εἰς μορφὴν γλαυκὸς καὶ νοουμένου ὡς προσάπτομενου δίκην κοσμήματος εἰς τὸ σάβανον ἐλάσματος (πέρα οἱασδήποτε ἄλλης προταθείσης χρήσεως καὶ σημασίας τῶν ἐλασμάτων τούτων εἰς μορφὴν γλαυκὸς καὶ τῶν λοιπῶν διαφόρων μορφῶν ἐκ τῶν αὐτῶν ὡς ἄνω τάφων τῆς Περιστεριἄς, τοῦ Κακοβάτου καὶ τοῦ Ἐγκλιανοῦ).
-Νικολέντζος, Κωνσταντίνος: Μυκηναϊκή Ηλεία: πολιτιστική και πολιτική εξέλιξη, εθνολογικά δεδομένα και προβλήματα.
Ο Νηλέας, πατέρας του Νέστορος, συνδέεται άμεσα με το βασίλειο του Μινύα στη Βοιωτία, αφού ο τελευταίος θα του δώσει για γυναίκα του τη Χλωρίδα. Να σημειωθεί πως οι δυο κόρες του βασιλιά του Ορχομενού μεταμορφώθηκαν σε κουκουβάγιες και ένας από τους αρχηγούς των Ορχομενίων στα Τρωικά, ο Ασκάλαφος, υπήρξε θεότητα του Άδη και είδος κουκουβάγιας. Πιθανώς, έτσι, εξηγείται η παρουσία γλαυκών στον Κακόβατο, την Περιστεριά και τον Άνω Εγκλιανό και δικαιολογείται η έντονη λατρεία του Άδη στη ΝΔ Πελοπόννησο (Ταίναρο, Πύλο, Τριφυλία και Ηλεία).[15] Ιλιάδα: Ε395, Λ690.
[16] Οδύσσεια: Ραψωδία Γ
[17] Στράβωνος Γεωγραφικά Η, 16
[18] Στράβωνος Γεωγραφικά Η, 13
-Πρόσφατα εντοπίστηκε στην θέση Κλειδί, αρχαίο ναόσχημο κτήριο, που πιθανόν να ταυτίζεται με με τον Ναό του Ποσειδώνα (online)
[19] -Νικολέντζος, Κωνσταντίνος: Μυκηναϊκή Ηλεία: πολιτιστική και πολιτική εξέλιξη, εθνολογικά δεδομένα και προβλήματα. (online) :"Περίοπτη θέση στο ηλειακό πάνθεον κατέχει και ο Άδης. Πολλά υπήρξαν τα λατρευτικά κέντρα από την Ήλιδα έως την Τριφυλία, όπου οι πιστοί απέδιδαν τιμές και αναθήματα στον Άδη. Η λατρεία της χθόνιας αυτής θεότητας μεταφέρθηκε από τους Ηλείους και στη Θεσπρωτία (νεκυομαντείο, Αχερουσία) και υποστηρίχτηκε, πως οι κάτοικοι της Μεσσηνίας μετακένωσαν τις τελετουργίες αυτές στην Αττική,συντελώντας στη γένεση των Ελευσινίων μυστηρίων. Πρέπει να σημειωθεί ότι η λατρεία του Άδη σε ολόκληρη την ηπειρωτική Ελλάδα υπήρξε χωρικά εξαιρετικώς περιορισμένη. Ουσιαστικώς επιχωρίαζε στη νότια- νοτιοδυτική Πελοπόννησο (Λακωνία, Μεσσηνία, Ηλεία)."
-Σημαντικός Ναός Αδη με περίβολο υπήρχε και στην αρχαία Ήλιδα. Άνοιγε μία φορά το χρόνο και ακόμα και τότε η είσοδος επιτρεπόταν μόνο στον ιερέα. Σύμφωνα με την παράδοση οι Ηλείοι τιμούσαν τον Αδη γιατί τους είχε βοηθήσει όταν ο Ηρακλής είχε επιτεθεί κατά της Ηλειακής Πύλου (Παυσ. 6,25,2). Ωστόσο η αναφορά στα Ομηρικά Έπη μιλάει ξεκάθαρα για την Πύλο των Νειλήδων, δηλ την Τριφυλιακή.
